Architectonische
verbeelding
aan de macht
JpSl
É&ïv s":
emelbestormers
Wolkenkrabbers
Nieuw soort bouwen:
Beton
Cinema:
4 t
Tv
Ideëen voor vandaag:
IPAQ 20 DECEMBER 1980
'KUNST!
TROUW/KWARTET
19
poot Volkstheater, onderdeel ran het Vondelparkproject ran de architect H. Th. WIJdeveld uit 1919.
et is de uitdaging van het gat, de open plek in het weefsel waar een vulling gelegd moet
*c jrden, die architectenharten sneller doen kloppen. De fantasie neemt de vrije loop, op
(tekentafel ontstaan plannen, gevraagd of ongevraagd. Vele van deze papieren ideeën
illen nooit worden uitgevoerd, doordat ze juist té fantastisch zijn, maar veelal ook
jordat ze technisch, financieel of politiek onhaalbaar blijken.Het zijn deze werkstukken,
plannen die nooit gerealiseerd zijn, die de basis vormen van de expositie en het daarbij
itgebrachte boek "Nooit gebouwd Nederland'. In het Rotterdamse bouwcentrum wordt
w$ ;t nooit gebouwde toch even zichtbaar.
Ontwerp beursgebouw (1885) aan het Damrak te Amsterdam, ontwerp H. P. Berlage en Th. Sanders.
»r Erik Terlouw
Ontwerp voor een brug over het IJ te Amsterdam. Het verkeer wordt op grote hoogte over bet water gevoerd om bet scheepvaartverkeer
niet te hinderen.
e troosteloze nieuwbouwwijken
in de randstad schuiven aan het
Bin venster voorbij, het weer
,t op grijs. Onder zo'n lucht
li Nederland door geen duizend
chltecten worden opgefleurd.
de wand van de trelncoupé
_in naïeve tekening van een oud-
ollands stadsgezicht, treurig-
Bid. „De stad van de spelende
ens", had er eigenlijk moeten
aan afgebeeld, maar de denk-
eelden van de beeldende kunste
aar Constant lijken al veilig in
thiefkasten te zijn opgeborgen.
nor grote Ideeën en hoogdravende flloso-
tén moeten we naar het museum, uit de
elnvensters zullen ze nooit zichtbaar
orden. Met deze zekerheid ben Ik op weg
sar Rotterdam waar deze maanden de
[positie „Nooit gebouwd Nederland" ge-
niden wordt. Een tentoonstelling met
t nostalgisch trekje van; zo had het er
t kunnen zien, maar ook met een blik
lar de toekomst.
fat er In het Rotterdamse bouwcentrum
zien is heeft alles met show te maken,
et zijn de grafisch ontwerpers Cees de
>ng, Frank den Oudsten en Willem Schil-
er die. toen ze eenmaal toestemming
egen hun plannen voor het maken van
;n boek en een daarbij horende exposi-
e, gedacht moet hebben:en nu de
erbeeldlng aan de macht. Daar hadden
ook alle reden toe, want het spelen met
leeén van andere, zeg maar collega-
ormgevers. brengt de visuele fantasie in
et Juiste klimaat om het onzichtbare zo
chtbaar mogelijk te willen maken. Daar
IJn ze voor een belangrijk deel ook In
eslaagd. Wat betreft het boek "Nooit ge-
ouwd Nederland' uit zich dat ln een
oortreffelijke vormgeving en tijdens de
xposltle door een diapresentatie van een-
elfde kwaliteit, die qua ruimtelijke ver-
eeldlng het onderwerp perfect onder-
leunt. Vijf beeldschermen ln de vorm van
en halve cirkel nemen de kijker (ln ste-
X» mee naar de denkbeeldige wereld van
architect. Cees Nooteboom schrééf de
teksten en ook hij kon zijn fantasie de
Ttje loop laten. Hij neemt de lezer ln zijn
erhaal denkbeeldig mee langs de nooit
lebouwde gebouwen en citeert onderwijl
rele architecten, al filosoferend komt hij
een aantal van zijn eigen ervaringen
net architectuur.
Maar hoe mooi deze Imaginaire architec
tuurshow ook wordt gepresenteerd, het
Hen van al die nooit gerealiseerde plannen
doet je ln de meeste gevallen beseffen dat
het beter is dat ze nooit uitgevoerd wer
den. Vooral ln de Jaren na 1850 zijn veel
architecten hemelbestormers, die de mo
gelijkheden van de net uitgevonden
stoommachine aangrijpen om te proberen
tiet onmogelijke mogelijk te maken. Als
we niet hadden uitgekeken lagen de zo
veel bezongen Amsterdamse grachten
dicht en konden we genieten van een fors
aantal brede boulevards, waarover, zoals
'n Parijs, het dagelijkse verkeer ruim
baan heeft. Over het IJ werden we als een
soort raket gelanceerd in de zogenaamde
U-slinger of we woonden in een toren die
de drager was van een brug over het IJ die
Amsterdam-Noord voor het verkeer ver
bond met de Dam. Er waren de gekste
plannen om onze hoofdstad allure te ge
ven. Dromen van architecten zoals die
door WIJdeveld gedroomd werden hadden
Iets oneindigs, iets wat alleen ln de droom
mogelijk kan zijn. Een van zijn ontwerpen
uit 1944 heet dan ook 'Plan van het onmo
gelijke'; het ls een schacht van vijftien
mijl ln de aarde.
Wie zal er vandaag juichen bij een plan
om het Vondelpark te vervangen door een
ruime boulevard die uitkomt op een volks
theater, ln de vorm van een immense
vagina. Niemand zal er meer op terug
willen komen. Maar ook toen waren wij
nuchtere Nederlanders, die het hoofd koel
hielden, om al deze fantastische architec
ten perikelen af te remmen en tot redelij
ke proporties terug te brengen. WIJdeveld
had ln Parijs meer succes kunnen hebben
dan ln ons eigen land. Zijn Ideeën hebben
nog steeds Internationale allure. We zien
er later veel van terug, bulten onze gren
zen ontworpen door andere architecten.
Een stad als New York werd het symbool
van de ontsluiting van alle nieuwe techni
sche mogelijkheden die er, ln de tijd dat
het gebouwd werd, voorhanden waren. De
nieuwe tijd kwam daar tot uiting. Alle
vormen van constructie, hoe gek ze ook
waren, moesten uitgevoerd kunnen
worden. Maar ook ln Nederland werden
wolkenkrabbers ontworpen. In 1919 vond
dezelfde WIJdeveld dat het hoog tijd werd
eens orde ln de chaos te gaan brengen van
de steeds groter wordende, dicht bebouw
de steden. De enige oplossing om dat te
kunnen doen was voor hem de torenbe
bouwing. In hetzelfde Vondelpark-project
situeerde hij met grote tussenruimtes een
aantal flats die alle zo'n vijftig verdiepin
gen hoog zouden moeten worden. Ook
andere architecten tekenden ln die tijd
wolkenkrabbers, er zijn prachtige schet
sen van de architect J. C. van Epen op de
tentoonstelling. Het ls allemaal niet zo
geworden en toch word Je er even mee
geconfronteerd. De denkbeeldige plannen
verplaatsen je ln gedachten terug ln een
andere tijd. De oude prenten, die vaak
fabelachtig getekend zijn, doen beseffen
dat de gebouwen die we nu wel om ons
heen hebben Invloed uitoefenen op Je le
ven, we zijn er mee vertrouwd geraakt. We
zullen allemaal wel ergens. In een oud
familie-album, een foto bezitten waarop
mensen staan afgebeeld voor gebouwen
die er nu niet meer zijn. We herinneren ons
de plaats zoals die was, maar zijn al weer
verzoend met de plaats zoals die nu ls. Er
zijn gebouwen gemaakt die een zeer kort
leven beschoren waren. Er bestaat een
prachtige tekening van een ontwerp voor
de Wllllbrorduskerk bulten de veste, de
kerk staat erop afgebeeld met zes torens.
Het ontwerp ls van Cuypere die er een
Ideaal uit de middeleeuwen mee wilde
verwezenlijken. Maar zoals dit soort plan
nen ook ln de middeleeuwen wegens geld
gebrek het niet haalde zo verging het ook
Cuypers. De kerk werd nooit gebouwd.
Aan de Amsteldijk komt een andere kerk
te staan, dit keer met één toren. Maar ook
deze nieuwe Willibrorduskerk is weer af
gebroken en het zal voor velen nu al
moeilijk zijn, zich de kerk nog te herin
neren.
Ook oude schilderijen houden
de historische situatie voor ons
vast We kunnen ons vla die schilde
ringen nog een beeld vormen van hoe
Amsterdam er uitzag zonder het Centraal
Station en we zien hoe Ingrijpend de
hoofdstad veranderd werd door te beslis
sen dit station aan te leggen op een aange
plempt eiland ln het IJ. Wat nu Damrak ls
zou zonder dit station nog deel van de
rosse buurt gebleven zijn. Amsterdam,
Den Haag en Rotterdam, ze worden ons
allemaal nog eens ln het geheugen ge
bracht. Vanaf 1850 tot 1980 kunnen we
drie belangrijke ontwikkelingen zien, die
op de architectuur him Invloed hadden.
Eerst de periode 1850 tot 1914 dan de
periode tussen de belde wereldoorlogen en
de tijd vanaf de Tweede Wereldoorlog tot
heden.
De samenstellers van het boek en de ten
toonstelling zijn niet zomaar willekeurig
bij het Jaar 1850 begonnen. Het ls het
begin van een nieuw tijdperk, de stoom
machine en de telegraaf werden uitgevon
den en dat bracht een ontwikkeling op
Er waren beurzen, fabrieken en stations
nodig; de binnensteden moesten ruimer
worden opgezet. In de nieuwe architec
tuur moest uitkomen hoe goed het Neder
land ging. Steden behoorden metropolen
te worden. Het ls deze euforie die al snel
tot stilstand wordt gebracht door het uit
breken van de Eerste Wereldoorlog. Juist
ln deze periode begint Berlage aan zijn
ontwerpen voor het „Pantheon der
menschheld". HIJ ls ervan doordrongen
dat er na deze gruwelijke oorlog ergens ln
Europa een monument gebouwd moet
worden dat als symbool voor de eenheid
der volkeren zou dienen. Zijn plattegrond
voor dit monument ls geïnspireerd op de
plannen van de Ideale stad uit de renais
sance. Als Je nu de hoogdravende tekst
leest die Berlage schreef ter ondersteu
ning van zijn plan begrijp je zijn vurige wil
tot wereldvrede en eenwording van de
mensheid. Hij zegt over zijn ontwerp:
„Acht helrwegen voeren van alle hemel
streken naar Ingangen. Deze gelegen tus-
schen de torens van de liefde en de moed,
van de kennis en macht en van vrijheid en
vrede, die als wachters rond de grote hal
staan en 's nachts hun licht ver uitstralen,
geven toegang tot het pantheon. Ter weer
zijden liggen de hoven der overpeinzing,
Ingesloten door galerijen ter herdenking
der gevallenen van de oorlogvoerende sta
ten (1919). Zijn Ideéen werden nooit
uitgevoerd.
Tussen de twee wereldoorlogen is er geen
geld meer voor grote bouwwerken. De
woningnood neemt toe en er moet gezocht
worden naar goedkope bouwmethoden. In
de bouw worden nieuwe materialen ge
bruikt, waarvan het beton de belangrijk
ste is. Men dacht nu alle vormen te kun
nen bouwen die Je bedenken kon. Maar
ook hier leggen de krappe financiën de
architecten beperkingen op. Voorlopig
worden er alleen huizen gebouwd ln be
ton, op de manier zoals ze ook in baksteen
gebouwd werdea Het beton geeft ook de
mogelijkheid hoger te kunnen gaan bou
wen. Na de Tweede Wereldoorlog moet er
zo koortsachtig gebouwd worden, dat bij
na alle plannen direct worden uitgevoerd.
Dit ls de reden dat Rotterdam na de
Tweede Wereldoorlog zelfs op papier niet
bestaat De niet uitgevoerde plannen van
na de Tweede Wereldoorlog die we op de
tentoonstelling tegenkomen, zijn zeer re
cent In het oog lopen de tekeningen van
Jo Coenen, gemaakt voor de reorganisatie
van het Rotterdamse Weena en de ontwer
pen voor een nieuwe stad aan het IJ van
de architecten Ame van Herk, Tom Kur-
vers, Gert Oerhahn en Sabien de Kleyn.
Het boek laat overigens veel meer plan
nen van ongebouwde projecten zien dan
de tentoonstelling.
Je kunt Je afvragen of de selectie wel Juist
ls. Over de maatstaven die daarbij gehan
teerd werden, valt achteraf te discusslé
ren. Ingewijden zullen zich verbazen over
waarom het ene getekende plan wel aan
wezig ls en het andere niet. Zelf krijg lk de
indruk dat de makers vaak zijn afgegaan
op de visueel aantrekkelijke prent, het
mooie plaatje.
Ik vind dat niet zo verwonderlijk als Je
weet dat Je met grafisch ontwerpers te
doen hebt, ze zullen alles gedaan hebben
om een visueel zo mooi mogelijk produkt
te leveren.
In de 'architectuur-cinema', zo wordt de
vijfschermlge projectie op de tentoonstel
ling genoemd, zien we de tekeningen van
de architect Rem Koolhaas sterk uitver
groot Het zijn beelden uit de plannen
voor de uitbreiding van het Tweede Ka
mergebouw. De ritmes van de gevelwan-
den en de rasters die ln de tekeningen
zitten, worden door de super uitvergroting
tot abstracties teruggebracht die meer
met pure beeldende kunst te maken heb
ben dan met leesbare architectuur-ont
werpen. Het ls deze vrijheid die de makers
hanteren om het beeld zo smeuïg mogelijk
te maken en dat kan Je ze als niet-archl-
tecten ook eigenlijk moeilijk kwalijk ne
men. Door deze manier van presenteren ls
het een makkelijk toegankelijke expositie
geworden. Mensen die niets van architec
tuur weten, zullen er hun hart kunnen
ophalen en ze nemen gelijk op een speelse
manier kennis van de ontwikkeling van de
bouwkunst sinds 1850.
Er zit ook nog een ander aspect aan deze
vorm van presenteren. Het demonstreert
dat je plannen, ook zonder gebruik te
maken van een maquette, vanaf de platte
tekening tot leven kunt roepen door ze
filmisch te vertalen. Om een indruk te
geven hoe de architectuur-cinema werkt,
neem lk even het eerste beeld van de
diapresentatie voor mijn geest. Het ls een
panoramafoto van het Amsterdamse IJ
bij nacht, we „horen" het water tegen de
kadewand klotsen, het wordt langzaam
licht boven Amsterdam. Het Centraal Sta
v v-v-
'J:-
v i-r -
- .--TT;-
5.'
v-w
*7
Ontwerp van de Willibrordus buiten de Veste, Amsteldijk, H. P. Berlage, ontwerp voor oen I
Amsterdam, 1864-1899. der Mcasckheld, 19.15.
Schetsontwerp wolkenkrabbers Ontwerp voor „de stad aan het IJ" in het oostelijk
x 1920 van J. C. van Epen. havengebied van Amsterdam, 1979-1980
tion komt steeds groter in beeld en het
geluld gaat over ln dat van de stations
drukte, het beeld wordt nu langzaam over
genomen door een historische kaart van
het IJ. De super brug van de architect
Caiman, ontworpen ln 1857, wordt over
vijf schennen zichtbaar. We rijden nu,
denkbeeldig, het LJ over, op het hoogste
punt van de brug schieten we als het ware
over het Centraal Station steil naar bene
den de Dam op. Het verhaal verplaatst
zich naar het gedempte Damrak, we zien
de situatie weer zoals die nu ls, maar al
snel worden we op dezelfde fascinerende
manier doorverbonden naar de situatie,
zoals die er ln het verleden zou hebben
kunnen uitzien. De vele tekeningen die er
op de tentoonstelling te zien zijn, worden
op deze manier leven in geblazen.
De fantasie wordt vooral daar geprikkeld
waar het gaat over ideéen voor vandaag
die nog steeds een kans maken eens reali
teit te worden. Met dezelfde audiovisuele
techniek zien we het plan voor de nieuwe
stad aan het IJ van de hierboven genoem
de architecten. Hun werk werd al eerder
geëxposeerd ln het gebouw van de Stich
ting Wonen aan de Leldsestraat in Am
sterdam. Bij die presentatie werden de
zelfde plannen via een enkelvoudig dia-
scherm aan de hand van een lange reeks
dia's uitgelegd. In het Rotterdamse bouw
centrum sluit dit plan de show met een
zeer korte tekst die uitlegt dat er aan het
IJ een stad moet komen, die wonen en
werken aan elkaar verbindt De vormge
ving van die stad ls geïnspireerd op het
oorspronkelijke karakter van de haven.
Patrijspoorten worden ramen, gangboor
den worden galerijen en hijskranen funge
ren als centrale constructies in traphallen
of liftschachten. Door een uitwisseling te
laten plaatsvinden tussen een verlaten
haven en een te volle stad, kan Amster
dam sinds honderd Jaar weer uitzien op
het IJ. De getekende plannen schieten
over de volle breedte van de vijf projectie
schermen, ln panorama zien we het haven
gebied. Weer ls 't het audiovisuele geweld
dat werkt, het lijkt of Je voor het eerst
even zelf in de stad van de toekomst bent
binnengestapt. Het beeld waar de show
mee begon, komt weer terug. We horen het
water tegen de kade klotsen, het wordt
weer langzaam avond boven Amsterdam.
Het licht gaat aan, we zijn rondgeleid ln
de Imaginaire wereld van de architect.
Eenmaal weer buiten waait er een gure
wind over het Rotterdamse Weena. In de
gedachten zijn nog de beelden van het
Weena, zoals het er uit had kunnen zien.
Ik realiseer me dat het wel gebouwde zijn
plaats heeft gekregen en dat Nooit ge
bouwd Nederland in vele opzichten ook
echt nooit gebouwd had hoeven worden.
.Nooit gebouwd Nederland" is een co-
produktie van het Nederlands Documen
tatiecentrum voor de Bouwkunst, het
Bouwcentrum en een aantal grafische
bedrijven. De tentoonstelling is te zien tl
m 31 januari in het Bouwcentrum in
Rotterdam, Weena 700. Openingstijden
zijn ma. 13-17 u, di-za 9-17 u. Kerst en Oud
en Nieuw gesloten, toegang ƒ2.50 Het
Koninklijk Verbond van Grafische On
dernemingen heeft de jaarlijkse uitgave
'Grafisch Nederland 1980' over dit onder
werp in boekvorm uitgebracht Prijs 34
gulden.
