ans van der Meulen ontdekte
ng vergeten Leidse kleipijp
SHEAFFER.
Vit brieven van lezers
irimfathers deden Gouda felle concurrentie aan
(AG to NOVEMBER 1980
VARIA
TROUW/KWARTET
7
'ns«i r
ie
te 2i|
leinkin
Fred Lammer»
iEN Het is nu acht jaar
en dat Hans van der
(n, analist bij de rijks-
rsiteit in Leiden, besloot
inplaats van samen met
rrouw in weekeinden en
gtles Jacht te maken op
ilen en bijzondere stenen
te verdiepen in de ge
nlis van de pijp, het
jut van de tevreden
huis» 1
lom
van het park ..De Hout-
wrmde de directe aanleiding
ommezwaai Tussen de omge-
jüuiten aarde van dat stads-
-wording ontdekte Hans res-
van eeuwenoude kleipijpen.
zaak extra interessant maak-
dat vergelijking met andere
al gauw uitwees dat die pijp
en niet afkomstig waren uit
de stad die. naar velen den-
ét monopolie heeft op het ge
in de stenen pijp. Leiden heeft
op pijpon maken aankomt een
^Cuwen geleden ook een belang-
jl gespeeld dit is heel merk-
totaal in het vergeetboek
ar dat Hans een terrein braak
;gen Na Jaren speuren In het
rchief. kerkelijke archieven,
tsdagboeken en attent-zijn bij
rerlowmheden is Hans erin ge-
de geschiedenis van de Leidse
e reconstrueren. Het resultaat
|t onderzoek heeft hij nu vast-
lb een bescheiden boekje „De
tspijpmakers In de 17e en
De belangrijkste vond-
tlt verzameling van Hans.
levenduizend pijpenkop-
tte pijpen omvat zijn
tr te zien in het Leidse
Lakenhal. De verzame
ld met materiaal van
$nen
egnp pijp is al oud. Uit graf-
ten blijkt dat ln de eerste eeuw
rtstus bij Indianenstammen
isndgevormde pijpen in ge
varen Ook bij de Maya's in
ii de pijp sinds lang bekend
potr ontdekkingsreizigers
kb en Vespucci introduceer-
„barbaarse gewoonte" van het
en in de westerse wereld. De
arfen en de Portugezen zagen
grote zeevarende naties wel
io om op grote schaal in hun
Ktabak te verbouwen. De Ne
ll met een feilloos oog voor
«uraan te verdienen valt. de-
lauw mee. de eerste tijd hoofd-
tib vervoerders van het kruid
raaDe kwalen het medicijn bij
zou Zijn.
k ffvensteden als Harllngen,
Stikhuizen en Amsterdam
kyiJcen tevoorschijn komen
9 «"dj we nschap goed ver-
Avflir. Oevcmden zijn vooral pij-
Engelse oorsprong. Ook stu-
ult Engeland namen pijpen ln
age mee Vooral uit de graaf -
fottinghamshire voor de ver-
van de rooms-katholleke
Jacobus de Eerste gevluchte
Uiten hebben ln Leiden de plj-
rtcage tot bloei gebracht
Pieterskerk
[vestigde John Robinson zich
i honderd landgenoten ln de
l van de Leidse Pieterskerk,
hun oude beroep (dat had ln
allen met de tabak te maken)
ior gingen uitoefenen. Daartoe be-
hHc van kleipij-
Colu Claverly en Henry Bef-
»n °P dat gebied actief. De
Engelsen' voelden zich ln
uwe woonplaats zo op hun
dat hun landgenoten die naar
"I waren uitgeweken aan boord
Een „krulpljpje" was vroeger in trek bij schaatswedstrijden.
Schaatsers bonden zo'n breekbaar pijpje op hun rug. Daarna was
het zaak de „krulpijp" heel over te brengen. Een val betekende ook
het einde van de pijp.
van de ..Mayflower" te stappen om
als Pilgrimfathers naar Amerika te
verhuizen. ZIJ bleven liever in Leiden
pijpen maken. De stedelijke pijpenin-
dustrie nam zo'n grote vlucht dat in
1601 een tabakspljpmakersgilde werd
opgericht, dat na korte tijd al 64
leden telde. Henry Beffert speelde er
een hoofdrol. Hij verdiende aan zijn
pijpen, die allemaal zijn Initialen
droegen, zo goed dat hij zich aan het
deftige Rapenburg kon vestigen. Dat
hij goede kwaliteit heeft geleverd to
nen de nu opgegraven pijpen aan. Ze
hebben de tand des tijds weten te
doorstaan.
Over het algemeen was de kwaliteit
van de Leidse pijpen niet daverend.
De gebruikte pijpaarde deed onder
voor de Ooudse. Dat zal de voor
naamste reden zijn geweest dat de
pijpindustrie in Leiden het na een
eeuw heeft moeten afleggen tegen de
concurrentie. Die is fel geweest. De
Leidse tabakspijpmakers ageerden
regelmatig tegen het feit dat handela
ren van buiten met geïmporteerde
pijpen liepen te venten. Hoewel het
stadsbestuur dat leuren met vooral
Goudse pijpen op een gegeven mo
ment verbood zijn er. daarvan getui
gen de nu gedane vondsten toch heel
wat nlet-Leidse pijpjes gesleten. Na
verloop van tijd ging het stadsbe
stuur trouwens weer ventvergunnin
gen afgeven, mits de handelaren voor
elk gros dat ze verkochten een stuiver
voor de armen ln de stadskas
stortten.
Raleigh
Aan het uiterlijk van de kleipijp werd
vroeger veel aandacht besteed. Bij
zondere gebeurtenissen werden op
pijpen uitgebeeld. Bij de uit Enge
land uitgeweken pijpmakers was in
de begintijd de schrijver en ontdek
kingsreiziger Sir Walter Raleigh, die
evenals zij door Jacobus de Eerste op
de zwarte lijst was gezet (Raleigh
Bijzondere voorvallen werden
vroeger vaak op pijpen afge
beeld. Een van de laatste keren
dat dit gebeurde was in 1898 bij
de inhuldiging van Wilhelmina.
bekocht dat met zijn leven), favoriet.
Regelmatig werd hij op pijpekoppen
afgebeeld, ook omdat zij daarmee te
gen Jacobus konden ageren die een
fel tegenstander van het roken was.
In 1603 deed Jacobus persoonlijk een
boekje open om de Engelsen voor te
houden hoe slecht dat roken wel was.
Hij stond daarin niet alleen. Paus
Urbanus de tweede sprak in 1642. De
banvloek uit over tabak en in Rus
land werden in die tijd rokers gestraft
met openbare geseling en het afsnij
den van hun neus, zodat de rookdam
pen hun reukorganen niet meer kon
den strelen.
Nu zat het met die tabak in die begin
tijd goed fout. Door het toevoegen
van allerlei kruiden had tabak een
sterk narcotische werking. Voor- en
tegenstanders discussieerden fel. De
Middelburgse stadschirurgijn Johan
nes Verbrugge verkondigde dat ta
bak niet alleen een afdoend middel
was tegen „fenijnlge quetsuren"
maar ook tegen kanker. De dichter
Laurens Bake had het in 1700 over
tébak, waarvan de „lleffelljke waas-
sem, geen stank laat aan den aas-
sefn." De beroemde zeventiende-
eeuwse arts Cornelius Bontekoe. van
wege de overdreven waarde die hij
hechtte aan het overdadig gebruik
van twee (soms adviseerde hij het
drinken van 200 kopjes per dag) wel
de ..theedokter" genoemd, propa
geerde ook het pijproken.
Rook
..Nietsis voor het leven en de gezond
heid zo noodzakelijk en dienstig als
dé rook van het koninklijke gewas: de
tabak, die leven en gezondheid zo
zeer behoudt en honderd diensten
bewijst, waaraan men in eenzaam
heid zijn genoegen kan hebben en die
alle ongemak, dat een zittend leven
met zich kan meebrengen, kan voor
komen en afwenden. Kortom de on
volprezen rook is goed en aangenaam
van de vroege ochtend tot de avond,
met één woord altijd", schreef hij in
1685.
Sindsdien zijn de opvattingen dras
tisch gewijzigd. Het gezegde „het is
geen man, die niet roken kan" is
allang achterhaald. Roken is slecht.
Dat geeft ook Hans van der Meulen
toe, al steekt hij af en toe een sigaret
je op. Dat doet niets af aan het feit
dat zijn hobby interessant is. Het is
vooral de historische kant die hem
daarin zo boeit, ook wel het cultureel-
maatschappelijke aspect, dat er
nauw mee heeft te maken.
De pijp als stukje versteende geschie
denis is te lang veronachtzaamd. Aan
de hand van gevonden pijpekoppem
is het mogelijk tot een vrij Juiste
datering van andere vondsten te ko
men. Zo werken de pijpen die de
expeditie naar Spitsbergen onlangs
heeft meegénómen, verhelderend bij
het onderzoek. Vandaar ook dat de
officiële archeologie meer en meer
oog krijgt voor op het eerste gezicht
waardeloos lijkende delen van klei
pijpen.
Daaraan een steentje te kunnen bij
dragen geeft de liefhebberij van Hans
van der Meulen, naar hij zelf zegt,
inhoud.
„Ken je me nogT vroeg een vrouw van mijn leeftijd
mc na afloop van ccn spreekbeurt. Hoewel ik haar
zeker ccn dikke dertig jaar niet had gezien, hoefde ik
geen moment na te denken. Overal en altijd zou ik
haar hebben herkend Hilly. Ze is eens en dat
weet ze natuurlijk niet ccn partje in het opvoe
dingssysteem van mijn moeder geweest.
Mijn ouders hebben een periode gehad dat ze het
behoorlijk arm hadden. Zo arm. dat hel belasting-
plaatje waar een hele rijksdaalder per jaar voor
neergelegd moest worden, geen vanzelfsprekende
uitgave was. Mijn broer en ik hadden wel allebei ccn
gammelie fiets, maar moesten samen met één plaat
je doen. Onze angst voor een bekeuring was hevig,
want wie zou die moeten betalen? We konden dus
nooit tegelijkertijd fietsen, maar strikt om de beurt
vanwege dat koperen plaatje. Echt geleden hebben
we onder de maatregel niet, er hoefde geen thera
peut aan te pas tc komen, al is er heel wat geruzied
over de vraag wie er dictscn mocht.
Hilly was niet uit onze buurt, maar ze kwam er veel
omdat haar oom en tante in onze straat woonden.
Ze was een nogal eenzelvig meisje geremd heet
dat tegenwoordig. Haar vader was jong gestorven
en Hilly bleef achter bij ccn sombere moeder en ccn
knorrige grootvader. Ze was dus zielig en wel op ccn
manier waar je als kind geen weg mee wist. Je kon
ook niet zo goed aardig tegen haar zijn. het was net
alsof ze dat niet toestond.
Op een vakantiedag werden we allemaal in de
bestelauto van haar oom geladen voor een uitje
naar het strand in Muiderwcg. Dat was ruimschoot
genieten, maar wel met de rug naar de speeltuin.
Schommelen en wippen mocht je daar alleen als er
ook kogelflesjes werden besteld en daar was natuur
lijk geen sprake van. Veel te duur. Maar zo'n dag
was verrukkelijk, inclusief de balletjes gehakt die in
het zand vielen.
De moeder van Hilly was pijnlijk bezorgd voor haar
kind. Een zwempak was niet toegestaan er kon
kou gevat worden. Er moest wel dc hele dag ccn mal
hoedje gedragen worden ccn zonnesteek was
gevaarlijk. Hilly zat al gauw met ccn kletsnatte jurk
en onder ccn verfomfaaid hoedje in wat toen nog
Zuiderzee heette. Dc verlokkingen van het water
werkten doordringender dan dc verboden van haar
moeder. In mijn herinnering duurde die dag weken.
Alles was even fijn. Wat mijn broer en mij niet
verhinderde om dc volgende dag weer forse stampij
te maken over het rijwiclplaatjc. Ik was aan dc
beurt. Nietes. Welles. Mijn bYocr swon. wat mij
woedend maakte. Janken geen gebrek.
„En Hilly/* simpte ik redeloos jaloers, „Hilly heeft
ccn veel mooiere fiets dan ik en nog ccn eigen
plaatje ook." Lichtelijk verwijtend vroeg mijn moe
der „Zou jij dan met Hilly willen ruilen?" Dat was
natuurlijk pedagogiek van dc koude grond, maar
het werkte wel. Dc gedachte aan die grootvader, dc
trieste moeder en het malle hoedje deed mij mok
kend dc aftocht blazen.
Hilly trouwde jong. nog in de oorlog. Een van dc
laatste granaten trof het huis van haar en haar man.
Hij verspeelde daar een oog bij: ook zij raakte
gewond en dc laatste keer dat ik haar zag. was haar
gezicht nog vertekend door vurige littekens. Nog
steeds zielig dus hoeveel wisten wc eigenlijk van
elkaar af? Een leuke jeugd had ze zeker niet gehad
en zelfs mijn ruzies om ccn samen tc delen belasting-
plaatje konden voor haar best ccn gemis inhouden.
Dit alles flitste door me heen toen zc daar ineens
voor met stond. „Ken jc mc nog?" Zc was grijs en
rimpelig geworden net als ik. Vaag zag ik nog dc
gevolgen van de bomscherven. Maar het geweldige
en bevrijdende van die ontmoeting was dat ze
volstrekt niets zieligs had. Ze keek me aan met
doordringende sterke ogen. Haar houding had iets
fiers en was een beetje uitdagend alsof zc acuut
weer met haar jurk. aan in de zee zou gaan zitten als
zij daar nou toevallig zin in, had. Het was een
fantastisch weerzien. Dag Hilly.
ADVERTENTIE
ELKE SHEAFFER SCHRIJFT ZO GOED ALS HIJ ERUIT ZIET
SHEAFFER EATON URi;W:i
Informatie: 070-636304
Deze rubriek is uitsluitend bestemd voor korte reacties op in deze krant gelezen
berichten, artikelen en commentaren, en niet voor open brieven, gedichten,
oproepen ot reacties op advertenties (deze laatste dienen tot de directie gericht te
worden) De redactie behoudt zich het recht van bekorting voor. Hierover of over
het met plaatsen (meestal door ruimtegebrek) kunnen wij helaas niet corresponde
ren. Brieven adresseren aan Secretaris hoofdredactie Trouw. Postbus 859,1000
AW Amsterdam. Bi| publikatie worden naam en woonplaats van de schrijver
vermeld.
Scientology
Ik volg met belangstelling de verslag
geving omtrent de Scientology-Kerk.
De waarheid gebiedt mij te getuigen
ten goede: dianetics, scientologiecur-
sussen tot verhoging van zelfvertrou
wen. verwerving van zelfkennis, over
winning van moeilijke toestanden,
verbetering van communikatie
hebben mij daadwerkelijk baat ge
bracht en ik kan mensen in depressie,
ln hopeloze omstandigheden, in ver
warring aanraden: volg zo'n goedko
pe korte overzichtelijke cursus en
puur er alle goeds uit, maar als chris
ten: doe het in de geest van Paulus:
„Onderzoek alle dingen en behoud in
alles het goede." Toets alles aan uw
eigen gezonde rede én aan de H.
Schrift, biddend voor uw en aller heil.
Scientology heeft kennis te bieden
omtrent de werking van uw eigen
menselijke geest en die kennis is ln
dit tijdperk belangrijkmaar blijf
er niet in steken enlaat u niet
verleiden tot dure cursussen; de orga
nisatie is een handelsonderneming:
de mensen die u opvangen, moeten
leven van de verkoop van boeken en
cursussen; scientology als systeem is
een octopus met vangarmen op zoek
naar uw budget; de mensen zullen u
vertellen dat ze u „clear" (helder)
zullen maken door auditerenen
dèt kost u duizenden guldens; God
dank was ik „helper" genoeg om zo'n
aanbod te doorzien en ik heb het
hartelijk lachend afgewezen en is u
christen, wie zal u dan beter verlossen
en verhelderen dan Jezus Christus.
Mlchaëlshoeve Fred Sörensen
Samenwonen (5)
In Trouw van 6 november stelt de
heer Jacques dat op bijbelse gronden
ongehuwd samenwonen ongeoor
loofd is. Onvoorstelbaar dat iemand
dit in 1980 nog durft te beweren. Ook
is de heer Jacques nog bestuurslid
van een bejaardentehuis en noemt
dit een voorrecht. Ik betreur de be
jaarden van dit tehuis zeer met een
dergelijk bestuurslid.
Amsterdam W. A. B. J. Tromp
Onder redactie van
Heieen van Batenburg
Vragen uitsluitend In envelop en dus niet per briefkaart
sturen aan postbus 91463, 2509 EB Den Haag. Per vraag twee
postzegels van 60 cent bijvoegen. Beslist niet aan de buiten
kant opplakken. Geheimhouding is verzekerd.
Hoeveel jaar moet men de
U van belastingaangifte
latfi 1? hoeveel Jaar kan de
ndf «dienst hier niet meer op te-
ftebi
Om
orde *4: Tbt en met vijf Jaar kan
'üngdtenst op uw aangifte te
en. Zo lang moet u dus alle
die op de aangifte betrek-
wen, bewaren.
vlag van 8ardlnlë vertoont
J» moorkoppen. Waaraan
nen dit typische embleem?
4: Het wapen van 8ardinié
r moorkoppen doordat Sar-
'l heeft uitgemaakt van het
koninkrijk Aragón. dat het-
ipen had. Reeds Peter I van
nam na de overwinning van
kgen de Moren (1036) vier
~~n met voorhoofdband als
hun koninklijke waardlg-
't het rode SL-Joriskmis ln
!n op. In de zestiende eeuw
w«pen. dat de bezettings-
vanAragön droegen, op het
Ik8ardinië over. Oude
en munten vertonen het
£og. In de tweede helft van de
>e eeuw interpreteerden
Beleerden, gedreven door
nationalistisch gevoel, de
.'/ls symbool van de vier
oi bestuurders die in de vroe-
de stiiJd tegen de
leidden: de Moren maakte
'Pt tot slaven met de voor-
hoofdsband over de ogen. In deze
versie werden de vier Moren, blind als
ze waren, ln 1921 door de Sardische
actiepartij als embleem overgeno
men en tenslotte in 1952 ln het wapen
van de .Autonome regio Sardinië"
gebruikt.
Vraag: Ik heb een vreemd apparaat
in mijn bezit. Het lijkt op een soort
snijwerktuig of pers. Ik sluit een foto
in. Kunt u mij ook zeggen waar het
voor gediend heeft?
Antwoord: Het vreemde apparaat is
een stalensnijmachine. In de indus
trie worden deze dingen gebruikt om
de monstercollecties van de nieuwe
stoffen op maat te snijden. De kanten
worden hiermee getand om rafelen
tegen te gaan (hetzelfde systeem als
de kartelschaar). Historische waarde
heeft het (nog) niet.
Vraag: Hoe verwijder ik de laag ke
telsteen van de bodem van mijn wa
terketel?
Antwoord: Er zijn tegenwoordig ke
telsteenoplossers in de handel (ver
krijgbaar bij de drogist), maar u kunt
het ook eens proberen met een ouder
wets huismiddel. Breng een mengsel
van azijn, zout en water aan de kook
en laat dit op de kalkafzetting inwer
ken. Een andere methode is de ketel
even droog op het vuur te zetten en
direct daarna te vullen met ijkoud
water. Het ketelsteen springt dan
stuk en kan uit de ketel worden ge
spoeld.
Vraag: Tijdens de vakantie ben ik
geïnteresseerd geraakt in de emble
men die de vliegtuigen van diverse
landen voeren. Waar kan ik hierover
informatie inwinnen?
Antwoord: Er is in 1979 bij Zomer en
Keuning een Handboek voor lucht
reizigers verschenen waarin de em
blemen en maatschappijkleuren van
de luchtvaartmaatschappijen te vin
den zijn.
Vraag: Ik heb een gouden munt uit
1763. Op de voorkant: ruiter te paard.
Op de rand: Belg: Westf. Mo: Aur
Pro.Confoed. Op de achterkant: wa
pen en jaartal en 14 O. en de woorden
Concordia res parvae cresc. Ik kan
deze munt in geen enkele catalogus
terugvinden.
Antwoord: Ik vond hem wel in een
speciale catalogus van gouden mun
ten en ik kan u er het volgende over
vertellen. Het is een gouden rijder uit
West-Friesland. De spreuk Concordia
res parvae crescent betekent Een
dracht maakt macht, de zinspreuk
van de Zeven Verenigde Nederlan
den. Het randschrift: moneta aurea
(gouden munt) Provinclarum Confoe-
derarum Belgicarum, gevolgd door
de provincienaam. De munt werd on
der andere tussen 1749 en 1765 ln alle
provinciën, behalve Friesland, gesla
gen. Gewicht 10,00 gram, gehalte
0.920. Volgens de muntcatalogus is de
waarde, afhankelijk van de kwaliteit,
gemiddels 400 dollar.
Vraag: Waar is het woord tyfoon aan
ontleend? Is het een transcriptie van
het Chinese woord tai foeng? Maar ik
kwam de uitdrukking ook in het
Nieuwtestamentisch Grieks tegen:
„Anema tyfonikos". Handelingen 27
vers 14. Beide woorden zijn identiek.
Was er in de klassieke tijd zo'n band
met China, dat de Grieken een woord
ontleenden aan het Chinees?
Antwoord: In het in verschillende
Europese talen voorkomende woord
tyfoon zijn twee verschillende ooster
se woorden samengekomen. Oude
vormen als touffon, tuffon, tuffone.
De spelling van het Chinese tai foeng
(tuffoon, tiffoon) is blijkbaar beïn
vloed door die van het eerder beken
de Indische woord tuffon. Een en
ander behoeft dus geenzins te beteke
nen dat de oude Grieken het woord
van de Chinezen hebben overge-
Vraag: Weet u een middel om vuil
geworden suède te behandelen?
kunnen afgeleid worden van een
woord tufen uit het Urdu (Perzisch en
Arabisch) dat storm, tornado bete
kent, en dat weer in verband ge
bracht wordt met het Arabische
woord tafa. dat ronddraaien bete
kent. maar waarbij men ook een sa
menhang vermoedt met het Griekse
typhon wervelwind of cycloon. De
mythologische Griekse reus Typhon,
zoon van Typhoeus, zou ook vader
van de winden zijn geweest. Andere
oude vormen van het woord tyfoon
zijn: tuffoon, tiffoon, tay-fun. Deze
woorden gaan terug op het Chinese
tai-fung, een dialectische vorm van
het Chinees ta (groot) en fêng (wind).
Antwoord: Het is niet zo eenvoudig
suède zelf afdoende schoon te maken.
Maar u kunt eens proberen het af te
wrijven met oud witbrood, met heel
fijn staalwol of een schuurplaatje kan
men ook nog wel eens goede resulta
ten behalen.
Vraag: Onze dochter is tien jaar, doet
alles links. Ze wil nu graag leren ha
ken, maar het lukt mij rechtshandige
niet dit haar voor te doen. Weet u hier
een oplossing voor?
Antwoord: Het is voor rechtshandi-
gen niet eenvoudig om iemand die
linkshandig is te leren haken. Dat
weet ik uit ervaring. Jammer genoeg
is het toen nooit in me opgekomen
naar de probleemrubriek te schrij
ven. Het zou me een hoop energie en
tijd bespaard hebben. Er verschijnt
namelijk binnenkort (momenteel in
herdruk) een handleiding hierover.
Deze is te bestellen bij de Wevershut,
Weverstraat 10, Oosterbeek.
Vraag: Vorig jaar las ik in Trouw een
recensie over een Joodse kalender.
Volgens de heer Klei was het een
bijzonder mooie kalender. Weet u ook
of er ook in 1981 een uitgave is? En
waar kan ik die bestellen?
Antwoord: Ja, deze kalender is ook
voor het volgend jaar weer te koop. U
kunt hem bestellen bij de Nederland
se Zondagschoolvereniging. Bloem
gracht 65, Amsterdam. De prijs is 35
gulden.
