Berlin Alexanderplatz
tv-film van anti-held
Opera Lulu verdrinkt
in te veel aan tekst
Vreemde invloeden van
een verknipte moeder
Groot vakmanschap van Fassbinder
Nieuwe boeken
Protheater speelt Mutaties
En dan nog
Helemaal
Dick Holthaus!
ZATERDAG 4 OKTOBER 1980
KUNST/RADIO/TELEVISIE
TROUW/KWARTET
Joss Flühr als de verknipte moeder en Die van Duin als oude vrouw in Mutaties bij het Protheater
foto Ben vod Duin
door Riet Diemer
HILVERSUM Het moest er eens van komen: de verfilming
door Rainer Werner Fassbinder van Döblins Berlin Alexan
derplatz. Regelmatig duikt in de film van de cineast de figuur
Frans op en in Faustrecht der Freiheit zelfs Franz Biberkopf.
Hij is de persoon waar alles om draait in Berlin Alexander
platz.
Op Fassbinder heeft deze Frans, die
door psychiaterschrijver Döblin met
medelijden en menselijkheid werd
gecreëerd, een onuitwisbare indruk
gemaakt. Hij zegt in zijn puberteit
voor het eerst met hem in aanraking
te zijn gekomen en Franz heeft hem
Speciaal vandaag
Nieuw: Ada Kok en Her
man Emmink zijn uit het gie
chelpaneel van de Wie-kent
kwis gestoten. Gerrie Knete-
mann en Adèle Bloemendaal
zijn de nieuwe pretleveran-
ciers. Ned. 1/20.25
Brandpunt handelt over
een poging de samenleing an
ders te laten aankijken tegen
prostituees, over het einde van
de KVP en over een week bis
schoppensynode in Rome.
Ned. 2/22.00
Nieuw: Sport op zaterdag,
een NOS-programma in KRO-
tijd. Presentator is Aad van
den Heuvel. NED. 2/22.35
Hang 'em high heet van
avond Hangt ihn höher. Clint
Eastwoods overstap van de
spaghetti-western naar het
hardere Amerikaanse cowboy-
geweld. Did. 1/22.55
Tasten in het duister. De
TROS kijkt maandelijks in de
toekomst. Wie werkt er nog in
het jaar 2000 en hoeveel leden
zal de TROS dan hebben. Een
programma van Dorith Wit
te. Hilv. 2/10.00
geleerd wat meer vrede te hebben
met zijn bestaan en vooral zijn homo
fiele geaardheid. Niet dat de hoofdfi
guur zo zou zijn, maar de psychologi
sche beschrijving en alles wat hij er
zelf omheen denkt, hebben Fassbin
der houvast gegeven.
Speciaal morgen
Beieren één juichkreet? De
Duitse verkiezingen via: Ned.
2 (20.05 en 22.55), Did. 1 (vanaf
20.20), Did. 2 (19.15 en 23.10),
Did. 3 (21.45) en op de radio
Hilv. 1 (19.30 en 21.02).
Nieuw;Himalaya. Roelof
Kiers in compagnie op poli-
tiek-culturele expeditie met
vergezichten. Ned. 2/20.25
Willem Duys presenteert
voor de 750ste keer zijn „Mu
ziek mozaïek". Nos sincères fé-
licitations. Hilv. 3/10.00
Zestien uur lang doen NOS
en BRT samen een muziek we
gens 150 jaar Belgische onaf
hankelijkheid. Een program
ma dat te horen is op Hilver
sum 4 (8.00-17.00), op enige ka
belnetten (tussen 17.00 en
20.00) en op Hilversum (20.00-
24.00)
Nieuw: Het trans-galac
tisch liftershandboek. Dat
klinkt als science-fiction, dat
is het dan ook. Maar er zitten
dubbele bodems in en persifla
ges op verschijnselen in de sa
menleving. Met gebruik, he
laas, van de ARP-synthesizer,
de harmonizer en de vocoder
voor de geluidsvorming.
Hilv. 3/23.40
„Het belangrijkste was wel dat ik
inzag en vervolgens toegaf, dat deze
roman, een kunstwerk, mede de loop
van zijn leven Jiad bepaald," schrijft
"Fassbinder in een autobiografisch ar
tikel in Die Zelt.
Tijdsbeeld
Berlin Alexanderplatz geeft een idea
le schildering van de tijd (1929), voor
de oorlog in een buurt van proleta
riërs.
Een buurt van sappelende ar
beiders, meer zonder dan met werk,
armoede, de kleine misdaad en grau
we woonkazernes. Een buurt waar
intensief en emotioneel werd geleefd
en de benarde situaties moeten lel
den tot explosies.
Een van de bewoners is de gewezen
vrachtrijder Franz Biberkopf, die
ontslagen wordt uit de gevangenis
waar hij drie jaar heeft gezeten we
gens moord op zijn vrouw. Als hij vrij
komt neemt hij zich voor oppassend
te zijn en fatsoenlijk te leven, zoals
nette mensen doen.
Hij blijkt echter steeds weer een anti
held. Neergezet door de acteur Gün
ter Lamprecht in uitstekend, bijna
bovenmenselijk spel, is hij een wat
schlemielerige man, wat simpel en
goedgelovig, maar ook emotioneel en
soms sadistisch.
Hij is allerminst voor het geluk gebo
ren. (Fassbinder laat Freuds theorie-
over aanleg en milieu een woordje
meespreken, ook al schijnt Döblin
zich daar zelf nooit over uitgelaten te
hebben.) Hoewel Franz' nieuwe vrien
din Poolse Lina hem terzijde staat
mislukken zijn goede voornemens no
gal eens.
Apolitiek
Hij kan moeilijk aan de slag komen
en apolitiek en kritiekloos gaat hij de
nationaal-socialistische krant de Völ-
kische Beobachter verkopen. Naïef
als hij is zoekt hij de verkeerde vrien
den. Na verloop van tijd gaat Franz
samenwerken met Reinhold, een klei
ne gangster.
Lexicon der natuurgeneeskunde, vs
dr E. Meyer-Camberg. Uitg. De Drk
boek. Amsterdam. 324 blz. 75.-.
Kunt u ze nogde Schoonhoven!
ren, geschreven door C. van Holte:
Ultg. Europese Bibliotheek, Zaltbofl
mei. 76 foto's met een pagina b<
schrijving. Prijs: 32,50.
De verdwijning van Arendsoog, va*
P. Nowee. Uitg. Malmberg, Da
Bosch 152 blz. 10,95
In de steden-serie van uitg. Time/Ltt
te Amsterdam is nu verschenei
Praag, met tekst van G. Moorhoul
en foto's van K. van den Berg. 200 V-
41 50
De bekentenis van kleine Jantji
poëzie van B Patten. Op de pagfo
naast het Engelse gedicht staat
vertaling van C. Buddingh Uitl
Kwadraat. Vianen. 49 blz - 21.50.
Toen de morgen kwam is een jeugl
boek van P. Prins. Eerder verschen»
als feuilleton in het Nederlands Dal
blad. Uitg. De Vuurbaak 13.50 I
In de groene ruimte, Ter gelegenhrf
van 75 jaar natuurbehoud organise»
de het Natuurfotografengilde ef
tentoonstelling. Foto's van deze te'
toonstelling zijn nu gebundeld. F
van Zalinge schreef er de tekst bi'
Uitg Elsevier, Amsterdam. 192 bl2
29.50
door André Rutten
Voor informatie en
verkoopadressen:
Bendien/Smits
De Nederlandse
Modemakers
05490-12345
door Franz Straatman
8CHEVENINGEN Toen de Oostenrijkse componist Alban Berg op 23 december 1935 stierf,
was hij nog volop bezig het derde (laatste) bedrijf van zijn opera Lulu te voltooien. Op 24
februari 1979, 44 Jaar later, verzorgde de Parijse opera, onder muzikale leiding van Pierre
Boulez. de wereldpremière van de complete Lulu, waarvan de Nederlandse Opera Stichting
deze maand een serie voorstellingen geeft. In de titelrol de geweldige knap zingende en
acterende Teresa Stratas, dezelfde die ook in de historische première ln Parijs stond
Voor Stratas is de Nederlandse pro-
duktie een soort terug naar huis,
want zij zong de titelrol ook in 1978,
toen de Nederlandse Opera Stichting
de nog incomplete Lulu uitbracht.
Dat betekende voor Stratas een eer
ste kennismaking met deze buitenge
woon zware rol.
Het produktieteam, regieuze Rhoda
Levine. dirigent Hans Vonk en decor-
en kostuumontwerper Robert Israel,
wist in 1978 al dat bij de reprise de
complete Lulu zou worden uitge
voerd. Het decorontwerp werd daar
op afgestemd, zodat nu een naadloze
voorstelling tot stand is gekomen.
Weigering
De geschiedenis van Lulu als opera-
partituur is zeker zo bewogen als het
leven van de heldin uit het drama,
met dien verstande dat het met de
partituur uiteindelijk wel tot een ge
lukkig einde kwam. Onmiddellijk na
Bergs dood zochten de weduwe Hele-
ne Berg en de uitgever naar collega
componisten uit Bergs vriendenkring
om de zaak af te maken, want de
première zou plaatsvinden eind 1936
in Zürich. Niemand durfde die uitda
ging aan. De eerstgevraagde, Arnold
Schönberg, Bergs leermeester, wei
gerde met een mengeling van argu
menten: geen tijd, want hij moest
lesgeven om brood op de plank te
krijgen; geen zin vanwege door hem
Alban Berg
geconstateerde anti-Joodse uitlatin
gen in het derde bedrijf.
De première in Zürich ging echter
toch door: twee bedrijven afgesloten
met een fragment uit de zgn. Lulu-
suite, een bundeling stukken uit de
opera, bestemd voor de concertzaal,
door Berg nog wel voltooid. Deze
noodoplossing werd praktJk in het
na-oorlogse opera-leven. Met projec
tie, stil spel en muziek uit de bak
werd de toeschouwer de verschrikke
lijke afgang van Lulu ln beknopte
vorm verteld. Mevrouw Berg werd
steeds afkeriger van voltooiing om
inhoudelijke redenen. ZIJ liet ln 1969
zelfs testamentair vastleggen: „Het
derde bedrijf mag door niemand wor
den Ingezien." In 1976 overleed zij.
Ideaal
Ook al bezat zij het origineel van
Bergs bouwtekening van de derde
acte, de kennis ervan reikte toch ver
der, want de uitgever beschikte over
een foto-kopie. In 1962 was de Oos
tenrijkse componist en dirigent Frie-
drich Cerha begonnen met het bestu
deren van de kopie, van allerlei ander
materiaal met aanwijzingen van Berg
en van een piano-uittreksel. Cerha
bleek de Ideale man voor dit werk,
want hij kende de muziek van de
Nieuwe Weense school (Schönberg,
Webern, Berg) door en door. Tot en
met 1974 was hij bezig met Instru
menten oftewel Invullen van het no
tenbeeld voor de afzonderlijke Instru
menten; van de 1326 maten had Berg
er overigens al 390 klaar. In een gede-
tallléerde beschrijving van zijn werk
wijze. komt Cerha tot de conclusie
dat er van de 64 minuten die het
derde bedrijf duurt, acht minuten op
de tast moesten worden ingevuld.
En de weduwe Berg? Een kring van
ingewijden wist van Cerha's voltooi-
ingsarbeid, maar hield die voor haar
geheim om haar niet onnodig pijn te
doen. Haar testamentaire beschik
king was Juridisch niet sterk genoeg
om opvoering tegen te houden. Men
heeft piëteitvol gewacht tot na haar
overlijden.
Alban Berg stelde het libretto voor
Lulu zelf samen. Daar begon hij al
mee ln 1928. Hij koos twee, in elkaar
doorlopende toneelstukken van de
Zwitsers-Duitse schrijver Frank We-
deklnd (1864-1918), Erdgelst en Die
Büchse der Pandora. Vooral het laat
ste stuk had hem, sinds hij een opvoe
ring ervan zag ln 1905, bezigge
houden.
Jan Blinkhof als Aiwa Schön, bekent zijn geheime liefde voor Lulu,
Schrappen Teresa Stratas, die onaangedaan toeziet.
De componist erkende weliswaar de
noodzaak om vier/vijfde van de to
neeltekst te schrappen om een goed
operalibretto over te houden, maar
kon toch niet loskomen van Wede-
klnds tekst. Het operaboek bevat zui
ver de toneeltekst waaruit niet meer
dan éénkwart ls weggelaten, het
meeste uit Erdgelst. Ondanks vele
gesproken en snel gezongen passages
(de dialogen verlopen flitsend als in
spreektheater) duurt Lulu 3'/. uur. zo
dat de bezoeker met twee pauzes
meegerekend, vier uur ln het theater
vertoeft. De voorstellingen beginnen
dan ook om 7 uur, een uur vroeger
dan normaal.
Lulu ls het verhaal over een vrouw die
meer als (lust)obJect, als bezit wordt
gebruikt door mannen van allerlei
slag dan liefdevol behandeld als
mens. Haar afkomst ls onduidelijk.
Gevonden ln de goot; krantenmag
naat Dr Schön biedt haar om ondui
delijke redenen kans op toekomst ln
het theater als danseres. Maar haar
oprechte wederliefde voor hem wijst
hij af. Lulu wordt weggetrapt als een
straathond die tevreden moet zijn
met een warm plekje bij de voordeur.
Smaakvol
Rhoda Levine en Robert Israel plaat
sen dit drama ln een realistisch to
neelbeeld uit grootmoeders tijd. Om
het verleden te accentueren kozen zij
voor de kleur van oude foto's (er
zitten 28 tinten bruin in de decors en
kostuums) en plaatsten tussen de ta
ferelen diaprojecties, niet alleen op
de plek waar Berg filmbeelden wil
(helft tweede bedrijf). Het ziet er alle
maal buitengewoon smaakvol uit;
zelfs de laatste scène ln een Londens
sous terrain waar Lulu als hoer haar
ondergang tegemoet gaat, oogt niet
verschrikkelijk.
Mooi, maar o zo saai op den duur,
want de regie slaagt er niet ln om de
figuren spannend tegenover elkaar te
•zetten. Daardoor waaien de ellenlan
ge dialogen, ln gezongen vorm slecht
te verstaan, nutteloos de zaal ln.
Schitterende dramatische momenten
waarin Lulu haar wil oplegt aan dr
Schön (briefscène en de scène vlak
voor de fatale pistoolschoten) vallen
gewoon weg. Dan blijkt genadeloos
het zwakke punt in Lulu: een te veel
aan tekst.
Jammer, want met Teresa Stratas.
Julian Patrick (Schön). Andrew Foldi
(de bedelaar Schigolch, waarschijn
lijk Lulu's vader) en Jan Blinkhof
(verrassend goed als Schöns zoon Ai
wa) staat er toch een bezetting die
muzikaal van wanten weet onder lei
ding van Hans Vonk. HIJ heeft veel
gevoel voor Bergs zeer boelende, veel
aandacht vragende muziek, worte
lend in Mahler, vol kleur, prachtig ln
de tekening van de psychologie der
hoofdpersonen, beeldend door de ve
le dansvormen. Vonk zou die kwali
teiten nog meer kunnen uitbuiten
met het voortreffelijk spelende Radio
Filharmonisch Orkest.
Voorstellingen op 7 oktober in Rot
terdam, 11 oktober in Utrecht en 14,
17, 20, 23, 26 en 28 oktober in Am
sterdam.
AMSTERDAM De Amerikaanse schrijver Paul Zindel, die tien jaar scheikunde-leraar is
geweest, werd tot het schrijven van een toneelstuk, dat het Protheater nu onder de titel
„Mutaties" speelt, geïnspireerd door de ontmoeting met een meisje, dat met bestraalde
goudsbloemzaadjes geëxperimenteerd had. Dat meisje komt ook in zijn stuk voor: zij wint
met haar experiment een jonge-onderaoekers-wedstrijd. Bij een beetje straling groeien de
goudsbloemen als kool, bij veel straling verpieteren ze.
De vriendschap wordt ten slotte
noodlottig, als Reinhold hem uit zijn
auto smijt, waardoor Franz een arm
moet missen. Later vermoordt Rein
hold ook nog Franz' vriendin Mieze.
Stof genoeg voor een stuiversroman,
vindt Fassbinder zelf ook. Wat Dö
blins roman ondanks alles tot een
literair werk maakt is de manier
waarop het is geschreven. De stijl is
bijzonder, want de lezer wordt deelge
noot van een mengeling van fanta-
sièen en gedachtenflitsen die door
het hoofd van Franz Biberkopf tollen
Het zijn bijbelverhalen, gebeurtenis
sen uit de klassieke oudheid, krante
berichten. Het is dan ook een knap
geschreven boek
Vormgeving en stijl van het boek
moet je in de film node missen. Wat er
in het hoofd van de ex-gevangene
omgaat als de gevangenisdeur achter
hem dichtklapt en als de stad met al
zijn straten, mensen en geluiden hem
overvalt en wat hij daarbij denkt als
hij al tot echt denken komt, daar
komt de kijker niet achter. De filmer
kan het alleen suggereren.
Er is Fassbinder alles aan gelegen
geweest dit voor hem zo bijzondere
boek zo goed mogelijk te verwerken
Dat is ook aan het resultaat te zien.
De veertien delen in opdracht van de
Westduitse tv-organisatie WDR, in
samenwerking met Bavaria gemaakt,
hebben dertien miljoen Mark gekost.
Impressionistisch
Fassbinder heeft zich afgaande op
de eerste twee delen ingezet met
alle hem ter beschikking staande
middelen en vakmanschap en dat is
niet gering. Impressionistisch wordt
een sfeer geschapen waaruit je ge
woon ruikt dat een man als Franz
Biberkopf eigenlijk geen kansen
heeft om eenmaal geboren voor een
dubbeltje een kwartje te worden
Maar naast impressionisme ook af
schuwelijk realisme. Zonder enige re
serve wordt een bijna-verkrachtings-
scène gefilmd, maar ook de scène
waarop Franz zijn vrouw vermoordt.
Fassbinder is tot het uiterste gegaan.
Het hoeft dan ook geen verbazing te
wekken dat Günter Lamprecht, die
zijn rol heel serieus heeft opgevat, na
een jaar aan deze mammoetproduk-
tie te hebben gewerkt in een sanatori
um bij moest komen.
De VPRO zendt met ingang van mor
genavond (21.20 uur; Ned. 2) de serie
Berlin Alexanderplatz uit.
Evenals voorgaande jaren kunnen
beeldende kunstenaars die de schil
derkunst beroepsmatig beoefenen en
die op 1 januari 1980 de leeftijd van 30
jaar nog niet hebben bereikt, mede
dingen naar een koninklijke subsidie,
groot 5000 gulden Ook kunstenaars
tussen de 30 en 35 jaar die niet eerder
een koninklijke subsidie hebben ont
vangen kunnen meedoen. Inlichtin
gen vanaf 1 oktober bij het secretari
aat van de Koninklijke Subsidie, me
vrouw C. Troman p/a Stedelijk Mu
seum. Hoogstraat 112, 3111 HL Schie
dam. tel. 010-269076
De ontwikkelingen van het pop
pentheater in Nederland komt uitge
breid aan de orde in de tentoonstel
ling „Poppenscènes", die voorlopig in
het Nederlands Theater instituut, He
rengracht 166-168 te Amsterdam is te
zien. De expositie „Vijf eeuwen toneel
en decor" ln De Muzeval te Emmen
gaat op 3 oktober open. In maquettes
en teksten geeft Gerard Bonneke een
beeld van de veranderingen die het
toneeldecor sinds de vijftiende eeuw
heeft ondergaan
ADVERTENTIE
Uiteindelijk krijg Je die bloemen in
hun drie mutaties ook aanschouwe
lijk te zien: zij zijn het beeld voor wat
er met de mensen in het stuk gebeurt.
Het meisje, dat die prijs wint, heeft
een zusje, dat totaal anders ls dan zij,
en samen hebben zij een moeder, die
op de belde zusjes werkt als gamma-
stralen op goudsbloemen. Een we
reldvreemde, verknipte moeder die
van haar huishouden een enorme
puinhoop heeft gemaakt, in vreemde
droom wereldjes leeft, het mooie
dochtertje tot gekwordens toe ver
went, het lelijke eendje aan haar wit
te konijn en haar goudsbloemzaadjes
overlaat, maar ook als assepoester
gebruikt en van school houdt. Dat
kind, uitstekend gespeeld door Fran
ces Sanders, gaat helemaal in haar
vreemde liefhebberij op, is immuun
voor wat er om haar heen gebeurt.
Het andere meisje, op de goede ma
nier nerveus, uitdagend en uiterst ge
voelig gespeeld door Marlies Heuer,
zie Je aan die moeder kapot gaan.
Joss Flühr speelt die rol op een ver-
bluffend-vllnderachtige manier, slon
zig ln haar uiterlijk, met een merk
waardige sierlijkheid in haar bewe
gingen nerveus op de vlucht voor de
om haar heen woekerende alledaagse
rommelige werkelijkheid, waaraan
zij, opeens elegant gekleed, enkele
ogenblikken lijkt te ontsnappen,
maar waar zij door haar mooie doch
ter verrüjnig naar wat teruggeslagen.
Op de voorgrond Franz Biberkopf, de centrale figuur in de tv-serie
„Berlin Alexanderplatz", gespeeld door de acteur Günter Lam
precht.
Een vreemd stuk eigenlijk, dat ook
blijkens zijn oorspronkelijke titel
„The effect of gamma-rays on man-
in-the-moon marigolds" wat aanleunt
tegen het absurdisme, zoals Arthur L.
Kopit in zijn „O pa, arme pa, jij hangt
ln de kast van ma en het huilen staat
me na", dat tien jaar ouder is.
Het
blijkt ook een beetje uit de aanwezig
heid van een oude vrouw plastisch
fraai uitgebeeld door Die van Duin
die bijna niet meer kan bewegen,
helemaal niets zegt. alleen mimisch
kleine tekenen van leven geeft. De
regie van Apostolos Panagopoulos
treft goed het allegorische karakter
van het stuk door een gevoelige men
geling van fantasie en werkelijkheid.
Eigenlijk krijg je een beter zicht op
de eigenaardigheden van het niet
steeds boeiende stuk dan bij de voor
stelling, die Theater er in 1972 onder
de titel „Prijsuitreiking" van gaf met
o.a. Henny Orri en Josée Ruiter,
waarvan ik me meen te herinneren
dat het „dramatischer" was aangezet
Hier werkt de heel rustige gewoon
heid van het ene meisje tegen de licht
en vluchtig gehouden geëxalteerdhe
den van moeder en zusje verhelde
rend.
Tot en met 11 oktober, behalve xon-
dag en maandag in Bellevue.
Gaat u maar na...
Het ontwerp en de
stofkeuze, die dit
kostuum zo n
uitgesproken eigen
karakter verlenen.
De voorbeeldige
afwerking en vooral
die onovertroffen
Beterkleder-pasvorm,
waar alleen de
Nederlandse Mode
makers het patent
op lijken te hebben.
Konklusie: helemaal
Dick Holthaus!
In de betere mannen
modezaak merkt u
dat ook de prijs van
een Beterkleder
aantrekkelijk is.
