De aardewerkwinkel van de Sphinx
De charme van de kleine meester
Wat weet jij daar nou van, aardig maar onevenwichtig
Leeuwarder museum richt een bazar in
ANWB pleit
voor
theater-taxi
Najaarssalon bij Haagse kunsthandel Gabriëls
Nieuw tijdschrift^
voor poëzie
Over Van Nijlen|
V/OENSDAG 8 OKTOBER 1980
KUNST/RADIO/TELEVISIE
TROUW/KWARTET
Theekan en suikerpot, ontworpen door Edmond Bellefroid.
Lampetkan, model Geul en decor Co- Eveneens van Ed. Bellefroid. deze kaasstolp, model Copo.
rail, ontwerp van Edmond Bellefroid.
door Peter Karstkare!
de vorm ging vaak verloren onder een
overdadig decor. Eigenschappen als
functionaliteit en soberheid in lijn en
decor waren ver te zoeken."
LEEUWARDEN Zelfs in de boekhandel word ik nerveus: ik kan niet goed tegen winkelen.
Bij bibliotheken en musea heb ik geen last van het opgejaagde gevoel. Dat heeft niet te maken
met vertrouwdheid, want noodgedwongen loop ik vele malen vaker een winkel binnen dan een
bibliotheek of museum.
Vormgeving
Een winkel blijft voor mij een privé-
ruimte, al heb ik enkele jaren tussen
de japonnen, mantels en rokjes door
gebracht. Het was voor mij dan ook
een verrassing een tentoonstelling in
een openbaar museum ingericht te
zien die een warenhuis, een bazar,
nabij kwam. Hoe de neurosen van de
bezoekers ook in elkaar steken, velen
zullen verrast zijn door de opstelling
van de collectie ..Maastrichts Aarde
werk" die zich op het ogenblik in het
Princessehof te Leeuwarden bevindt
Deze is het werk van William Graats-
ma. ontwerper van de Sphinx-fabriek
van Maastricht en docent industriële
vormgeving aan de TH te Eindhoven
Met de bazar-opstelling heeft Graats-
ma exact de juiste toon getroffen,
want het schoonheidsgevoel wordt
bij de industriële produkten van de
Sphinx uit de periode 1918-1934 niet
steeds gevoed. De herkenning is ver
rassend: de gedurfde modellen en
dessins die je zo nu en dan op de
vlooienmarkten tegenkomt en die
ook al tot antiek worden gepromo
veerd zijn hier opgestapeld. Al zijn de
resultaten niet steeds even fraai ge
weest. ze hadden karakter en dat valt
op in een tijd dat in de warenhuizen
zoet bloemig spul afgewisseld wordt
met pseudo-rustieke rauwheid of ma
niëristische decadentie Het waren in
de jaren '20 en '30 bazarprodukten en
zo zijn ze nu op de meest koele wijze
ook gepresenteerd. De borden en
kannen, terrines en bekers hebben
het gevaar nu ontlopen potsierlijk te
lijken in een al te esthetisch verzorg
de omgeving. De tentoonstelling is
eerlijk en helder en het is een kostelij
ke winkel om te bezoeken
Engels aardewerk
Voor verzamelaars van keramiek is
Petrus Regout in weinig jaren tot een
welhaast legendarische figuur uitge
groeid. Hij legde zich in de vorige
eeuw met zijn fabriek toe op gebruik-
sa arde werk. vooral het zogenaamde
Engelse aardewerk werd ongekend
populair, en wist zijn bedrijf tot een
der grootste industrieën in het zuiden
van het land uit te bouwen. Hij was in
Nederland een van de eerste indu
striëlen die de woningbouw voor zijn
arbeiders organiseerde In het mid
den van de vorige eeuw had hij zo n
500 arbeiders aan het werk en vlak
voor de eerste wereldoorlog werkten
er bij de Sphinx (Petrus Regout was
in 1878 overleden, maar het bedrijf
werd voortgezet) zelfs ongeveer 3750
personen. De produkten waren wei
nig origineel van vorm en decoratie;
er werd vooral naar Engels voorbeeld
gewerkt. In de catalogus worden daar
geen doekjes om gewonden: „De
hand van de ontwerper was in het
produkt vaak niet terug te vinden en
Na de oorlog ging het bedrijf met
circa 700 werknemers weer aan de
slag. De nieuwe ideeën over een ver
antwoorde vormgeving van het indu
striële produkt waren tot Maastricht
doorgedrongen. Omstreeks 1904 had
C. J. van der Hoef al enkele strakke
ontwerpen met eenvoudige, geome
trische decoraties bij de Sphinx laten
uitvoeren voor de handelsonderne
ming De Woning. Na de oorlog wer
den Johan Lint en Willem Rozendaal
ontwerpers die voor een vernieuwing
in de volle breedte zorgden. Perfectio
nering van het technische proces en
verhóging van de gebruikswaarde
werden gepaard aan een uit deze
functies voortkomende heldere vorm
geving Wat in de 19e eeuw al gegol
den had voor de Maastrichtse pro
dukten werd nog duidelijker: het
Sphinx-goed werd bepalend voor het
uiterlijk van de Nederlandse dis.
De fabriek aan de rand van Neder
land liep daarbij niet voorop, dat
deden de veel kleinere fabrieken in
Delft. Amsterdam. Gouda en
Utrecht, maar zorgde wel dat de nieu
we produkten gepopulariseerd wer
den. want het bedrijf werkte vooral
voor de binnenlandse markt. Met een
in verhouding vrij goedkoop produkt.
dat de kenmerken vertoonde van de
industriële vervaardiging, drongen de
Sphinx-gebruiksartikelen door bij de
gehele Nederlandse middenstand tot
de grootwinkelbedrijven toe. De laat
ste bedrijven, zoals de Hema. lieten
zelfs exclusieve ontwerpen maken en
uitvoeren, bv. het servies „Strand"
dat Bellefroid in 1934 ontwierp. Blue
Band-margarine, die in de tussenoor-
logse periode niet naliet om een stuk
van de botermarkt te veroveren, liet
er een reclame-spaar-servies vervaar
digen
Geen coördinatie
Met de nodige voorzichtigheid wer
den deze produkten stylistisch ge
kenmerkt als „Art, Déco". een verza
meiterm voor de toegepaste kunsten
tussen de wereldoorlogen die als ge
meenschappelijke kenmerken heb
ben: het gebruik maken van nieuwe
materialen die geschikt zijn voor ma
chinale verwerking, de stylering. de
geometrie en het streven naar een
totaalontwerp. Het merkwaardige bij
de Sphinx-keramlek Is nu dat er in
het ontwerp- en produktieproces niet
hecht gecoördineerd werd tussen de
vormgevingsafdeling en die van de
DEN HAAG ANP) Schouw
burg- en theaterdirecties zou
den hun bezoekers volgens de
ANWB een dienst bewijzen
wanneer zij na afloop van de
voorstelling zorgen voor goed
en betaalbaar openbaar ver
voer. Het gebruik van taxi's
kan daarbij zo worden gecoör
dineerd. dat bezoekers die
naar hetzelfde deel van de stad
moeten, samen van één taxi
gebruik maken. In bet West-
duitse Solingen is men al met
een dergelijk experiment ge
start. De bezoekers van thea
ters en schouwburgen kunnen
daar in de pauze van de voor
stelling een taxi-kaartje kopen
voor na afloop.
Het theater bestelt aan de
hand van het aantal aanvra
gen dan de taxi's en deelt deze
zo in dat maximaal vier bezoe
kers samen in één auto voor
een relatief laag bedrag thuis
worden gebracht.
Het experiment in Solingen is
een groot succes, reden waar
om volgens de ANWB gemeen
ten in Nederland de theater
taxi moeten bevorderen.
door Cees Straus
Speciaal vandaag
„Groeten uit de Nieuw-
markt" is eigenlijk één grote
illustratie van het „metrotrau
ma" dat Amsterdam en vooral
de Nieuwmarktbuurt nu al ja
ren teistert. De buurt werd
goeddeels voor de metro ge
sloopt en het verzet daartegen
zal menigeen nog vers in hel
geheugen liggen. „Burger
oorlog in Amsterdam" was in
1975 een van de krantekoppen,
die ook in de film wordt ge
toond. Toch is dat niet het
hoofdthema. Dat is de „metro
kunst" of beter gezegd de mo
tieven en twijfels van drie
kunstenaars en twee buurtbe
woners om aan de „verfraai
ing" van het metrostation
Nieuwmarkt mee te werken,
terwijl ook zij tegen de aanleg
van de metro waren. De maker
van de film, Guus van Wave-
ren, is er zeer goed in geslaagd
dat dilemma in gesprekken
met „de vijf" naar voren te
brengen. Daarbij is de film
ook nog mooi om naar te kij
ken, met goed gedoseerde his
torische opnamen en prachti
ge beelden van de totstandko
ming van de „anti-metro
kunst." Eén ding is jammer.
Geheel uit de lucht gevallen
staan opeens Piet Romer en
Leen Jongewaard in de buurt
om gewapend met slopersha
mers een liedje te zingen met
de pakkende titel: „Zeg maar
dag met je handje." Behalve dr
totale discrepantie met de rest
van de film is Piet Romer ook
nog een heel ongelukkige keu
ze. Hij was indertijd immers
verklaard voorstander van de
metro.
DEN HAAG Nu de kunst-
handel, die zich richt op Ro
mantiek en Haagse School,
zelden meer een collectie van
louter topstukken kan ople
veren. zoals dat nog in de ja
ren zestig het geval was, toont
ze een opmerkelijke voorlief
de voor de kleinere meesters.
Maar weinigen van deze zul
len in de vorige eeuw hebben
beseft dat hun werk honderd
jaar later nog zo n grote inte
resse zou wekken. Een be
langstelling die bijna evenre
dig is aan die voor hun grotere
broeders, voortkomend uit
een marktmechanisme dat de
zaken overigens niet in de
juiste verhouding zet tot het
artistieke onderscheid
In feite heeft, deze ontwikkeling wel
tot zekere democratisering van het
gegeven kunstaankoop geleid, zij het
dat die waarschijnlijk van bijkomen
de en van korte aard is. Nu de belang
rijkste stukken vastzitten in museale
en de grotere in particuliere collec
ties, is er heel wat kennis losgekomen
over de schilders die gevoeglijk tot
het „tweede garnituur" kunnen wor
den gerekend
Door die informatie zijn vele tot voor
kort onbekende namen onder het pu
bliek gekomen, zijn ze als het ware
opnieuw gewaardeerd. Met als nadeel
ook dat ze in een hevige belangstel
ling. van het kopend deel van het
publiek zijn gekomen en daardoor
ook weer verder af van hen die voor
hun kunstgenot zijn aangewezen op
openbare collecties
Galerie Gabriëls aan het Haagse
Noordeinde waar Heter is de Haag
se School terug te vinden dan op een
steenworp afstand waarvan haar ver
tegenwoordigers rond de borreltafel
van Pulchri Studio bijeenkwamen
is een van die kunsthandels die zich
met een kwaliteitsrijke collectie rich
ten op de kleine of aankomende ver
zamelaar die de charme van de kleine
meester heeft ontdekt. De najaars
tentoonstelling geeft er tal van voor
beelden van, temidden van een klein
aantal werkelijke uitschieters. Tot de
laatste categorie behoort een weide
landschap van Willem Roelofs. dat
Willem Koekkoek: stadsgezicht (Amsterdam?), olieverf op doek, niet gedateerd.
inderdaad van museale kwaliteit is.
Een herfstig stilleven van Geraldine
van de Sande Bakhuyzen verdient
die onderscheiding evenzeer, terwijl
een grote Tholen uit zijn grijze perio
de er niet voor onderdoet
Bescheidenheid
Maar Gabriëls' kracht zit 'm vooral in
de bescheidenheid van zijn kleine
schildertjes. de sympathie die tr van
veel doeken afstraalt voor het métier,
de liefde voor het schilderen-zelf. De
kleine meesters uit de Romantiek en
de Haagse School, waren amateurs in
de ouderwetse betekenis van het
woord, ze schilderden zonder dwang
van de toenmalige handel voor het
lieve vaderland weg. Hun nieuwe
schilderijen werden minder door de
kritiek onder de loep genomen, maar
daardoor konden ze ook bloeien
Opvallend goed vertegenwoordigd
bij Gabriëls is ditmaal het romanti
sche genre. Vaak intieme interieurs
met historische taferelen die in de 17e
eeuw spelen, want de 19e eeuwse ro
manticus had een grote bewondering
voor wat er in de Gouden Eeuw tot
stand was gebracht. Een Willem Hoe
venaar of een Joh. Stroebei, een Al
bert Schroder uit de Duitse school of
een Joh. van Oudenhove uit de
Vlaamse school, het zijn nog geen
bekende namen, maar hun kleine,
genoeglijke schilderijen zijn er niet
minder charmant om
Traditiegetrouw zyn winterland
schap en marine bij Garbiëls goed
vertegenwoordigd. Ik miste in de
laatste categorie een Huikje dat vaak
zo goed bij deze Hagenaar aanwezig
was. maar een zeer fraaie Hilverdink.
een mooie Hermannus Koekkoek en
de zeldzame Henry Schaep maken
veel goed. Bij de winters trekt de
opstelling van een Leickert naast een
Egidius Linning direct de aandacht.
De doeken hebben veel gemeen met
elkaar, doen in romantische opvat
ting niet, voor elkaar onder en wie niet
op de naam van de eerste afgaat
(maar die is wel bepalend in het grot/»
prijsverschil) moet wel opteren voor
de Vlaamse meester Ook hier wordt
het duidelijk dat kwaliteit, zij het van
mindere naam. nog niet duur hoeft te
zijn. Met de vrijwel zekere verwach
ting dat zo'n Llnnig over een aantal
jaren ver uit. de markt geprijsd zal
zijn
De najaarstentoonstelling bij Gale
rie Gabriëls, Noordeinde 157a in Den
Haag, loopt vanaf komende vrijdag
tot en met zaterdag 25 oktober, dage
lijks geopend van 11-18 uur. op zon
dag van 12-16 uur.
n j7
a* lc
decoratie. G. M. E. Bellefroid die met
zijn ontwerpen tussen 1929 en 1946
het gezicht van de fabriek bepaalde,
stelde de decoraties op zijn produk
ten wel eens voor. maar meestal wer
den de strakke, op meetkundige figu
ren gebaseerde, ornamenten ontwor
pen door de leider van de décorafde-
ling. de Tsjech I. A. Müller
De tentoonstelling heeft een struc
tuur gekregen die gebaseerd is op de
ontwerpers, op de personen die met
hun ontwerpen een evenwicht tracht
ten te bereiken tussen de stylistische
vernieuwing, de eisen van de indu
striële vervaardiging en de commer
ciële haalbaarheid Op tafels zijn de
produkten bij elkaar geplaatst alsof
hel toonbanken van een warenhuis
waren Aan de wanden van de ten
toonstellingszaal is bovendien een
fries van ontwerptekeningen neerge
hangen. De gelegenheidskeramiek.
gedenkBorden en -bekers, het recla
mewerk (drie grote aardewerk Sphin-
xen die voor tentoonstellingen wer
den gebruikt) en de kleinplastieken
(naar ontwerp van Charles Vos) tonen
bij het vele gebruiksgoed enkele mar
ginale activiteiten van de fabriek
Tot 9 november is deze keramirk-
winkel in het Princessehof te Leeu
warden te bezoeken van 10 tot 17.
zondags van 14 tot 17 uur.
Grootmeesterschap
van Baudelaire
in fraai proza
Baudelaire (1821-1867) staat bek
als een van de grootste dichters I
FVankrijk. Dat hij naast poëzie
lyrisch próza schreef is minder
kend Het nu door Jacob Groot
taalde „Het spleen van Parijs"
wijst zijn grootmeesterschap op,
dat, terrein
De ondertitel luidt: kleine gedicli
in proza. En dat zijn het ook |s
verhalen wijzen bovendien voort B
rend naar Baudelaires eigen poé rk
vooreien die als het ware van i
mentaar en voetnoten. Zo staat
„Het spleen van Parijs" een
„De uitnodiging tot de reis dat
als een van zijn beroemdste gei
ten „l'Invitation au voyageall
wat uitgebreider. Holland bezing
voelt je haast beschaamd als Je«
ons land leest.: „Een waar luileü
land. waar alles mooi is. rijk, ru
rechtschapen; waar de weeldè er jc
hagen in schept zich te spiegelei
orde: waar het leven overvloedig ij
zacht om in te ademen" etc. Meni
haast denken dat Baudelaire toen
dit. opschreef stevig hallucineerde
De roes was hem niet vreemd
vormt als het ware het medicijn teE,c
het spleen, de dodelijke vervel
waaraan veel schrijvers uit de
van de „Zwarte Romantiek"
prooi waren. Zo omschrijft, Baud(
re het verlangen naar vlucht uil
werkelijkheid: „Om niet de gemai or
de slaven van de tijd te zijn. Bedif cl
je. bedrink je voortdurend' Aan w
aan poëzie of aan deugdzaamh
dat moet je zelf weten."
„Het spleen van Parijs" is niet all |jsi
een dooltocht door het Parijs uit p
midden van de vorige eeuw. rr^
vooral een rondleiding in het giste k
brein van de schrijver. Dit proza a
ook al in de richting van het surrea
me. met haar fantasieën en verva C|
de waarnemingen Tijdens het le
moest ik verscheidene malen aan
exuberante pracht van „De zantor
van Maldoror" van De Lautréanw
de bijbel van de surrealisten, denk
Prachtig proza, prachtig vertaald
Charles Baudelaire, Het spleen 4
Parijs. Vert. Jacob Groot, Aofli»
dam. De Bezige Bij. 1980 142 bh' ,s
gulden.
Als uitvloeisel van het Rottere
Poetry International, waar
Nederlandse en buitenlandse i
ters met elkaar in vruchtbaar contig i
staan, is een internationaal
tijdschrift DAM ontstaan
Het zal tweemaal per jaar vei
nen en elk nummer zal ten i
vier afdelingen bevatten: Wort ij
Progress (met vertaald werk
gerenommeerde dichters: dit
Breytenbach. Enzensberger.
ney). Profiles (Introductie van l
grijke, hoewel internationaal t
bekende dichters: dit keer Sore
Csoóri. Vaandrager), Languages (i
de resultaten van een Poetry-vert
project: dit keer het Yiddish.
enkele gedichten van Sut
Documents (dit keer een curiev
zamenlijk dichtwerk. „Made in PC
land", van Amichai. BreytenW an
Popa en 8anguineti> 00
DAM is tweetalig: alle bijdragen! c
den in de oorspronkelijke taal
nomen en daarnaast wordt voor a i
vertaling in het. Engels gezorgd. Be
halve bio-bibliografische gegew
mijdt het blad veel toelichting
Dit tijdschrift-initiatief is niet wrii
ambitieus. Het verdient bepaald Iff
DAM. Poetry International Dm
ments. ed. by M. Moolj, L. Vancrwe1
en A. van der Staay. Amsterdli
Meulenhoff, 1980. 122 blx. afb. Jrj»1
nr. 1. 20.
Eén van de Zuidnederlandse dichl
die in het Noorden grote beken
verwierf is Jan van Nijlen. dief)
augustus 1965 op 80-Jarlge Iet
overleed. Zijn poezië die doortrc
is van het heimwee naar betere «j
den. speelt zich af in stad en law
bevat menige jeugdherinnering.
Hij slaagt erin zijn poëzie een sftf jjj|
van gelatenheid te geven en f
boven de dagelijksheid uit te till
Hij wordt, wel met J C Bloem verf
leken (al is Van Nijlen wijdlopig
om zijn lijdzaam dulden van de 4
mogelijkheid droom en daad te w
/oenen-en om zijn aanvaarding ij
het, onvervulbaar verlangen Zij i
nigst voelen laat hij klinken in Ij1
gedicht om dan weer te keren
zijn oude eenzelvigheid'
Pierre H Dubois, die Van Nijlen
1939 leerde kennen, schreef in
een kleine monografie, die sinds
is uitverkocht. De herdruk die
verschenen is kan gelden als eeni
ste introductie tot de poëzie van V
Nijlen
Pierre H. Dubois. Over Jan van
len. Bzztóh Den Haag 1980. 56
ƒ11,50.
door Dirkje Houtman
AMSTERDAM Aan het slot van
Wat weet jij daar nou van" een
toneelstuk met, liedjes samengesteld
uit werk van Willem Wilmink, lijkt
het alsof de makers het stuk nog niet
helemaal voltooid hebben Het ein
digt abrupt en is als toneelstuk niet
helemaal rond
Reina en Roeland, twee dikke vrien
den die elkaar in het eerste deel door
dik en dun steunen worden in het
vervolg, na de pauze, gescheiden als
Reina haar besluit om van huis weg
te lopen uitvoert. Ze belandt dan op
het platteland waar ze met de natuur
in aanraking komt Als haar vader
haar ophaalt is het stuk ten einde
Maar misschien zou het een meer
afgeronde indruk maken als zij, een
maal teruggekeerd in de stad. haar
ervaringen, net als in het begin, met
Roeland deelt
Kindercabaret Potvoordrie heeft dit
programma in het kader van de kin
derboekenweek gemaakt en in de re
gie van Beatrijs Sluiters is het een
aardige maar toch wat onevenwichti
ge voorstelling geworden waarmee
geprobeerd wordt kinderen anders te
gen liefde, verliefdheid en doodgaan
aan te iaten kijken Dat lukt in zekere
zin omdat Reina. de centrale figuur,
met een doortastend soort naïviteit
die stoelt op puur logisch denken, het
stuk draagt
In haar eigen omgeving zien we haar
floreren met. haar vriendje Roeland
die ze op een onverwacht solidaire
manier ter wille is bij het veroveren
van een meisje Later, teleurgesteld
in haar ouders, loopt ze weg van huis
om hen expres verdrietig om haar te
laten zijn En dan gaat. het enigszins
mis met de voorstelling De spanning
verflauwt, door een minimum aan
handeling en een maximum aan
tekst.. Dat hoeft op zich geen bezwaar
te zijn. als die tekst, organisch uit de
monden van perfect uitgewerkte ka
rakters rolt. Dat. gebeurde in deze
versie niet. Het. boerenechtpaar dat
Reina liefdevol opneemt, haar gaan
deweg vertrouwd maakt, met het le
ven Mn de natuur, wekt zelfs een wat
potsierlijke indruk met een gekun
steld onnavolgbaar plattelandsdia
lect Tegepover de ongereptheid van
het. meisje krijgen zij met het aange
zette boerse iets tegennatuurlijks wat
nu juist niet de bedoeling is Als bol
werH van de natuur zijn ze niet over
tuigend en als oompje in een nacht
vol onheilspellend onweer plot
sterft, maakt de struise boerin
blijmoedige houding niet waar
doet. de strekking van het get
dat sterven iets natuurlijks is ent
noodzakelijk een dramatische
ding aan het leven hoeft, te
geweld aan Misschien dat. in
scherpere regie de dik aangezetti
peringskoek van het. boerenecht
kan worden verwijderd, zodat zei
oorspronkelijkheid winnen en de!
loofwaardigheid van de reeks uitj
zette onderwerpen kunnen
sterken
