Vrouwen willen de bijbel
uit patriarchale handen
wil
De bijbel als stripboek
De gereformeerde synodevoorzitter en de homo's
Kies een Kleine KLM-vakantie.
KLM
Trouw
Conferentie van wereldraad in Amsterdam
Winkelen: in Wenen een antieke
toneelkijker kopen, en gemakkelijk betalen
met de American Express Kaart.
V A>
I
I
I
Thuis in de lucht.
VAN PA AC
ipe
1(
VOORBIJGANG
k
.Ploegschaarfon
voor vredeswe
Nieuwe boek
OINSDAG 16 DECEMBER 1980
TROUW/KWARTET
door A. J. Klei
Voor homo's houden we er in de kerk een
apart taaltje op na.
Wanneer een synodelid ziet dat een Jongen en
een meisje elkaar op een bank ln 't
Vondelpark Innig omhelzen, en hij het
wenselijk acht daarvan mededeling te doen.
zal hij zeggen: Dat stel zit te vrijen.
Zou zijn waarneming echter twee homo's
betreffen, dan gebruikt hij deze
omschrijving: Dat stel geeft gestalte aan zijn
geaardheid.
Hoe?, vraagt misschien iemand nieuwsgierig.
Het kerkelijk geijkte antwoord luidt: Deze
medemensen geven lichamelijk uitdrukking
aan hun onderlinge genegenheid.
Is dit discriminerend, dit wonderlijke taaltje?
Nee hoor. ze bedoelen 't goed
Zoals bekend is er in de gereformeerde
kerken een hele heisa geweest of de synode in
november IP79 bij het aanvaarden van de
homoseksuele geaardheid en de beleving
daarvan dat lichamelijk aspect nu wel of niet
Insloot. Niet, verklaarde de gereformeerde
synodevooraltter dominee A. C. Hofland,
toen strenge buitenlandse gereformeerden
hem ernaar vroegen. Wèl, zei daarna de
gereformeerde synode, en een vrouwelijk
synodelid. dat per vergissing gewoon
praatte, stelde vast dat vrijen er dus bij
hoort.
Daargelaten of ledereen er even gelukkig mee
was. de synode had zijn zegje duidelijk
gedaan.
Dat dénken Jullie maar!, komt nu de reeds
genoemde dominee Hofland ons vertellen ln
een artikel van zijn hand ln het
gereformeerde Centraal Weekblad. De heer
Hofland is blijkbaar geheel vergeten dat hij
al eens een door hem gegeven uitleg van het
synodebesluit moest inslikken en begint
vrolijk aan een nieuwe uitleg.
De synode heeft helemaal geen uitspraak
over homoseksualiteit gedaan, legt hij uit.
..De synode ging een andere weg. De weg van
een oproep aan gemeenten en kerkeraden.
aandacht te geven aan de nood en het leed
■f
f
li
l
xT"
v
atfaiX
TftgX A
i
Ds. A. C. Hofland
van eenzame, gediscrimineerde
medemensen".
Ds. Hofland gaat verder: >rIs dit alles? Ja. dat
is alles en noem dat maar weinig. Want
pastorale, liefdevolle aandacht betekent veel.
in elk geval ook: elkaar aanvaarden zonder
tevoren op grond van een vooringenomen
standpunt iemand te veroordelen, af te
schrijven of uit te sluiten".
Ik noem dit inderdaad weinig. De synode
heeft, als lk de heer Hofland goed begrijp
.géén standpunt Ingenomen en niet veel meer
gedaan dan opwekken, er niet direct over
te gaan zaniken als een homo wel eens aan 't
vrijen is.
Maar we behoeven het hoofd niet bedrukt te
laten hangen, want de synodepraeses komt
ons voorts vertroosten met de verzekering
dat de weg van de oproep nog maar een
eerste stap is.
Dominee Hofland:.Men „zegt" niets,
bijvoorbeeld: zo is het, dat mag wel, dat mag
niet, maar men doet iets, wat het evangelie
ons voorhoudt. Op die eerste stap van een
oproep zullen vele andere volgen. En
daarvoor is nodig enige nadere hulp bij het
bijbellezen".
Hé, ik dacht eigenlijk dat de gereformeerde
synode al verscheidene stappen had gezet,
althans jaren achtereen met deskundige hulp
de op homoseksualiteit betrekking hebbende
bijbelteksten had gelezen. Oaat dat nu
allemaal weer opnieuw beginnen? Öf niet?
We lezen verder ln het artikel van dominee
Hofland: „En als ik nu hierbij ontken, dat het
spreken van een „eerste stap" niet betekent
jater komt er een definitieve uitspraak", dan
mag men daaruit beslist niet de slotsom
trekken: „dat de huidige verduidelijking (van
het synodale standpunt, ajk) de finale
uitspraak is"."
Wie dit snapt, mag z'n vinger opsteken.
In elk geval ls de heer Hofland van oordeel:
„Er ls niets veranderd, vergeleken met
november 1979".
En waarom moet de synodevoorzitter zich
dan ln zoveel bochten wringen?
Ik hoop voor A. C. Hofland dat de homo's niet
lichamelijk uitdrukking geven aan de
gevoelens die hen zullen bekrulpen bij de
lezing van dit artikel ln het Centraal
Weekblad, anders kon hij wel eens een paar
fikse tikken op zijn schrijvende vingers
krijgen.
Van een onzer verslaggevers
AMSTERDAM Gisteren ls de conferentie van de wereldraad van kerken begonnen over
„bet gezag van de bijbel ln het licht van de feministische kritiek". In het Amsterdamse
Tropenmuseum houden dertig mensen een besloten studieweek rondom vragen als: ln
hoeverre laten vrouwen hun zicht op de bijbel beïnvloeden door hun ervaringen? Is een nieuwe
kijk op het Schriftgezag voor vrouwen en mannen mogelijk?
ADVERTENTIE
De conferentie maakt deel uit van
een lang proces waarin de wereldraad
zowel voor zichzelf, als voor de leden-
kerken en voor groepen in die kerken
wil nadenken over man-en-vrouw in
maatschappij en kerk.
De delegatie uit Genève wordt geleid
door dr Connie Parvey. Zij wijst erop
dat al ln de eerste christengemeenten
het onderscheid tussen Jood en hei
den werd afgeschaft. Pas in de vorige
eeuw gebeurde iets dergelijks met
slaaf en vrije. In deze eeuw zou het
moeten komen tot erkenning van de
gelijkwaardigheid van man en vrouw,
aldus Connie Parvey
De studieweek in Amsterdam is de
derde conferentie over het thema
man en vrouw in de kerk. Eerder ls,
het thema behandeld voor wat be
treft het ambt en de mensvisie. Met
de resultaten van deze bijbels-theolo
gische week wordt volgend Jaar een
grotere internationale bijeenkomst
gehouden in Sheffield in Engeland.
Dat geheel wordt dan weer Inge
bracht in de vergadering van het cen
trale comité van de wereldraad in
Dresden (DDR), volgend Jaar au
gustus.
Meerderheid
De samenstelling van de groep heeft
de organisatie heel wat hoofdbrekens
gekost, zo vertelt mevrouw Parvey.
De vrouwen zijn duidelijk ln de meer
derheid. maar men heeft niet gekozen
voor een bijeenkomst van uitsluitend
vrouwen. Evenmin wilde men alleen
maar geleerden. „De bijbel ls niet het
bezit van professoren, bisschoppen
en pausen, maar van het hele volk
Gods", zegt Parvey.
De dertig deelnemers komen uit de
hele wereld vandaan, met een rede
lijk evenwicht tussen oost en west en
noord en zuid en rijk en arm. Ook is
een zeker evenwleht bereikt tussen
professionele theologen en mensen
die meer „aan de basis" werken. Deze
nlet-doorgewlnterde congresgangers
zijn op zulke bijeenkomsten vaak op
vallende en weldadige verschij
ningen.
De deelneemsters en deelnemers zijn
zich ervan bewust dat veel vrouwen
de bijbel al hebben dichtgedaan en
de kerken hebben verlaten. Veel
vrouwen zien niet hoe het boek dat
zozeer de sporen draagt van een pa
triarchale cultuur voor hen nog iets
bevrijdends heeft te bieden en hoe zij
in kerken kunnen blijven die wat de
vrouw betreft bij de maatschappelij
ke ontwikkeling achterblijft in plaats
van die voor te gaan
De conferentie ziet er uiteraard nog
wel iets ln. veel zelfs. ZIJ vinden het
trouwens ..zonde" om de bijbel en de
kerk ln handen te laten van de „patri
archen" van deze tijd.
waarin opgenomen: De Rotter
dammer. met Dordta Dagblad.
Nieuwe Haagse Courant met
Nieuwe Leidae Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jenze Tamminga
HOOFDKANTOOR
Postbus 859
'000 AW Amsterdam
Wibautstraat 131 Amsterdam
tel 020-5629444
tele* t3006
Postg.ro 66 00 00
Bank Nod Credietbank
Rekeningnr 23 00 12 574
REGIO ROTTERDAM/DORDRECHT
Postbus 948
3000 AX Rotterdam
tel 010-115588 (abonnementen
en bezorging)
tel 010-115588 (redactie)
tel H5700 (urtsKirtend voo»
advertenties)
Westbiaak
Rotterdam
REGIO DEN HAAG/LEIDEN
Postbus tOt
2501 CC Den Haaa
- tel 070-469445
(abonnementen en bezorging)
tel 070-469445 (redactie)
tel 070-468864 (uitsluitend voo<
advertenties)
Parkstraat 22 Den Haag
REGIO NOORD/OOST-NEDERLAND
(abonnementen en bezorging
Postbus 3
8000 AA Zwolle
tel 05200-17030
Melkmarkt 56 Zwolle
Abonnementsprijzen
Per maand 16.98
Per kwartaal 50.95
Per half jaar 101.90
Per |aar 201.60
Advertentietarieven op
aanvraag
Telefonische abonnementenop
drachten (zie adressen boveni
Opgave 'amiiiebenchien 9-19 30
van maandag t/m vrijdag Op
zondag van 18-20 uur Iele» 020-
5622797
Opgave mini-advertenties tel
020-5626262 ot schnttettjk aan
Mim-Adv afdeling, postbus 433
1000 AK AMSTERDAM
Adreswijzigingen uitsiu'ieno
schritiek|k aan onze Amsterdam
se adressen
Sin: 'Paus komt niet "1
om Marcos te steunen'
MANILA (UCAN) De aartsbis-
schop van Manila, kardinaal Jaime
Sin. heeft verklaard dat er terecht
verzet wordt gepleegd tegen de voort
durende staat van beleg in de Filip
pijnen. Dit verzet tegen de politiek
van president Marcos moet echter
wel vergezeld gaan van positieve
ideeën voor andere mogelijkheden
voor het land
Kardinaal Sin sprak hierover toen hij
mededelingen deed over het aan
staande bezoek van de paus aan de
Filippijnen. De paus zal ln februari
zijn eerste reis naar het Verre Oosten
maken en daarbij behalve de Filippij
nen ook Japan aandoen.
Volgens kardinaal Sin zal dit bezoek
allerminst kunnen dienen ter onder
steuning van het regime van Marcos.
Integendeel Hij verwacht dat de
paus verzet zal aantekenen tegen de
schending van de mensenrechten. De
paus zal de mensen wel weer waar
schuwen tegen het godloze commu
nisme. maar ook tegen allen die
-«ii.e
U heeft maar twee dingen nodig: een KLM-
ticket en een American Express Kaart. Dan kunt
u gaan winkelen in Wenen.
Of flaneren in Barcelona. Of etalages
kijken in Parijs. Of rondneuzen in Rome. Of naar
de markt gaan in Madrid. Of iets kopen op een
antiekbeurs in Berlijn. Een leuk idee!
Vlieg er eens uit om winkels te bekijken en
koopjes te halen. De KLM vliegt u overal naar
toe. En met zo'n American Express Kaart kunt u
onafhankelijk van de valuta bijna aan elke kassa
gemakkelijk betalen.
De KLM heeft een speciale 'winkelen'
folder samengesteld. Boordevol goede tips en
nuttige informatie. Deze folder kunt u met
onderstaande coupon aanvragen.
Reizen naar de in de folder genoemde
winkelsteden worden door touroperators geor
ganiseerd. U vindt ze in de brochures van o.a.
Pé-Bé Tours, Mondial, ANWB en Hotelplan.
Heeft u nog geen American Express Kaart?
Bestel dan een aanvraagformulier via onder
staande coupon of bel American Express Kaart
Services 020-442939, toestel 100.
Kardinaal Sin
..slechte bedoelingen verpakken ln
vrome woorden over vaderlandsliefde
en nationale opbouw".
Ja, stuur mij meer informatie over:
Kleine KLM-vakanties
American Express Kaart.
NaamMZIB
Adres
Postcode
Plaats
COUPON -
Opsturen aan: KLM. antwoordnummer 469.
1110 VG SCHIPHOL.
U hoeft geen postzegel op de open enveloppe
te plakken.
MM I
door da. Wonno Bieij
Laatst vertrouwde een kennis mij toe, dat zijn kinderen
destijds van hem geen stripboekjes ln huls mochten hebben
Alleen Asterlx was toegestaan, maar dan wel ln het Frans!
Wel, bij kan zijn kleinkinderen nu meer gunnen dan Asterlx
alleen, want het ls dan zover, eindelijk: men geeft nu ook een
stripboekje uit van bijbelse verhalen
Het zat er in. In de kinderbijbles
nemen de illustraties de laatste Jaren
toch al een steeds belangrijker plaats
in. Vooral materiaal dat oorspronke
lijk uit de U8A komt. is altijd rijk van
plaatjes voorzien. Men heeft die
plaatjes ook steeds dichterbij de ge
wone mensen zien komen: Gustaf Do
rt werkte nog als de Richard.Wagner
van de bljbellllustrators. Zijn Mozes
of Daniel hebben hun gebaren zo van
het klassieke ballet afgekeken. Maar
Graham Round maakt van Nafiman
een soort Abrahamourgetlx. Graham
Round ls de tekenaar van de serie
„Verhalen uit de bijbel" van uitgever
ij Voorhoeve. En met wat hij doet.
zijn wij ver. heel erg ver van huls.
Het bijkomende verschijnsel ls even
onverbiddelijk: de tekst neemt ln
omvang en diepte enorm af. En daar
over heb ik lang zitten nadenken.
Kün Je de bijbel wel LATEN ZIEN?
En niet LATEN HOREN? Is de bijbel
dan niet heel duideUjk een WOORD
BOEK? Valt er echt wel met plaatjes
iets uit te richten bij de verkondi
ging? Ik weet het wel: de flanelbor-
den hebben de zondagsscholen stor
menderhand veroverd. Maar zij wa
ren de eerste stap op een weg, aan het
einde waarvan het stripboek ligt en
daarna het graf van de Heilige
Schrift
Zien?
Nou zette ik mijzelf even schaakmat
door te denken aan de tekst uit Mat-
theüs. Jezus antwoordt op de vraag
van de discipelen van Johannes de
Doper: „gaat heen en bericht hem al
wat gij hoort en ziet!" Zie Je wel.
dacht lk. daar staat toch maar horen
en zien? Maar dan wist ik toch weer
beter: het zien van het werk van de
Messias ls wel even iets anders dan
het bekijken van stripplaatjes. En
dan nog iets: Jezus zélf heeft Zijn
eigen opstanding uitgelegd met Mo
zes en de Profeten. Daaruit mogen de
Emmaüsgangers leren wat er te leren
valt. Ja zelfs wanneer Iemand uit de
doden opstaat, zal zijn bericht niet
helpen, maar gaat het weer alleen om
de Wet en de Profeten: dat lezen we in
de gelijkenis van de Rijke man en de
arme Lazarus. Het gaat steeds maar
om het Woord en niet om de plaatjes.
Ik denk dat deze ontwikkeling in de
richting van het plaatje in de kinder
bijbelboekerij een hele slechte ont
wikkeling ls. En wat overigens de
serie want het zijn allemaal kleine
boekjes 4 1,50 per stuk betreft: je
lacht je een kriek, want Graham kan
geweldig en geestig tekenen. Dat wel.
maar
Niet alleen ln deze serie Nadman dus.
maar ook Mirjam, Ella en Nehemia.
Fantaserend denk ik mij een boekje
over Goliath's gevecht met David,
met teksten als: „81paaassshh".
„whoooommm" „wwwhhaapp"!
Er is ook nog een ander boek bij
Voorhoeve uitgekomen, groter en
Naüman (in de Jordaan met spiegel) roept: „Hoera, ik ben beter!'
Uit de strip „Nafiman en het dienstmeisje".
dikker en van meer allure: „Lees Je
bijbel, bid elke dag" bijbelverhalen
en gebeden, verteld door Mary Bat-
chelor en ln het Nederlands bewerkt
door Wilma Offers, aan dit boek heb
ben 24 verschillende tekenaars mee
gewerkt. geen pagina is dus gelijk
aan de andere. Op pagina 1 staat het
tltelversje: „Lees Je bijbel, bid elke
dag. opdat je groeien mag." In de
volksversie gaat dat zo:als Je
groeien wil". U weet. dat ls dat ellen
dige liedje, dat onze kinderen sugge
reert dat ze groeien als ze maar bid
den en bijbellezen. En laat niemand
mij vertellen dat een kind er iets
anders in hoort. „Als" ls voor een
kind „indien". En groeien ts „groter
worden", opgroeien
Als de verdedigers van dit af schuwe
lijke lied verwijzen naar het „groeien
in de kennis Gods", dan zou ik zeg
gen: ga dan maar hele andere boeken
schrijven voor het zeer jonge kind,
met andere Inhoud dan nu gebeurd ls.
Boeken waarin hele andere dingen
over de 8chrift staan. Dén heb Je de
kans dat de kinderen die symboliek
van dat óndere groeien op die jonge
leeftijd al snappen. Van dit boek is de
Inhoud heel eenvoudig gehouden en
zeker niet verwijzend naar de Inge
wikkelde suggesties die de taal van
de bijbel zo kenmerken. De verhalen
uit dit boek zijn de allerbekendste uit
de bijbel en van de gebeden geef ik
één voorbeeld: „Lieve Heer Jezus, wij
willen U ook graag helpen. Wilt U ons
laten bedenken wat we vandaag voor
U kunnen doen? Amen." Het boek
kost 17.50 en is 94 pagina's dik.
Typisch
Tenslotte kwam er bij Kok. Kampen
onz
Bl
mini
OVERSTROMINGEN D<
eriee
De armen wonen benei
en wachten tot de rivlap^J1
stijgt ln de nacht
en hen meesleurt naar
Wiegjes heb ik zien dobjtt K
en brokstukken
van hulzen, stoelen
en een verheven toorn
van lijkbleek water
waarin hemel en af grijzig"1
smelten.
Enkel voor Jou ls dit.
berooide, voor je vrouwfct
grond,
voor Je werktuig en je
als een les om het bei
leren.
Het water stijgt niet
tot de hulzen der heren
met dat eeuwige sneeui
boord
om hun nek.
Eet dit verwoestende sli
en dit puin dat opzwem
met je doden,
kabbelend naar de zee,
naast povere tafels
naast ontwrichte bomen
die hun wortels tonen
bij elke golfdulk.
jtn 81
I Klgl
li d<
tfT
takel
11
alen
Ia
(Pablo Neruda. vertaling
bara v.d. Pol)
tht<
Beroepingswerk
NED. HERV. KERK
Aangenomen: naar Hulzen G l 6et
Knegt te Barneveld; naar Wes we
R. T. Huizlnga te Nieuwe Pd
Bedankt: voor Barneveld (tos n(j
on
k
10-
Dder
Reuver te Capelle aan den
voor Woerden W. Verboom
dlnxveen.
GEREF. KERKEN
Aangenomen: Naar Rottertf
selmonde W. A. Jelsma te
naar Culemborg D. N. Vers
Zelat, die bedankte voor I
naar Rheden-De Steeg M.
kand. te Eindhoven, die t
voor Oostkapelle en voor
berg; voor Den Haag-Oost J.
nen te Amersfoort, die geen
beroepen in overweging kan
Beroepen: te Delfzijl J. A.
Gorinchem; te Laren NH (sp
dracht, verpleeghuis Hoog Ls Kï
W. van Harten, kand. U Hihfe,
Emeritaat: A. L. Janse de Ji tog
Rotterdam-Hlllegersberg/Schx bet
broek.
GEREF. KERKEN (VRIJG.I en
Beroepen: te Enschede-Zuldi het
O Rcitsma te Avereest-I
vaart.
CHR. GEREF. KERKEN
Beroepen: te Hilversum-Oo
missionair pred.) M. Rebel tt
lersdal (Zuid-Afrlka). die ditfd
heeft aangenomen
Intrede: op 18 dec. te
kand. H. van den Heuvel uit1
daal.
GEREF. GEMEENTEN
Beroepen: te IJsselmonde
Haaren te Amersfoort, die
voor Bodegraven: te Barneveh
rens te Opheusden; te Rot 1(
Zuid Chr. v.d. Poel te Yerselu DH,
Catharines (Ontario-Canada)p
gelaar te Genemuiden.
een boek uit „Luister maar!", verha
len uit de bijbel, naverteld voor kin
deren. Dit boek. 189 bladzijden, kost
19,90 en het is mede uitgegeven
door Lannoo, Tlelt. De schrijver ls A.
J. McCallen en de Nederlandse be
werking is van All Knecht en O. v.d.
Bothof
De indeling ls typisch. Het eerste deel
draagt als thema „Ood heeft ons
lief", het tweede deel „WIJ hebben
God lief". De verhalen uit OUde- en
Nieuwe Testament staan in belde ge
deelten door elkaar. Achterin het
boek komen aanwijzingen voor t.b.v.
het gebruik van dit boek ln school en
huis. Elk verhaal heeft een eigen the
ma, waarvoor ook weer achterin ver
werkingssuggesties worden gegeven.
Of elk thema echt wel het betreffende
verhaal dekt. ls soms de vraag, maar
dat doet niet zozeer schade.
De hierboven besproken boeken,
vooral de eerste, tonen aan dat de
creativiteit van mensen, die boeken
bij de bijbel maken, ons telkens weer
voor nieuwe ervaringen plaatst. De
driestheid van sommigen noopt ons
daarbij toch wel tot oplettendheid
Soms denk Je: nu nog één hfilf stapje
verder en men ls over de grens van
wat nog kón. Eerst is er al de rechttoe
recht-aan trant van dit soort boeken:
twijfel en aanvechting kom Je an
ders dan in de bijbel! zelden tegen.
Het ls alles vertrouwen en geloof en
zekerheid. Maar dan komen ook nog
de Illustraties: een populariseren van
de bijbel tot ln het absurde. We heb
ben nu dus het niveau van het strip
verhaal „bereikt". Dat gaat mijns in
ziens toch over de grens van het
smaakvolle en dus het toelaatbare.
Want, je zult het zien: voor je kinde
ren ls straks Inderdaad David niet
veel meer dan Asterlx.
Ds. W. Blelj is luthers predikant te
Amstelveen.
Bedankt: voor Boskoop
Tricht-Oeldermalsen J. van
Aagtekerke; voor Gouda C.
te Dordrecht; voor ZwijndreC™
Honkoop te Kampen.
VRIJE EVANG. GEM.
Beroepen: te Heerde (Gld) ent
terdam-Zuid 8j. Westrate kï
Zeist
Beroepbaar: 8j. Weststrate
Rietberglaan 53. 3705 PV Zeil
ALKMAAR (ANP) De Argl
Nobelprijswinnaar Adolfo P«
qulvel heeft in Alkmaar de stl
gekondigd van het zogefl
ploegschaarfonds. Met dit foi
Church and Peace, het interni
en oecumenische coördlne
gaan voor christelijke vredesgi
er aan bijdragen dat „energie
delen die op oorlog zijn geric
den omgezet in werktuigen vil
vredeswerk".
Esquivel, die de Nobelprijs
vrede 1980 kreeg, is dezer d
Nederland als gast van onderi
internationale broederschap)
zoening (IFOR) een religieus l
reerde oecumenische vrede
ging, die over de hele wereld
afdelingen heeft. Bij Ifor.
het secretariaat ln Alkmaar ii
tigd, is de christelijke „Serviel
Justlcia (dienst vrede en
heid) uit Latijns-Amerika
ten. van welke vredesorgi
qulvel secretaris ls.
Speurend naar sij-sporen. Tij<
voor geestelijk leven, 1980.
blz ƒ5.-. Vooral van de r.^
wordt gevonden dat zij „dl*
rend, vrouw-vijandig" is. Vee
wen ervaren een spanning ttff
gagement in die kerk ot «rul
Het tweemaandelijkse BelgW
schrift voor geestelijk leveo
dit themanummer deze ervsf
het woord komen. Er wordtttf
wat een en ander historisch
schappelijk betekent, vooral1
het oog op het pastoraat.
