et levensverhaal van een
erkwaardige varen
ER&PLANT
e mm&<
m
IIE S
S Sl± 1
m i a :a
E
ARASAB
A
i c1
7?
a
BSE*
1 11*1
5 j
IA|
1 A-i X A
i
gs 1
- A i
HA
■'Ai
1 SA®
N S§
ff
E Pi
i m\
«8:
Een vijftal
problemen
m a ai®
mmm
Gekke standen
en forcings
■T"
m m:
m
'm
i
a e
O ff
m
it n
ss m r n
m m m mm
3 8 8 m i:
m i m m m
m a o, i:
m s «bi
mm b o.
Hé Gr m
8
M 8
Q Q 1:
Mi m G 1 O
mm b m B
Hf G Pi n m
iAG 27 DECEMBER 1980
VARIA i
TROUWKWARTET - ■.-r+fr'
door henk van halm
Ciplini. [ns zijn sporeplanten.
erjèle leren we op school. Ze
r kunni ien niet, krijgen geen
sche l, maar vormen zonder
ruchting sporen, die
roeien tot een nieuwe
kriigeri Zo simpei is dat. Zo
in voor Lgu we dat tenminste
louden van de biologle-
aan ka 6n'
b.v.
voor dat altiJd heeIt Bedacht, kan
el zeggen dat het niet zo is.
"ime is bijna nog ingewikkelder
'cniatrt bloeiende planten, die na
n leidir ui ving (het woord dat we bij
apacite men voor bevruchting gebrui-
I zaad vormen. Laten we be
ien bij de varenplant die lede-
va kent. Buiten zijn alleen de
;elvarens hier en daar nog
max n en de meestal nogal zeldza-
varentjes die alleen op oude
en groeien. Maar we kunnen
e *7 i goed kijken naar varens ln
kent d 0j ln een hortuskas. Het doet
europs jet Veel toe welke soort dat ls.
behani
logie. Je aan de onderkant van de
forma deren kijkt, kun Je daar bruine
oranje sporenhoopjes zien. Ei-
lljk is dat een verkeerde bena-
u want 016 stippen of strepen
n verzamelingen van sporen-
'J.° isjes, die elk zo klein zijn dat Je
relfs met een loep niet goed
it bekijken. Bovendien zijn ze
ital aan het oog onttrokken
>r een bruingeel dekvllesje dat
de bladhuid wordt gevormd
als bescherming van de tere
irendoosjes dient. In het begin
een sporendoosJe er uit als een
tje. maar een fractie van een
limeter groot. Het bultje bevat
jrenvormend weefsel, waarvan
cellen zich van elkaar losma-
d en zich elk in vier sporen
Al groeiende worden die
•ngevoed door een plasma-
jis tof waarin ze liggen
ee soorten blad
[t elk varenblad draagt sporen-
osjes. De „onvruchtbare" bla
ren zien er meestal net zo uit als
De onderkant van een vruchtbaar varenblad met ronde sporenhoopjes.
De bolletjes ln elk hoopje xijn sporendoosjes, gevuld met sporen.
de „vruchtbare" bladeren. Meest
al, want er zijn een paar varen-
soorten waarbij daartussen wel
een groot onderscheid bestaat. De
sporebladeren, sporofylen ge
noemd, zijn eenvoudiger van
bouw dan de onvruchtbare en ste
ken daar hoog boven uit, zodat de
wind de rijpe sporen gemakkelijk
kan wegblazen.
Miljoenen sporen laat een varen
plant los. Ze zijn zo licht dat ze
honderden kilometers van de
moederplant terecht kunnen ko
men. En nu hangt het er maar van
af op welke ondergrond ze belan
den of ze zullen ontkiemen. Van
varensoort tot varensoort ver
schilt dat. Is de plek geschikt, dan
komt uit de spore een draadvor
mig klemplantje, de voorklem.
Het bestaat uit cellen, waarvan de
voorste, de topcel, breed uitloopt.
Die topcel deelt zich niet alleen in
de lengte, maar ook ln de breedte
en zo ontstaat een groen „lapje"
van ongeveer een centimeter lang
en breed. Het ziet eruit als een
levermos en zit net als zo'n lever
mos met onvertakte, eencellige
wortelachtige draadjes stevig vast
aan de ondergrond. Omdat het zo
klein is en zoveel op een levermos
lijkt, hebben maar weinig mensen
het gezien of herkend. Ik vond er
tientallen van op een vochtige turf
ln de nieuwe plantenkassen van
Artis. Onder de loep glinsterden
de vele duizenden cellen, waaruit
zo'n plantje bestaat, fonkelgroen
op ln het gedempte Ucht.
Volledig plantje
Geen varen, maar wel een volledig
plantje, zo'n prothalllum, zoals de
botanici het noemen. Het vormt
geen ongeslachtelijke sporen,
maar aan de onderzijde mannelij
ke en vrouwelijke geslachtsor
gaantjes. In de mannelijke wor
den zaadcellen gevormd, in elke
vrouwelijke ontstaat een eicel. Die
zaadcellen verlaten de mannelijke
geslachtsorganen als het hele
plantje omhuld ls met een water
laagje, bij voorbeeld tijdens een
regenbul. Voortgedreven door
zweepdraden zwemmen ze op el-
gen kracht naar een vrouwelijk
geslachtorgaan, dat een lokstof af
scheid waar ze op af komen.
Een van de zaadcellen bevrucht
de eicel, die zich begint te delen en
uitgroeit tot een embryo. De cel
len daarvan gaan zich onderschel
den ln groepen en worden orga
nen: een haustorium of voet, een
wortelknobbel, een stengelknob
bel en een bladknobbel. Eigenlijk
parasiterend op het moederplan
tje, het prothalllum. vormt zich
een nieuwe plant, een Jonge varen
met wortel, stengel en blad. Lang
zaamaan gaat het prothalllum te
gronde, terwijl het varentje blad
na blad ontwikkelt, eerst een rond
grof gelobd blad, soms al meteen
een paar maal gevorkt met duide
lijke nerven die het prothalllum
niet bezat. De wortels zijn heel
anders dan de wortelachtige
draadjes: ze hebben een wortel
mutsje, bestaart uit vele cellen en
hebben zijworteltjes.
In veel opzichten lijkt de varen op
een bloemplant. Wortels, stengel
en bladeren hebben vaatbundels,
die bij de mossen, levermossen en
wieren ontbreken en ook ls er voor
het eerst een groot verschil tussen
stengels, bladeren en wortels. De
vaatbundels. die water en voedsel
vervoeren, maken het mogelijk
dat varens zich rijk kunnen ver
takken en sommige tropische
soorten, zoals de palmachtlge
boomvarens, verheffen zich hoog
boven de grond. BIJ onze Inheem
se varens blijft de stengel kort en
meestal ln de grond verborgen, bij
sommige ziet die er uit als een
kruipende wortelstok. Daardoor
zie Je van een varen gewoonlijk
alleen het meestal veervormige
blad.
Generatiewlsseling
Botanisch wordt de varen de spo-
rofyt genoemd, de sporeplant, het
prothalllum de gametofyt, de ge-
slachtsplant. De belde generaties
zijn zelfstandige planten een
prothalllum kan Jaren leven als
een gelegenheid tot bevruchting
uitblijft en toch komen er uit
gametofyten alleen sporofyten en
omgekeerd. Varens planten zich
dus beurtelings geslachtelijk en
ongeslachtelijk voort. Die „gene
ratiewlsseling" komt voor bij al
lerlei lagere planten en ook bij
dieren. BIJ galwespen en bladlui
zen bij voorbeeld. Planten en die
ren waar weinig op gelet wordt en
die toch de moeite waard zijn om
eens nauwkeurig te bekijken. Het
is voor Jezelf een hele ontdekking,
zo'n Jong varenplantje, uitgroei
end op een minuscuul prothalll
um. Ook al weet Je hoet het gaat
en hoef je dat zelf niet meer t te
ontsluieren.
Horizontaal 1. part, 5. devies, 9. ken
teken, 12. hap, 14. plaaggeest, 15.
meisjesnaam, 17. Romeins keizer, 19
bladader, 21. landbouwwerktuig, 23.
bepaling, 26. pers. voornaamw. 27,
keurig, 28. bij, 29. zwemvogel, 30.
voorzetsel, 31. wonde, 33. hetzelfde,
36. water ln Friesland, 37. sik, 39.
water ln België, 41. nobel, 43. gekneed
meel, 44. aanspreking van koning of
keizer, 45. strak, 47. meer ln Finland,
50. uniek, 53. meisjesnaam, 54. rivier J
ln Spanje, 56. «voorteken, 58. oude
lengtemaat, 59. behoeftig, 60 stok, 62.
familielid, 63. rondhout, 64. uitspan
sel, 68. voegwoord, 69. oningewijde,
70. mondwater, 72. bloembed, 73. Eu
ropeaan, 75. tijdvak, 77. metalen
haak, 78. persoon om wie men alge
meen lacht, 79. welige was.
Verticaal. 2. afnemend getij, 3. tel
woord, 4. smart, 6. boom, 7. hemel-
brood, 8. titel (afk.), 9. tijding, 10.
grond die bij een hoeve behoort, 11.
rondhout, 13. vervoermiddel, 15. ri
vier in Frankrijk, 16. soepel, 18. voeg
woord, 19 deel van de bijbel, 20. zilt
vocht, 22. gindse. 24. denkbeeld, 25.
bloem. 26. dunne plek in weefsels, 31.
Inhoudsmaat, 32. aalgeer. 34. glstmld-
del, 35. aanleggen, 38. gebergte op
Kreta, 40. graafwerktulg, 42. boom,
45. punt van vertrek, 46. wetrol der
Israëlieten, 48. maatstaf, 49. lof, 51.
honingbij. 52. luister, 55. rivlervls, 57.
slot, 61. vruchtbare plaatsen, 64.
flink, 65. rode kruis (afk.), 66. en om
streken (afk.), 67. gezicht, 69 vrouw
van Jacob, 71. traag, 72. pro rata
(afk.), 73. Chinese lengtemaat, 74.
voorzetsel, 76. pers voornaamw.
Oplossing t/m woensdag a.s. per
briefkaart sturen nar: Dagblad
Trouw, postbus 859 ln Amsterdam.
Links boven vermelden: weekend
puzzel.
Oplossing vorige puzzel:
Hor. 1. paard, 5. kever, 9. taart, 13.
term, 15. neg, 16. gram, 17. on, 19.
mees, 21. eren, 22 e.k. 23. ree, 25.
generatie, 28. avé. 29. tulp. 31. lek, 32.
bel, 33, Aden, 34. slap, 36. leven, 38
aver, 40. Aser, 42. rel, 43. klam, 45. Aa,
-47. trasr49. kaan 50. e.e. 51. agio, 52.
bastion, 53. cent, 54. la, 55. raap, 57.
lire, 59. te, 60. last, 61. lom, 63. sero, 65.
aalt, 66 tegel, 68. eelt, 70. made, 71.
man, 72. dos, 74. nier, 76. ere, 77.
kangoeroe, 80. ene, 81. ed., 82. arak,
83. kers, 85. Tb, 86. laan 87. keg, 89.
sela, 91. trans, 92. morel, 93. nagel.
Vert. 1. poort, 2. at, 3. rem, 4. dreg, 6.
en, 7. veer, 8. eg, 9. tree, 10. aan, 11.
A.M. 12, teken. 14. meel, 16. gril. 18.
neus, 20. snel, 21. eten, 22. ever, 24.
Ella, 26. eker, 27. abel, 28. adem, 30.
pastorale, 33. avanceren, 35. per, 37.
vertoog, 38. ala, 39. naald, 41. rabat.
43. kanis, 44. meter, 46. aga, 48. sap.
49. kol, 50. ent, 56. ast, 58. ree, 60. lade,
61. leng, 62. mede, 64. olie, 65. aard, 66.
tank, 67. lork, 69. tent, 70. meent. 71.
maan, 73. soes, 75. rebel, 77. kras, 78.
ober, 79. eren, 82. aan, 84. sla. 86. la,
87. k.o., 88. ge, 90. Ag
De boekenbonnen gaan naar G. J.
Dorleljn, Piersonlaan 10, Amersfoort;
A. van WaalJ, Prins Bemhardstraat
11, Benthuizen; A. E. Breuker, Thor-
beckelaan 77, Hoogezand.
ogeli
Niet alleen ln Europa maar ook ln
het Verre Oosten wordt de Jaar
wisseling uitbundig gevierd. Oaat
de viering in onze streken veelal
gepaard met luidruchtige vreug
de-uitingen, in landen als China,
Japan, Hongkong e.a. ln dat we
relddeel zijn bij de festiviteiten
ook ethische elementen voorhan
den; dat wil zeggen men maakt
vóór het nieuwe Jaar begint,
schoon schip: schulden worden
betaald, geschillen worden bijge
legd enz. Overigens bestaan er in
die landen, waar de feestvreugde
een hele week lean duren, gewoon
ten die ons wat moeilijk voorko
men. Sinds overoude tijden bij
voorbeeld staat elk jaar in het
teken van een dier. In een cyclus
van twaalf Jaren komt bij toer
beurt een uit een reeks van twaalf
dieren aan de beurt. Die dieren
zijn: rat. os. tijger, konijn, draak,
slang, paard, ram, aap, haan, hond
en beer. Waarom Juist dit twaalf
tal, zult u vragen. Er was eens door
Boeddha een vergadering uitge
schreven, waartoe alle dieren wa
ren uitgenodigd. Omdat slechts de
genoemde twaalf dieren op het
appèl verschenen, wilde Boeddha
zijn appreciatie daarvoor tonen en
beval hij dat elk van die twaalf
een naar hen genoemd jaar zou
krijgen.
Deze traditie is vooral door Japan
aangegrepen om via postzegels,
uitgegeven voor de frankering van
nieuwjaarscorrespondentie, filate
listisch aandacht daar aan te be
steden. Reeds vóór 1949 werden al
enkele van die zegels ln omloop
gebracht, maar sinds dat jaar
heeft de Japanse postdienst elk
Jaar, beginnende met de tijger en
verder in de volgorde van boven
genoemde cyclus zo'n speciale ze
gel laten verschijnen. Dit Jaar was
de haan aan de beurt (zie afbeel
ding). Een heel interessante verza
meling, waarvan de aanschaf-
flngskosten nauwelijks proble
men zullen geven.
Voorts wat nieuws van Nederland.
Met Ingang van 7 Januari a.s.
wordt het tarief voor brieven tot
20 gram 65 c. De huidige koningin
Beatrlx-zegel krijgt een waarde
van 65 c. In de loop van 1981 zullen
de Juliana Reglna-zegels worden
vervangen door een permanente
serie met de beeltenis van konin
gin Beatrix. Een viertal kunste
naars onder wie Marte Röllng be
kend door de Korfbalzegel 1978) ls
aangezocht een ontwerp te ma
ken. In het door mij in Trouw van
18 oktober gepubliceerde sobere
programma 1981 van Nederland
zijn speciale permanente zegels
aangekondigd voor briefkaart- en
drukwerktarief. Deze zullen af
beeldingen dragen van Huls ten
Bosch en Drakensteljn. Eindelijk
eens voor langlopende zegels een
stap gezet op het toeristische pad.
Er ls overigens nog belangrijk
nieuws op het gebied van de cor
respondentie met het buitenland.
De CE PT (een samenwerkend or
gaan van de Europese diensten
van de PTT) heeft alle aangeslo
ten administraties aanbevolen
voor het onderlinge verkeer van
briefkaarten en brieven tot 20
gram het binnenlands tarief toe te
passen. Onze PTT gaat daaraan
met ingang van 7 Januari as. ge
volg geven; dat wil zeggen dat wij
een briefkaart van 45 c en een
brief van 65 c tot 20 gram kunnen
verzenden naar al die 25 landen:
België, Luxemburg, WestrDuits-
land. Frankrijk, Monaco, Italië,
San Marino en Vaticaanstad (voor
deze landen bestond deze faciliteit
reeds) en Cyprus, Denemarken,
Finland, Griekenland, Groot-Brit-
tannlë, Ierland, Joegoslavië,
Liechtenstein, Malta, Noorwegen.
Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tur
kije, IJsland, Zweden en Zwitser
land. De regel dat brieven vooi
een Europese bestemming zondei
heffing van luchtrecht per vlieg
tuig zullen worden verzonden in
dien zulks bespoediging geeft
blijft van kracht.
Ten slotte deel ik mede dat de
Verenigde Naties het Jaar 1981
hebben verklaard tot jaar van de
gehandicapten. Ik neem aan dat
veel postadministraties dat niet
ongemerkt voorbij zullen laten
gaan
De nieuwe Sterrengids 1981 is
zoals al meer dan dertig Jaar ge
bruikelijk een prachtige hulp
voor mensen die zich in de wereld
van sterren en planeten willen
oriënteren. Knap is dat de samen
stellers, Wim Glellngh en Jean
Mee us ook de beginnenllng en de
volstrekte leek met enig succes
pogen mee te krijgen.
De G.ds is, vergeleken met vorig
Jaar, weer iets vollediger gewor
den. Zo vindt men er nu .een over
zicht ln van de Nederlandstalige
astronomische literatuur, en om-
loopgegevens van allerlei kunst
matige satellieten. Ook is er extra
informatie over de manen van Sa-
tumus (gezien de Amerikaanse ac
tiviteiten momenteel een extra ac
tueel onderwerp).
De Gids heeft dit Jaar drie uitvoe
rige thema's: De zon in verband
met het bereiken van de maxima
le activiteit, het goed te volgen
verschijnen vain de planetoïde
Eros (het object waaraan men de
astronomische eenheid kon me
ten) en de uiterst zeldzame
drievoudige conjunctie tussen Ju
piter en Saturnus.
Op de omslagfoto ziet u het wintersterrenbeeld Orion. Hier de omgeving
van de heldere ster Zèta Orionis en de onder invloed van deze ster
verlichte rode nevels.
Maar, de sterrengids ls in de éerste
plaats natuurlijk een astronomi
sche almanak, waarin men nage
noeg alle hemelverschijnselen van
het jaar 1981 met deskundigè be
geleiding kan volgen.
Wim Gieligh en Jean Meeus: Ster
rengids 1981. Uitg. Stichting De
Koepel (ln opdracht van de Ned.
Vereniging voor Weer- en Ster
renkunde). 153 pag., 24,50.
Als u de komende dagen even ge
noeg heeft van het feestgedruis,
als u de maag vol heeft van gans
en appelbeignet, als het vuurwerk
u de oren uitkomt en u in uw
verlangen naar eenzaamheid alle
gezelligheid begint te haten, hier
bij een aantal schaakproblemen
dat u enige hoofdbrekens zal be
zorgen.
ZIJ zijn niet allemaal even
gemakkelijk, maar laat u niet ont
moedigen: de ware denker ziet
soms oplossingen over het hoofd,
die eigenlijk voor het grijpen lig
gen. Slaagt u erin de volgende vijf
vraagstukken met succes op te
lossen, dan komt u ln aanmerking
voor „De Schaakencyclopedie"
van Golombek. Er zullen twee
exemplaren worden verloot. In-
zendingen ter mijner attentie, op
sturen naar de sportredactie van
Trouw.
Probleem I (Zie diagram I: Wit:
Kh2, Dh3. Th4, Ld4. a5. b4. f3, g2;
Zwart: Kg5, De2, Tc4, Pg7, a6, b5.
g6, h5). Deze stelling kwam voor ln
de partij Jung-Szabados. Hoe wint
wit geforceerd?
Probleem II (Zie diagram II: Wit:
Kgl. Ddl. Td5, Tbl, Pb5, a3. e5. e3.
f2. g3. h4; Zwart: Kh8. Dg6. Ta8.
Tc4, Pe4, a4, b6. f7, g7, h6). In een
partij Syré-8churade deed de wit-
speler met veel aplomb 1. Td5-d8,
-
i r" r A~'
il'I êi
DIB i
om vervolgens met een verrassend
antwoord snel naar de nederlaag
te worden gespeeld. Hoe zou het
kunnen gaan?
Probleem in (Zie diagram III: Wit:
Khl. Dh4, Te3, Tfl, Ld4. Ld3, Pe2.
■«ft
BiLH S
fffeSAB
a3, b2, c2, f5, g2, h2; Zwart: Kg8,
Db7, Ta8. Td8, Lc6. Lf8, Pc5, pion
nen a5, b4, d6. e6, f7, g6, h7)
Zwart dacht tegen 1. Dh4-f6 nog
wel een parade te hebben, maar
dat viel hem even lelijk tegen. Hoe
zette wit, ondanks het zwarte ant
woord, zijn tegenstander toch
mat.
Probleem IV (Zie diagram IV: Wit:
Kdl, Pal. Tc3; Zwart: Kfl, Ta8.
Pa2, Pbl). Een miniatuurtje van
Herbstmann. Hoe maakt wit op
studieachtige wijze toch nog re
mise?
Probleem V (Zie diagram: Kh2
Dd3, Td4, Tel. Lf6, pionnen b4. b5
c2, e5,12. g2, h3. Zwart: Kc8, Da7
Td8, Lf8, Pe7, Pf7, pionnen b7. cö
f4, g5, h6). Een zeer spectaculair er
geen gemakkelijk geval. Wit offert
bijna alles, maar dan heeft hij zijn
tegenstander ook mat.
Het is door de Jaren heen een
traditie geworden rond de Kerst
dagen een oploswedstrijd uit te
schrijven. Bij het zoeken van
bruikbaar materiaal stuitte Ik op
vele oude partijstanden, die erom
vroegen aan de vergetelheid ont
rukt te worden. Wie in aanmer
king wil komen voor een van de
drie boekenbonnen. dient de vol
gende opgaven op te lossen en de
uitkomsten per briefkaart aan mij
te sturen. Hertog van Saxenlaan 2
8801 ES, Franeker. De inzendter
mijn sluit op zaterdag 17 januari.
De eerste opgave!
De opdracht luidt hier: Wit for
ceert de winst! Er is hier dus geen
sprake van een directe combina-
tie. maar van een inleidende zet
die de winst afdwingt.
De tweede opgave!
In deze gekke partljstand vervolg
de de wltspeler met 1.32-27, waar
na de zwartspeler die natuurlijk
geen dam kon halen in de fraaie
valstrik liep met 118-23. De
opdracht luidt hier: Met welke
schitterende rondslag (laat lk
maar een beetje helpen) beslistte
wit nu de partij?
De derde opgave!
Als voorproefje op de laatste op
gave, die duidelijk de moeilijkste
is van de vier. Een klassieke posi
tie, waarin wit een winnende com
binatie kan uitvoeren.
De vierde opgave!
Wie na het voorgaande mocht
denken, dat in deze forcing wordt
voortgeborduurd op het idee van
nr. 3 heeft het helemaal mis. Beide
opgaven hebben geen zier met el
kaar te maken. De vorige opgave
was alleen maar bedoeld om u de
moed niet te snel te ontnemen.
S l
3 'i 's u
s m n s és
I H 8 9
ji b i i d
0 m s «t m
i o o e
I V— I I i'l'r
im W "m
V? S i il
8 m
i i g i
E8. 8 8,8
I O G I
want dese forcing is echt van grote
klasse! Wie de oplossing vindt.
mag gerust een tijdje trots rond- O, Ja, ook hier is het wit die de ge feestdagen en een voorspoedig
stappen, maar niet te lang hoor! winst forceert. Veel succes, pretti- en lezond 1981.
