fr5
De 'manden' van Helsinki nog slecht gevuld
Ontspanning of
coëxistentie
terdag 8 nqvember_1980_
zatIrda
■BUITENLAND!
trouw/kwartet
De Finse hoofdstad Helsinki
was op 1 augustus 1975 het to
neel van een historische gebeur
tenis. Staatshoofden en rege
ringsleiders van 33 Europese
landen, de Verenigde Staten en
Canada ondertekenden er de
Slotakte van de Conferentie
over Veiligheid en Samenwer
king in Europa. Hoewel de Slot
akte geen verdrag was waaraan
de deelnemende landen voor
taan juridisch gebonden zouden
zijn, verplichtten alle Europese
landen (met uitzondering van
Albanië), de Verenigde Staten
en Canada zich moreel de ge
maakte afspraken na te leven.
De basis voor de afspraken van Helsinki
werd gelegd tijdens een ontmoeting in
de Finse hoofdstad in november 1972.
toen afgevaardigden van de NAVO, van
het Warschau Pact en van dertien niet-
gebonden Europese landen bij elkaar
kwamen voor voorbereidend overleg
voor een Europese Veiligheidsconferen
tie. Tussen september 1973 en juli 1975
werden vervolgens onderhandelingen
gevoerd tussen de deelnemende partijen
in het Zwitserse Genève. Deze onderhan
delingen resulteerden in de op 1 augus
tus in Helsinki ondertekende Slotakte.
De Slotakte viel in vier hoofdstukken
uiteen. In het internationale politieke
spraakgebruik kregen die hoofdstukken
weldra de naam „manden", als waren ze
lege omhulsels waarin alle deelnemende
staten hun ideeën over veiligheid en
samenwerking in Europa hadden ge
stort.
De eerste mand betreft alle vraagstuk
ken die verband houden met de veilig
heid in Europa. In dit hoofdstuk staan
vele fraai klinkende verklaringen over
het afzien van het gebruik van geweld,
onschendbaarheid van de grenzen,
vreedzame regeling van geschillen en
niet-inmenging in de binnenlandse aan
gelegenheden van andere staten. In het
zevende beginsel voor de verhouding
tussen de deelnemende staten verbin
den de deelnemers zich de fundamentele
vrijheden en rechten van de mens, zoals
die onder meer geformuleerd zijn in de
Universele Verklaring van de Rechten
van de mens, na te leven. Het is dan ook
niet Juist, dat alleen de derde mand
bepalingen over de mensenrechten zou
bevatten, zoals wel*gesuggereerd wordt.
De tweede mand gaat over de samenwer
king op economisch, wetenschappelijk,
technologisch en milieugebied. Hierin
verplichten de deelnemende staten zich
ondermeer tot uitwisseling van statistie
ken en andere gegevens die van belang
zijn voor de bevordering en uitbreiding
van de wederzijdse economische betrek
kingen.
De derde mand geniet de grootste be
kendheid en betreft de samenwerking op
humanitaire en aanverwante terreinen.
De deelnemers verbinden zich te werken
aan een vrijere uitwisseling van perso
nen en ideeën. Deze mand bevat nadere
bepalingen ten aanzien van familiehere
niging. huwelijken tussen onderdanen
van verschillende staten en andere uit
wisseling van personen.
De vierde mand bevat niet veel meer dan
de afspraak na verloop van tijd na te
gaan wat er van de in de eerste drie
manden terecht gekomen toezeggingen
is verwezenlijkt. In Helsinki werd in 1975
afgesproken om in 1977 in Belgrado op
nieuw bijeen te komen voor een zoge
naamde toetsingsconferentie. Tijdens
die bijeenkomst zou gecontroleerd moe
ten worden in hoeverre de deelnemende
staten zich aan de afspraken hadden
gebouden en zou verder gewerkt moeten
worden aan een uitbreiding van de on
derlinge afspraken.
Toen de deelnemende landen op 4 okto
ber 1977 in de Joegoslavische hoofdstad
bij elkaar kwamen, waren de verwach
tingen voor de toetsingsconferentie
hoog gespannen. De voorbereidende be
sprekingen. die op 15 juni waren begon
nen en reeds op 5 augustus werden afge
rond, leverden een draaiboek („geel-
boek") op voor de eigenlijke conferentie,
waarin alle partijen zich redelijk leken te
kunnen vinden.
De uitwerking van het draaiboek liet
echter een heel ander beeld zien, dan
men had verwacht. Van westelijke zijde,
de Amerikanen voorop, werd felle kri
tiek geleverd op de gebrekkige naleving
door de Sowjet-Unle en haar bondgeno
ten van de rechten van de mens. De
Amerikaanse delegatieleider Arthur
Goldberg gedroeg zich als waardige uit
voerder van Carters pleidooien voor be
tere naleving van de mensenrechten in
de wereld. Daarmee Joeg hij de Russen
danig tegen zich in het harnas. Op 9
maart 1978 werd de toetsingsconferentie
afgesloten niet een slotdocument, waar
in niets wezenlijks stond. Het enige dat
uiteindelijk in Belgrado werd afgespro
ken, was dat er in november 1980 in
Madrid een tweede toetsingsconferentie
zou worden gehouden. De frustratie was
groot en algemeen.
De mislukking van Belgrado al werd
dat woord in alle officiële verklaringen
zoveel mogelijk vermeden heeft haar
weerslag gehad op de verwachtingen
voor en de voorbereidingen van de con
ferentie die dinsdag in Madrid moet be
ginnen. De verslechterde verhouding
tussen Oost en West heeft voor een aan
zienlijk deel bijgedragen aan die algeme
ne scepsis.
Sedert 9 september zijn alle betrokken
landen in de Spaanse hoofdstad bezig
met het opstellen voor een agenda van
de besprekingen, tot dusver echter zon
der tastbaar resultaat. De Sowjet-Unie
wil'hoe dan ook voorkomen dat zij op
dezelfde manier in de beklaagdenbank
komt te zitten als in Belgrado In samen
werking met de Oosteuropese bondge
noten probeert Moskou de tijd die be
steed zal worden aan de toetsing van de
naleving van de afspraken van Helsinki
zo kort mogelijk te houden. Op die ma
nier zou het Westen niet al te veel gele
genheid krijgen om kritiek te oefenen op
de Sowjet-inval in Afghanistan en de
harde maatregelen die Moskou tegen
dissidenten neemt.
Het Westen wil echter helemaal geen
beperking van de spreektijd over deze
onderwerpen. De neutrale landen, die
tijdens het vooroverleg in Belgrado de
uiteindelijke agenda opstelden, staan
tot dusver geheel aan de kant van het
Westen. Toch zal er een compromis ge
sloten moeten worden op dit punt. Be
perking van de spreektijd over de toet
sing van de naleving zal er dan wel uit
moeten rollen.
Door niet meer te verzanden in eindeloze
discussies over het verleden en minder
tijd te besteden aan verwijten over en
weer, komt een discussie over de uitwer
king van nieuwe maatregelen ter uitbrei
ding van de in Helsinki gemaakte af
spraken weer binnen het gezichtsveld.
Mogelijkheden zijn er genoeg.
Onderdeel van de eerste mand vormen,
de zogeheten vertrouwenwekkende
maatregelen. In de Slotakte van Helsin
ki is de bepaling opgenomen dat militai
re oefeningen waarbij meer dan 25.000
soldaten betrokken zijn, van tevoren
moeten worden aangemeld. Aan die be
paling heeft het Warschau Pact zich
steeds gehouden, al gebeurde de aan
melding niet elke keer op de daarvoor
vastgestelde termijn van 21 dagen.
Er zijn al Ideeën geopperd om de ver
plichte aanmelding uit te breiden tot
kleinere oefeningen en tot gewone troe
penverplaatsing. Frankrijk heeft in dit
verband het voorstel gelanceerd om de
reikwijdte van deze regel uit te breiden
tot de Oeral. Tot dusver gold de bepaling
voor troepenverplaatsingen binnen een
afstand van 250 kilometer van de west
grens van de Sowjet-Unie.
Ook op het terrein van de tweede mand
valt er in Madrid nog wel wat te verbete
ren. De uitwisseling van economische
gegevens is nog niet wat zij zou moeten
zijn. Het Westeuropese bedrijfsleven
loopt vaak vast in de bureaucratieën van
de centralistisch geleide Oosteuropese
staten, en komt daardoor moeilijk recht
streeks in contact met de industriën in
die landen. De verhouding tussen de
Europese Gemeenschap en haar Oosteu
ropese tegenhanger Comecon is uiterst
moeizaam. Verbetering van de betrek
kingen op economische en aanverwante
terreinen is echter niet zo simpel als het
lijkt, omdat economische kwesties in
Oost-Europa zwaar politiek geladen zijn,
terwijl ze in het Westen veelal be
schouwd worden als technische proble
men waarmee de politiek slecht margi
naal van doen heeft.
Heet hangijzer zal in Madrid de derde
mand vormen. Oost-Europa zit helemaal
niet te wachten op een betere uitwisse
ling van ideeën en frequentere contacten
tussen mensen. De verdubbeling van het
bedrag dat Westduitsers bij hun bezoek
aan Oost-Duitsland moeten besteden se
dert de onrust in Polen, het cordon sani
tair rondom het laatste land, het storen
van Russische radiouitzendingen van de
BBC. Deutsche Welle en de Voice of
America sedert 20 augustus door de
Sowjet-Unie, de harde maatregelen te
gen onbekende en bekende dissidenten
en de sterke vermindering van het aan
tal aan Joden verstrekte uitreisvisa ma
ken dat afdoende duidelijk. Als Oost en
West het debat over deze zaken zonder
kleerscheuren overleven, dan mag al van'
succes worden gesproken.
Het zal van de besprekingen over de
eerste drie manden afhangen of de vier
de mand weer gevuld kan worden. Pessi
misten spreken het vermoeden uit dat
Madrid voorlopig de laatste vervolgcon
ferentie op Helsinki zal zijn. Of zij gelijk
krijgen zal eerst in het voorjaar van 1981
blijken.
Om de twee jaar, zo spraken de ondertekenaars van de Slotakte van
Helsinki in 1975 af, zouden zij opnieuw bijeenkomen om te zien hoe
goed het met de ontspanning in Europa gaat en om na te gaan of er nog
meer vooruitgang te boeken is. Het is allemaal wat tegengevallen; de
toenadering leidt een tamelijk bloedeloos leven.
Dinsdag is het weer zo ver. In Madrid komen de vertegenwoordigers
van vrijwel alle Europese landen, de Verenigde Staten, Canada en de
Sowjet-Unie bijeen om er enkele maanden lang te praten over
veiligheid en samenwerking in Europa. Het perspectief is somber.
Maar twee jaar geleden, met „Belgrado", begon alles hoopvol om
uiteindelijk op een fiasco uit te lopen. Misschien is het nu net
omgekeerd.
door Herman Amellnk
I Ontspanning was het wacht
woord in het debat van de eerste
heltt van de jaren zeventig over
de Internationale verhoudingen.
Oost en West hadden de periode
van de koude oorlog afgesloten.
Bij alle ideologische verschillen
brak het besef door van de ge-
I meenschappelijke belangen. Dat
besef moest en zou sterker wor-
den, waarna belde systemen naar
f\ elkaar toe zouden kunnen groei-
Ien. In het kader van dit ontspan
ningsproces werd in 1975 ln Hel
sinki de Slotakte van de Confe
rentie voor Europese Veiligheid
en Samenwerking ondertekend.
be afspraken van Helsinki, zo werd over
eengekomen, zouden om de twee Jaar geë
valueerd worden. Bij een dergelijke toet
sing zouden dan ook nieuwe slappen gezet
kunnen worden ter voltooiing van het
ontspanningsproces in Europa „Onze vol
ken zullen de vooruitgang die we maken
ln ogenschouw nemen en beoordelen. Ze
kullen zich afvragen hoe wij onze nobele
gevoelens vertalen in daden die een veili
ger en rechtvaardiger orde ln het dagelijk
se leven brengen van elk van onze naties
en van hun burgers", aldus de toenmalige
Amerikaanse president Ford bij de plech
tige ondertekening van de Slotakte
V er koeling
Het proces van ontspanning heeft zich
achter niet voltrokken zoals velen ge
hoopt hadden. In plaats van toenadering
tussen de twee stelsels, heeft zich de afge
lopen vijf Jaar Juist een vrij scherpe ver
koeling voorgedaan ln de betrekkingen
tussen de Sowjet-Unie en de Verenigde
Staten. Het dieptepunt van dit proces
jerd bereikt door de Russische Inval ln
Afghanistan, omstreeks de laatste jaar
wisseling. Daarvoor had de uitbouw van
net Sowjet arsenaal aan middellange-af
standsraketten en het besluit van de NA
VO om 572 Pershings en kruisraketten op
e stellen in West-Europa al gezorgd voor
een verdere verslechtering van de betrek
kingen tussen Oost en West.
Hoe komt het dat het hoopvolle begin van
Helsinki twee jaar later ln Belgrado uit
liep op zo'n diepe ontgoocheling? De be
langrijkste oorzaak van deze ontwikke
ling Is een factor die al in de aanloop voor
de eerste Europese VeUlgheidsconferentie
meespeelde en die zich steeds meer begint
•te wreken, namelijk het volstrekt uiteenlo
pen tussen Oost en West van de Ideeën
over het begrip „ontspanning" en de grote
verschillen van Inzicht ten aanzien van de
bedoelingen van de opeenvolgende toet
singsconferenties.
Invloed r=r=r
Het idee van een pan-Europese conferen
tie Is afkomstig uit de Sowjet-Unie. Na de
tweede wereldoorlog en na vele Jaren kou
de oorlog was in Moskou grote behoefte
aan het vastleggen van de Invloedssferen
van Oost en West in Europa. Groot belang
hechtte de Sowjet-Unie bij het voorberei
dend overleg voor de Slotakte aan de
onveranderlijkheid van de grenzen ln Eu
ropa. Het werd dan ook als een duidelijke
concessie van de Russen ervaren, toen in
de Slotakte de bepaling kwam dat de nu
bestaande grenzen alleen langs vreedza
me weg gewijzigd zouden kunnen worden.
Op die manier werd de status quo althans
formeel niet voor altijd en eeuwig vastge
legd.
Voor haar politiek van goede verhoudin
gen binnen Europa hanteert de Sowjet-
Unie het begrip „vreedzame coëxistentie",
vreedzaam naast elkaar bestaan, een term
die ook nadrukkelijk voorkwam ln de rede
van partijleider Breznjew ter gelegenheid
van de ondertekening van de Slotakte. Dit
begrip, dat bij Lenln al voorkomt, geeft
aan dat men afziet van gewapende strijd
om een overwinning te bevechten op het
kapitalistische stelsel, echter zonder dat
men de ideologische en politieke tegen
stellingen opzij zet.
De Russische aandacht voor Madrid
spitst zich dan ook toe op vraagstukken
van vrede en veiligheid. Aan uitgebreide
discussies over dissidenten, vrijheid van
meningsuiting en meer van dergelijke in
het Westen hoog geschatte zaken heeft
men eigenlijk helemaal geen behoefte.
Nog onlangs waarschuwde een commen
tator ln het 8owjet weekblad Nieuwe Tij
den nadrukkelijk voor een herhaling van
Belgrado, waar de westelijke landen te
hoop liepen tegen de schendingen van de
mensenrechten ln de landen van het Oost
blok: „De Sowjet-Unle en de andere socia
listische landen zijn nooit de eersten om
op internationale forums propagandisti
sche botsingen te veroorzaken. Dat geldt
ook voor Madrid. Maar als de wens om die
bijeenkomst te veranderen in een propa
gandistische confrontatie de overhand
krijgt en er worden aanvallen ingezet op
de Sowjet-Unle en haar socialistische
bondgenoten, zoals dat ln Belgrado ge
beurde, dan zullen die aanvallen op pas
sende wijze afgeslagen worden. We zijn
ertegen dat de negatieve ervaringen van
Belgrado worden overgeplant naar
Spaans grondgebied. Praktische compro
mis-oplossingen zijn best te vinden, als er
wederzijds respect en een verlangen el
kaar te begrijpen bestaan, en geen weder
zijdse scheldpartijen worden gehouden."
Apart
De negatieve ervaringen van Belgrado
hebben ln de 8owjet-Unie de behoefte
vergroot de kwestie van de veiligheid (de
zogenaamde eerste mand) af te splitsen
van de rest van de conferentie. In mei van
het vorig jaar lanceerde het Warschau
Pact al het idee van een aparte conferen
tie over militaire ontspanning en ontwa
pening ln Europa.
De Sowjet-Unle zoekt momenteel aanslui
ting bij voorstellen van Frankrijk, Zwe
den en Finland die in dezelfde richting
wijzen. Op die manier zouden de vervolg
conferenties op Helsinki voor een belang
rijk deel van hun gewicht ontdaan kunnen
worden. Het dan resterende overleg over
economische samenwerking en humani
taire kwesties zou relatief gewichtloos en
ongevaarlijk worden, en zou zelfs zonder
gevaar afgebroken kunnen worden.
Het idee dat het Westen heeft van „ont
spanning" wijkt fundamenteel af van de
ln het Oostblok daarover verkondigde ge
dachten. Ontspanning betekent in het
Westen het over de gehele linie (zowel
inhoudelijk als geografisch) verbeteren
van de verhouding tussen Oost en West.
Alle binnen- en buitenlandse politfeke ter
reinen zijn bij dat proces betrokken.
Het Westen vindt dat de Sowjet-Unie zich
na Helsinki niet langer kan beroepen op
de stelling dat bemoeienis met het lot van
dissidenten inmenging ln binnenlandse
aangelegenheden ls. Zowel de bepalingen
van de derde mand als beginsel VII van de
eerste mand brengen ook voor de landen
van het Oostblok internationale verplich
tingen met zich mee.
Wanneer het Westen ln Madrid zonder
meer vasthoudt aan de ondeelbaarheid
van de ontspanning en zich uitput in
verwijten aan het adres van de Sowjet-
Unle, dan ls de kans groot dat Madrid de
laatste vervolgconferentie zal blijken te
zijn. Willen de Westeuropese landen. Ca
nada en de Verenigde Staten ook na Ma
drid het ontspanningsproces blijven
voortzetten, dan zullen ze op de een of
andere manier moeten inspelen op de be
doelingen die de Sowjet-Unle en haar
bondgenoten met dat proces hebben.
Tftrughnudftnd—
In dit verband wordt tegenwoordig onder-
scheld gemaakt tussen dynamische en
statische ontspanning. Bij dynamische
ontspanningen denkt men aan verande
ringen binnen de twee tegenover elkaar
staande stelsels om de toenadering tussen
beide te bevorderen. Het statische begrip
van ontspanning dringt niet op structure
le veranderingen aan, maar aanvaardt de
gegeven omstandigheden als uitgangs
punt om daarbinnen aan verbetering van
de betrekkingen te werken.
De Amerikaanse diplomaat Albert Sherer,
hoofd van het onderhandelingsteam van,
de VS tijdens het overleg dat leidde tot de
Slotakte en leider van de Amerikaanse
delegatie tijdens het voorbereidend over
leg van Belgrado, heeft onlangs in een
artikel in het Amerikaanse kwartaaltijd
schrift Foreign Policy een nadrukkelijk
pleidooi gevoerd voor de terughoudende
benadering.
Albert Sherer meent dat de Europese lan
den een belangrijker rol zouden moeten
spelen bij het overleg in Madrid. Doordat
de Amerikanen zich in Belgrado zo op de
voorgrond drongen met de keiharde op
stelling van delegatieleider Goldberg, liep
het overleg daar uit op een rechtstreekse
confrontatie tussen de grote mogend
heden.
Dit pleidooi sluit goed aan bij de West-
duitse benadering van de ontspanning in
Europa, die uitermate praktisch is. De
Westduitse regering heeft er in het verle
den geen misverstand over laten bestaan,
dat zij ontspanning wel degelijk deelbaar
acht. Bonn wil zeker niet voorbijgaan aan
de Russische inval in Afghanistan, aan de
slechte behandeling van dissidenten en
aan de beperkingen die op instigatie van
Moskou door de Oostduitsers zijn opge
legd aan het personenverkeer met het
Westen. Maar anderzijds zijn de Westduit
sers door geografische, historische en per
soonlijke banden te nauw betrokken op
Oost-Europa, dat ze de gesprekken met de
Oosteuropese regeringen om die reden
zwaar zouden willen frustreren.
Deze uiterst realistische houding, die een
groot aantal uiterst nobele idealen voor
alsnog op de lange termijn plaatst, lijkt op
dit moment nog enig perspectief te bieden
op een goed verloop van de conferentie in
Madrid. Gaat het Westen overvragen, dan
bestaat er een goede kans dat Madrid de
laatste vervolgconferentie wordt en dat
zou een grote slag zijn voor de ontspan
ning. Niet het minst voor de dissidenten
en onderdrukte minderheden in Oost-Eu
ropa.
