'Hoe meer je nadenkt,
hoe eenzamer je wordt'
De tijger doden in Venetië
^hrisi
>1.0.
39eiy
184)
norm
^RPAG 13 DECEMBER 1980
TROUW/KWARTET
Oriana Fallaci maakte wereldnaam als journaliste. Op haar erelijst
staan interviews met Kissinger, Khomeini en Khadaffi. Op de vleugels
van de publiciteit die zij daarmee verwierf probeert ze haar geluk nu
als schrijfster. Ze schreef een lijvige roman over de Oriekse verzetsheld
■KUNST!
Panagoulis. Het is net in Nederlandse vertaling verschenen en de
Italiaanse Oriana Fallaci kwam er zelf voor naar Nederland Om te
praten over haar boek, met veel gevoel voor publiciteit en weinig
bescheidenheid.
'I da;
ine;
ing
Haar credo is het individu. Niet
wac 0P8aan 'n de massa, vechten te-
rvari Ken onrecht, tegen lafheid, tegen
hypocrisie en voor vrijheid. „Je
bent altijd alleen en hoe meer Je
nadenkt hoe eenzamer Je wordt,"
is een van haar uitspraken. Ze
schreef een boek, een hele lijvige
roman over het leven van en haar.
leven met de Griekse verzetsstrij
der Alexander (Alèkos) Pana
goulis.
'rot<
xim
9/ 11
ichs
jke
door Anita Löwenhardt
Een roman over eenzaamheid noemt ze
het zelf. Oriana Fallaci, de Italiaanse Jour
naliste, bekend om geruchtmakende In
terviews met mensen als Khomeini, Henry
Kissinger, de Sjah en Khadaffi, om haar
oorlogsverslagen uit Vietnam en haar re
portages over mensen die lijden onder
totalitaire regimes.
Panagoulis werd lid van het Griekse ver
zet toen de macht ln dat land ln 1967 werd
overgenomen door de kolonels, de Junta.
Een Jaar later probeerde hij de auto op te
blazen waarin Juntalelder Papadopoulos
reed. De aanslag mislukte Panagoulis
werd gepakt, zwaar gemarteld en meer
dan vijf Jaar lang gevangen gehouden. Hij
werd ter dood veroordeeld, maar dit von
nis werd, nooit voltrokken, volgens Falla-
d omdat de kolonels bang waren voor de
publieke opinie. Vooral ln het westen was
Panagoulis voor velen het symbool van
bet verzet tegen het fascisme. Na een
lantal ontsnappingspogingen werd hij Ja
renlang opgesloten ln een speciaal voor
hem gebouwde cel, zo groot als een bed.
Ondanks de martelingen, die doorgingen,
heeft hij nooit gepraat, nooit de namen
genoemd van zijn vrienden ln het verzet.
ooi Documenten
I teen hij uiteindelijk werd vrijgelaten ln
f 1973. vloog Fallaci naar hem toe om hem
te Interviewen. Ze bleef drie Jaar en was
tot zijn dood zijn metgezellin. Toen hij
vermoord werd, want daar ls Fallaci van
overtuigd, was Panagoulis parlementslid
ln Orlekenland. Volgens haar ls hij ver
moord omdat hij op het punt stond gehei
me documenten openbaar te maken, die
belastend waren voor een aantal Oriekse
politici. Ook die documenten staan ln het
boek, dat getiteld ls „een man". De Neder
landse vertaling ls net een week uit. In
Januari zal het ln Griekenland uitkomen
en Fallaci verwacht dat het daar ln beslag
ui worden genomen, vooral vanwege de
belastende feiten voor en de felle aanval
len op politici die nog steeds ln Grieken
land actief zijn.
iacl zegt dat ze nooit meer een stap ln
lekenland zal zetten om wat ze daar
Panagoulis hebben aangedaan. „Ze lieten.
251
Oriana Fallaci
hem alleen sterven ln een auto, als een
hond. Daarna gebruikten ze hem als sym
bool, als vlag. Dezelfde mensen die hem
altijd hebben vertrapt. Al die hypocriete
gezichten op de begrafenis, dat gewee
klaag. Ik zette 38 rozen op zijn graf. Die
zijn van mij en dat ls dat." Panagoulis was
38 Jaar toen hij stief. Op zijn begrafenis ln
Athene waren tienduizenden mensen.
Lastig.
Fallaci deed drie jaar over het boek. Ze
zegt nu. „Ik begon te schrijven ln een
uitbarsting van woede en verdriet, maar
het werd meer. Het werd een politiek
boek, niet alleen over Alèkos Panagoulis,
maar over zovele anderen die vechten
voor hun vrijheid.
Het ls ook een boek over de liefde tussen
twee onafhankelijke mensen. „Twee ver
wante zielen," zegt Fallaci. „We hadden
lief, we deden rare, onverwachte, soms
gevaarlijke dingen, we hadden ruzie, maar
we verveelden ons geen moment. Als we 's
avonds glngn slapen waren we uitgeput
van alles wat we samen doorleefd hadden.
Wat verwacht Je ook van twee zulke eige
naardige mensen. Hij was niet makkelijk
voor de mensen die van hem hielden en
dat ben ik ook niet. Ik ben lastig. Ik ben
ook nooit beleefd tegen mensen omdat ik
eerlijk wil zijn. Er zijn twee dingen die lk
haat en dat zijn lafheid en hypocrisie.
Ondeugendheid kan lk vergeven, dom
heid ook, alhoewel het me Irriteert, zelfs
wreedheid kan lk nog vergeven, maar die
twee eigenschappen nooit."
Ze wordt bijna boos als ze geconfronteerd
wordt met Juist een van die twee woorden
ln een passage uit haar boek waarin ze de
eerste ontmoeting beschrijft tussen haar
en Panagoulis. Ze beschrijft haar ver
schrikkelijke angst als ze voelt dat liefde
tussen hen onvermijdelijk ls. De liefde
waar ze bang voor ls, omdat ze voelt dat
het pijn zal doen. Ze schrijft: „De ontmoe
ting tussen een man en een vrouw, ertoe
gedreven om elkaar lief te hebben met de
gevaarlijkste liefde die er bestaat: de lief
de die de Ideale keuze, de morele taak,
vermengt met de aantrekkingskracht en
met de gevoelens. Ik trok mijn handen
terug, ik verborg ze onder het tafeltje. Met
de lafheid van een slak die zich ln haar
huls terugtrekt zodra Je haar maar even
aanraakt, begon ik je een doof, hardnek
kig verzet te bieden." „Wat," roept ze,
„staat daar het woord .lafheid' ln de verta
ling? Dat woord heb lk nooit gebruikt.
Voorzichtigheid was het woord, lafheid
haat ik en heb lk nooit ln het boek ge
schreven."
Praten met Oriana Fallaci blijft praten
over het boek en over Panagoulis. Ze is er
bezeten van en weet het gesprek steeds
daar weer naar terug te brengen. „Ik
dacht dat lk van de pijn en de woede af
zou zijn als lk het boek voltooid zou heb
ben. Maar het blijft me achtervolgen. Het
laat me geen moment met rust."
Ze vertelt van haar tournee door Amerika
waar haar boek al maanden op de best-
seller-lljsten staat. Voor het zover was
kreeg ze bijna ruzie met haar uitgever
daar omdat ze geen televisie-Interviews
wilde doen, maar wel een tournee langs
allerlei universiteiten. „Daar verkoop je
geen boeken jnee," zei de uitgever. Ze
zegt: „lk antwoordde hem, ten eerste ben
lk geen koopman, maar een schrijfster en
ten tweede wil lk niet dat ze mijn boek
gaan lezen uit nieuwsgierigheid omdat lk
op de televisie vertelde dat het ook, maar
niet alleen, een liefdesgeschiedenis ls."
Ze deed de universiteiten aan, vertelt ze,
omdat ze veel brieven Juist van Jonge
mensen had gekregen die haar zeiden dat
zij zichzelf ln Panagoulis herkenden. Voor
hen vooral heeft ze het boek ook geschre
ven. „Als jonge mensen niet meer geloven
ln politiek en ln de toekomst is het niet
alleen onze fout, maar ook hun fout. Na
tuurlijk leven zij op het ogenblik niet ln
een ideale situatie, maar dat deden wij
ook niet. Ik begrijp het best als ze zich
alleen voelen en politici niet meer vertrou
wen. Maar zo slecht hebben ze het nu ook
weer niet. Ze hebben in leder geval nooit
honger gehad of het koud gehad of heb
ben zoveel angst gekend als mijn genera
tie. Ze zijn nooit gebombardeerd, gemar
teld, onderdrukt, zoals wij. En in plaats
van te vet te worden en vervolgens proble
men te hebben met dlèten, in plaats van
over te gaan tot gemakkelijke en hysteri
sche oplossingen van geweld en terroris
me zoals ln sommige landen en vooral ln
het mijne, Itallé, zouden ze hun geest en
hun ziel eens beter moeten oefenen om
een ideaal te hebben. Ik weet best dat het
veel makkelijker is om een held te zijn ln
oorlogstijd, onder dictatuur, dan ln vre
destijd, ln een democratie, of die nu slecht
of beter ls. Maar juist ln vredestijd kun Je
mensen op de proef stellen. Jonge mensen
moeten het ook zelf doen en niet wachten
tot him pappies en mammies of de rege
ring hun voorziet van eten, centrale ver
warming en Idealen."
A&ze het over Italië heeft zegt ze ook dat
het zo makkelijk ls om alle schuld voor de
toestand daar op de christen-democraten
te schuiven. „Niemand ls het het daar in
principe meer mee eens dan ik, maar zij
zijn het niet alleen. Ook de zogenaamde
.linksen' zijn corrupt. Je mag niet alleen
over de dictatuur ln Chili spreken en die in
de Sovjet Unie vergeten. Maar niemand
zegt dat ooit. Ook de intellectuelen ln
mijn land niet, omdat ze bang zijn hun
geprlviligeerde posities te verliezen."
Kwaad.
„En dan komt opeens die gekke vrouw die
dat gekke boek schrijft over die gekke
man en die zegt: jullie zijn allemaal schul
dig, jullie hebben met z'n allen Panagoulis
vermoord en alleen de jonge mensen be
grijpen het."
We zijn weer terug bij Panagoulis. „Mijn
doel ls die mens levend te houden, minder
dood. Maar steeds maar praten over deze
man haat lk eigenlijk. Het ls masochisme.
Het doet me steeds weer pijn, alsof er
iedere keer weer met een mes ln de wond
wordt gestoken. Weet je wat ik hem eigen
lijk kwalijk neem? Dat lk nu banger ben
dan ooit om lief te hebben of bemind te
worden. Dat maakt me kwaad. En ook dat
hij gestorven is."
De nieuwe Doeschka Meij sing is een gecompliceerde korte roman
„Tijger, tijger!" waarin een jonge vrouw haar eigen verleden,
ontwikkeling en opvatting onderzoekt aan de hand van een onderzoek
in het familie-archief van een glasfabrikanten-familie. Naarmate de
roman vordert blijken de parallellen niet zonder consequenties. De
finale speelt in Venetië, stad van glas en dood.
door T. van Deel
De nieuwe roman „Tijger, tij
ger!" van Doeschka Meijslng
eindigt op Allerzielen, ln Vene
tië. Op zo'n dag en op zo'n plek
ls het moeilijk aan de dood ont
komen en ln de voorlaatste ali
nea dansen de gondels dan ook
hun dodendans en ls er de sterke
suggestie van een aanstaande
overtocht. De zwakke, maar
hoopgevende „lichtstraal",
waarmee de roman besluit, kan
dat einde misschien nog wel uit
stellen, maar niet verhinderen.
De vermenging van realiteit en symbo
liek ls, men voelt dat al, ln zo'n passage
bijna onontwarbaar. Dat ls eigenlijk ln
het hele boek het geval: telkens als gege
vens of gebeurtenissen redelijk ondub
belzinnig aandoen, blijken ze weldra
voor verschillende uitleg vatbaar en
vooral op een symbolisch niveau, in sa
menhang met wat volgt of vooraf gaat,
bijzonder effectief te zijn uitgebuit.
Doordat Meijslng haar roman erg gecon
centreerd heeft gehouden wat niet
hetzelfde ls als kort: er zit om zo te
zeggen lengte genoeg in ls bijna van
zelf die nadruk op betekenis en Implica
tie komen te liggen, in plaats van op feit
en verhaal.
..Tijger, tijger!" ls dan goed beschouwd
een roman waarin de hoofdpersoon reke
ning en verantwoording probeert af te
leggen van haar bestaan. Ze wil weten
wie ze ls en met dat doel verhuurt ze zich
voor drie maanden aan een oude dame
de laatst overgeblevene van een fami
lie van glasfabrikanten die haar ln het
familie-archief onderzoek laat doen naar
de geschiedenis van het bedrijf. Dit ar
chiefwerk ls een wederzijds alibi. De
oude dame krijgt er de gelegenheid door
om herinneringen op te halen als de
onderzoekster haar bezoekt en de hoofd
persoon zelf laat haar eigen geschiedenis
en die van haar voorgeslacht opgeroe
pen worden door haar dromerig verrich
te werkzaamheden. Het hele onderzoek
is. ln feite, beeldspraak voor een zelfbe
wustwording. en ln laatste Instantie er
zijn een aantal plaatsen ln de roman die
daarover geen twijfel laten bestaan ls
het zoveel als: schrijven.
In elke geschiedenis wordt wel iets ont
kend, Iets dat om een of andere reden
bulten beschouwing wordt gelaten, of
waarover zelfs bij afspraak niet gespro
ken mag worden. Een dergelijk geheim
kleeft aan de historie der glasfabrikan
ten, en het kleeft ook aan die van de
hoofdpersoon. Als zij de sleutel tot dat
geheim, van de glas-familie, ln handen
heeft, heeft zij tezelfdertijd het doel be
reikt van haar parallel verrichte zelfon
derzoek. Meijslng wisselt ln haar compo
sitie die twee dieptepeilingen van de
hoofdpersoon naar andermans en el-
gen verleden steeds af, waardoor ze
elkaar onderling beïnvloeden en, inter
pretatief. versterken.
Rolspelen:
Een belangrijk motief ln dit verband ls
dat van het rolspelen Al op jeugdige
leeftijd stelt de hoofdfiguur zich tegen
de vijandige werkelijkheid teweer door
zich te verbeelden het jongetje Mowgll
te zijn, uit Kipllngs „Jungle Book", dat
strijdt met de tijger Shere Khan, die
doodt uit lust en niet uit honger. In de
verbeelding, de rol, ligt mogelijk de die
pere waarheid besloten dat de werkelijk
heid zich erdoor bedwingen laat.
De belangrijkste figuur ln het boek die
geen begrip kan opbrengen voor deze
behoefte van de hoofdpersoon om An
ders te zijn ls de moeder (met „groene
ogen!"). In Venetië, waar het ondeizoek
naar de glas-geschledenls zeer terecht
zijn afronding krijgt, ontmoet ze haar
moeder en deze krijgt het verwijt te
horen: „Ik neem het Je kwalijk dat Je me
uit de geschiedenis hebt laten vallen."
Op de vraag aan haar dochter: „Welke
geschiedenis?", antwoordt zij: „Die van
Jou. die waarin JIJ mijn moeder bent
en lk Jouw dochter." Het onderzoek dat
het boek ls blijkt dan uit te lopen op een
afscheid van de moeder.
Wat de moeder niet wil accepteren en
wat. op grond van haar levensgeschlede
nis en haar opvattingen over de tljger-
Doeschka Meijsing
van-de-werkelijkheid en hoe deze demon
te bestrijden, heel wezenlijk voor de
dochter ls, ls haar homosexualltelt. De
moeder ontkent de relatie die haar doch
ter onderhoudt met „de professor", zoals
ze consequent genoemd wordt. Maar
ontkenning daarvan ls zoveel als het
levensprincipe ontkennen van een meis
je dat al vroeg de rol van Jungle-jongen
wenste te spelen, en dat blijkens haar
herinneringen gestempeld ls tot rollen
spel en -wisseling door het toneelstuk
dat daar uit bestaat: „As you like It."
„Alles werd verplaatst" ls de verrukte
conclusie van het elfjarig meisje en haar
filosofie van de leugen, bij de gratie
waarvan ze haar waarheid beveiligt.
wordt dan geboren. Het ls dan ook niet
toevallig dat „de professor" een nawoord
schrijft bij de roman dat een vertaling is
van de slotclaus van Rosalind uit Sha
kespeare's stuk een zonder deze ken
nis nogal onbegrijpelijk nawoord, en
met deze kennis misschien toch ook niet
al te noodzakelijk nawoord, tenzij er het
rollenspelkarakter van de literaire toe
speling, mee benadrukt wordt.
„Tijger, tijger!" ls bepaald geen gemak
kelijke roman. Ik heb het boek zeker drie
keer moeten lezen om er de geëigende
waardering voor te onttrekken. Dat ls
waarschijnlijk wel een bezwaar: dat de
roman pas na aandringen de emotionele
kanten die onder de nogal opzichtige,
hoewel dus niet dadelijk doorzichtige,
constructie liggen blootgeeft. Deze ei
genschap kan anderzijds ook gerust, als
een voordeel worden uitgelegd, want
„Tijger, tijger!" lddt zich tenminste met
gemak herlezen en ls dan nog bij lange
na niet als literaire boodschap uitgeput.
De rijkdom, de aanvankelijk verwarren
de rijkdom aan motleven, zorgt daar
voor.
Stilistisch is het met de tekst heel wisse
len gesteld. Soms schrijft Meijslng vrij
droge, „realistische" passages, maar op
een ander moment viert een haast poëti
sche vertelwijze hoogtij, een manier van
zeggen waarin alles met alles samen
hangt en waarin heel veel ln symbolise
rende vogelvlucht beschouwd wordt.
Het zijn die veelvuldige afwisselingen
van register die de roman Intrigerend
maken, ook al zou de stroefheid waar
mee sommige wijzigingen ln toon ont
staan wel eens weerstand oproepen.
Liefdesroman
„Tijger, tijger!" ls gaandeweg voor mij
een mengvat gebleken van prominente
gedachten en gevoelens. Een privé-ge-
schiedenis haakt er zich ln vast aan
algemene noties van werkelijkheid en
verbeelding, mannen versus vrouwen,
identiteit, liegen terwllle van waarheid,
een masker opzetten, van terzijde scherp
toezien, geschiedenis, vergankelijkheid.
Het ls ook, wat mij betreft, een liefdesro
man, want, diep verborgen onder een
aantal andere romans waaruit deze ene
wel lijkt opgetrokken, ls de afwijzing
van de moeder, door het hele boek heen
de aandrift voor het zelfonderzoek. En
dat is dus bedoeld als één, lange, noodza
kelijke vraag om begrip, en liefde, van de
moeder. Over de manier waarop, binnen
de tekst, moeder en „professor" samen
hangen of -vallen zwijg lk dan nog, voor
'het gemak. Zoals ook over al dat glas ln
de roman. Die overigens zelf, volgens het
motto, ln vorm is geblazen is door men
selijke adem, één ogenblik gekoeld. Fic
tie.
Doeschka Meijslng. Tijger, tijger! begin
woorden van een gedicht van William
Blake, maar niet Alles kan in een recen
sie aan de orde komen... Amsterdam,
Qaerido, 1980. UZ bis. f 17.90.
