Othello's jaloezie in beeld
Toneelbeeld bepaalt
succes Satyagraha
Kijkdoosplaatjes
Gandhi Passie
Droomervaring
NCRV zit met aanpak van
sekten een beetje omhoog
Veel activiteiten in
Ki nderboekenweek
Shakespeare in kortschrift
KUNST/RADIO/TELEVISIE
DINSDAG 30 SEPTEMBER 1980
Philip Glass
door Ralph Degens
Een doorgaans goed geslaagde
combinatie van esthetische to
neelbeelden en muziek, waarbij
het evengoed om Sneeuwwitje
als om Oandhi kan gaan. Zo
heb ik Satyagraha van Philip
Glass in hoofdzaak ervaren
Mede door een geraffineerde
belichtingstechniek ontston
den er af en toe beelden waar
van de in vertraagde beweging
optredende veranderingen
naadloos aansloten bij de mu
ziek. Ook in die zin dat beide in
*de eerste plaats een oppervlak
kige schoonheidservaring ga
ven. Met Gandhi en het gewel
dloos verzet tegen maatschap
pelijk onrecht het thema van
de operahad dat niets te ma
ken. Dat gold ook voor de wat
naïef aandoende symboliek
waarmee in sommige taferelen
op het verzetsthema werd ge
zinspeeld. Regie en aankleding
hadden er allemaal lieve men
sen van gemaakt en de betrok
kenheid van het publiek met
het nogal abstracte gebeuren
nog bemoeilijkt door alles in
diffuse pasteltinten achter een
gaasgordijn te vertonen als een
serie super-esthetische kijk
doosplaatjes
Die betrokkenheid (onmisbaar
bij een muziekdramatisch
werk) werd ook niet gestimu
leerd door de muziek, die met.
dé geleidelijkheid en de langdu
righeid van haar herhalingen
het tempo en de ontwikkeling
van de toneelhandeling be
paalt. en daarbij zelf weinig of
niets bijdraagt aan het doen
ontstaan of onderstrepen van
enige dramatische spanning.
Het blijft dan ook allemaal een
drachtig gedempt, rustig en
smaakvol, met uitzondering
van de bijna letterlijk ,.ten he
mel schreiende" kitscherigheid
van het slot-tafereel en de ba
naliteit van de „lekker in het
gehoor liggende" melodische en
ritmische patronen in het twee
de deel. Maar, Satuagraha is
ook een moedige poging de mo
gelijkheden van minimal-music
op muziekdramatisch terrein
uit te proberen. Een poging die
gelukkig die grote belangstel
ling krijgt die zij verdient
door Louwrens Langevoort
Alles wat je maar tegen een
normale opera kunt hebben,
kan je ook tegen Satyagraha
aanvoeren. De fervente opera
haters gaan er altijd prat op dat
je nooit wat van de inhoud kunt
volgen door het taalprobleem
of de onduidelijke uitspraak
van de zangers Satyagraha
gaat in het Sanskriet en we
kunnen gerust stellen dat nie
mand in de zaal die taal zoda
nig bij machte is dat hij de
handeling daardoor zal kunnen
volgen.
Opera heeft handeling. Satya
graha heeft geen handeling. Er
go, Satyagraha is geen opera.
Glass en tekstschrijfster (een
veredeld soort script-girl) De
Jong beschrijven wel een ge
beuren. maar geven de persona
ges slechts filosofisch-religieu-
ze beschouwingen uit de Bha-
guend-Aila in de mond. De be
wegingen die de regisseur de
spelers laat maken, sluiten niet
onmiddellijk aan bij hun tekst.
Satyagraha is dus eerder een
oratorium, een soort Gandhi
Passie.
Phillip Glass schrijft minimal
music; enkele akkoorden kun
nen tot in het oneindige her
haald worden. De gebroken
drieklank en de kerktoonlad
ders doen het uitstekend, boei
en zelfs een tijd. maar deze ope
ra met Wagneriaanse lengte
verveelt me grondig door al die
herhalingen en verlengingen.
Dit neemt niet weg dat de uit
voering van Satyagraha door
het visuele aspect mij bijzonder
aansprak. Door de vele theatra
le foefjes bleef ik eerder aan
dachtig kijken dan door de ein
deloze verheven en vooral lang
zame gebaren en gedachten.
Voor mij is Satyagraha dan ook
een vorm van religieuze kitsch.
De vorm torpedeert de inhoud,
die op zichzelf juist zeer sym
pathiek is en bovendien ge
knipt voor een dramatische
opera. Maar dat is het dus niet
geworden.
door André Rutten
Naar Satyagara ben ik gaan kij
ken en luisteren, omdat de mu
ziek van Philip Glass in de ope
ra Einstein on the beach, die hij
samen met de Amerikaanse re-
- gisseur Bob Wilson gemaakt
had, voor mij. misschien juist
omdat ik ten opzichte van de
muziekcultuur wat ondervoed
ben, een opwindende en tege
lijk ook rustgevende ervaring
was. Door het alsmaar doorza
gen op minimale melodiepatro
nen, waarin zich onverwacht
kleine, maar uitdagende ver
schuivingen voordeden. Het
was alsof iemand de nooit op
houdende cacafonie van gelui
den, waarin je in een stad als
Amsterdam leeft zonder ze be
wust te horen, op een voor mij
aangename manier geordend
had, en tegelijkertijd ook een
beetje, minimaal maar raak, ge
dramatiseerd.
Maar misschien zou de muziek
van Philip Glass me destijds
niet zo gefascineerd hebben, als
ik die niet ondergaan had, ge
combineerd met de zich traag
ontplooiende theaterbeelden
van Bob Wilson. Door hun open
ruimtelijke werking riepen die
beelden al sinds het befaamde
Deafmans Glance voortdurend
associaties op met aan in mijn
herinnering sluimerende erva
ringen, die daardoor als met
ruimten verbonden dromen te
rugkwamen. Eigenlijk werden
dus allerlei persoonlijke herin
neringen geactiveerd.
Bij Satyagara herhaalde zich
zoiets in minder sterke mate
Waarschijnlijk vooral omdat de
Oosterse elementen erin me
vreemder bleven en ook de
beelden van de Engels-kolonia
le beschaving eind negentiende
eeuw alleen maar met aan lec
tuur ontleende kennis corres
pondeerden. Wat je je er toen
bij voorstelde zie je hier, grof
weg gezegd, op de manier van
Wilson in theaterbeelden uitge
werkt. tot je verrassing terug,
maar het staat los van echt
persoonlijke herinneringen.
Dramatisch werken dan alleen
de enkele momenten van
prachtig vertraagd uitgebeeld
geweld, kleine climaxen in het
zich in grote zachtmoedigheid
ontwikkelende bestaan van
Gandhi, wiens geweldloze
strijdbaarheid, zeker ook in zijn
volgelingen, mischien wat erg
veresthetiseerd is.
De muziekmaker Glass en de
theatermaker Wilson hebben
indertijd elkaar waarschijnlijk
sterk uitgedaagd. In geval van
Satyagara hebben de compo
nist en de librettiste elkaar on
getwijfeld gevonden, maar re
gisseur en decorontwerper zijn
aan het werk gemoeten met het
materiaal dat hen geleverd
werd. Zij hebben daar schitte
rende dingen mee gedaan, maar
er is een minder dwingende een
heid. lijkt mij, tussen de ver
schillende elementen ontstaan.
Je bent niet echt teleurgesteld,
maar wel minder meegenomen.
TROUW/KWARTET
Met het begrip „zachte monta
ge" wordt bij de film de tech
niek van het overvloeiende
beeld aangeduid Het wordt
ook gebruikt bij diapresenta
ties met meerdere projectoren.
Het eerste beeld wordt lang
zaam weggedrukt en het vol
gende komt er over heen.
De vormgeving van de deco
rontwerper Robert Israel voor
de opera Satyagraha berust op
hetzelfde principe. De muziek
van Philip Glass, opgebouwd
uit langzame veranderingen, is
uitermate geschikt voor trage
beeldwisselingen.
Door een dun transparant gaas
vóór het toneel, kreeg het tafe
reel óp het toneel iets van een
zeer sterk uitvergrote foto die
langzaam beweegt. De verande
ringen in het beeld werden
hoofdzakelijk door lichtver-
schuivingen bereikt; zelden wa
ren er nieuwe decorstukken no
dig. De beeldspanning wordt
door de muziek zo opgevoerd,
dat het lang durende tafereel
(bijna vier uur) zelden aan
spanning verloor.
Het is de makers gelukt om
naast de inhoud van het stuk
een visuele belevenis op te roe
pen, die los bekeken kan wor
den als een beeldend kunst
werk. Het is deze ervaring die
de nieuwe opera van Philip
Glass zo opmerkelijk maakt.
Onze kijkgewoonte is slecht
gesteld op deze trage, bij
mystieke beeldwisselingen. H
intensief naar één tafereel I
ken. wordt misschien nog ma
door een enkeling bedreven
het museum. Bij de opera Sal
agraha gaat werkelijk de zon
en onder, is het soms echt wai
en droog. En dit alles wor
bereikt door het steeds subt
verschuiven van licht en kle
zonder grootse effecten. Het l
le gebeuren is een puur esthe j
sche ervaring. Daarvoor a
hulde aan Robert Israel die
een beeldend hoogstandje
gemaakt heeft.
door André Rutten
AMSTERDAM De theater
groep Nijinski, nu drie jaar
aan het werk, vertoont nu in
het Shaffy-theater tot en met
vier oktober haar nieuwe
voorstelling „Othello", een
bewerking van de befaamde
tragedie van Shakespeare,
wiens naam niet in het pro
gramma genoemd wordt.
In de Hare Krishna-tempel in Bombay staat het beeld van de enige jaren geleden gestorven stichter van Niet per vergissing ongetwijfeld. De
de sekte. A C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada. dat er dagelijks wordt vereerd
door Aldert Schipper
HILVERSUM De NCRV zit
duidelijk een beetje omhoog
met hoe je sekten moet aan
pakken. Vanavond zendt de
-NCRV-televisie de eerste van
een serie van acht program
ma's uit die oudere en nieuwe
re sekten belichten. Je kan
dat doen op dezelfde propa
gandistische en indoctrine-
rende manier als de sekten
zich vaak presenteren en hen
op die manier een koekje van
eigen deeg voorzetten.
Je kan het ook doen vanuit de dialo
gische houding, waarbij je naar de
sekten kijkt als het ware met hun
eigen ogen en probeert hen van bin
nenuit te begrijpen. Bij die eerste
manier staat je mening al bij voor-
baat vast en bij die laatste benade
ringswijze probeer je je open te stel
len en zo nodig je mening te herzien.
Nu zijn er sekten en sekten. De NCRV
laat dat duidelijk zien. Zo kwam het
filmteam met als interviewer Sipke
van der Land makkelijk binnen bij
Hare Krishna en in de ashram van
Bhagwan in Poona (India). Bij Trans
cendente Meditatie (TM) werden Van
der Land en regisseur Jaap van den
Hurk uit het riante buitengoed in het
Zwitserse Seelisberg geworpen Daar
had men blijkbaar weinig verwach
ting van een kritische benadering
Men was er niet aan een dialoog toe
en behalve de hardhandige verwijde
ring uit het centrum dreigt TM nog
- met een proces wegens huisvrede-
breuk.
In Poona en bij Hare Krishna in Bom
bay mochten de filmers vrij rondkij-
ken en vragen stellen. Ze mochten
zelfs Bhagwan. die zichzelf als een
soort godheid afschildert, filmen ter-
I wijl hij een Nederlandse Sanyassin
(leerling) inwijdt Het is jammer dat
de mensen van de NCRV niet steeds
de nonnen van wellevendheid in acht
nemen, terwijl de sekten wel zo welle
vend waren medewerking te verle
nen Zo lijkt het weinig fatsoenlijk
om Bhagwan te verwijten dat hij
geen mooi Engels spreekt. Is het En
gels en Duits van Van der Land wel
helemaal onberispelijk?
De filmers laten enkele ontroerende
beelden zien van een Nederlands ge
zin uit Drachten, dat de zoon in het
buitengoed van Hare Krishna in de
Ardennen komt bezoeken. Heel mooi
is de moeder, mevrouw De Graaf, die
over de achttien-jarige Henno in het
oranje gewaad zegt; Hij staat geeste
lijk ver van ons af. maar hij blijft onze
zoon. Waarop Henno zegt: Fijn dat ik
weet een huis te hebben. Het is in al
zijn simpelheid verreweg het beste
gedeelte van de film over Hare Krish
na. veel mooier dan het toch helaas
zweverige en dientengevolge onbe
grijpelijke relaas van de leider van
Hare Krishna in Amsterdam. Hajesh-
vara Das. oftewel Hendrik van Tey-
lingen De ontmoeting van familie De
Graaf gaf ons waarschijnlijk de sleu
tel in handen hoe Je moet omgaan
met mensen die plotseling besluiten
religieus een heel onverwachte kant
op te gaan.
Na afloop van de Bhagwan-film geeft
Van der Land vanuit de beslotenheid
van zijn studeervertrek nog een af
sluitend commentaar op de beelden
die de kijker dan net gezien heeft. Hij
wijst de Bhagwan in scherpe woorden
af. Hij verwijt hem dat hij god zit te
spelen, dat hij een autoritaire instel
ling heeft, dat hij de mensen niet
aankijkt maar over hen heen ziet. dat
hij ongelooflijk gevaarlijk is. dat er
fascistische machtswellust op de loer
ligt en dat de Bhagwan een hautaine
heerser is die mensen ontwortelt. In
de film wordt dat niet waargemaakt
Nog het minst komt de titel van de
film uit de verf „De sexgoeroe uit
Poona" Het lijkt wel alsof het na
woord vooraf is opgenomen.
groep heeft, denk ik. niet de pretentie
Shakespeare te spelen, eerder een ei
gen kijk op wat er in het drama
gebeurt. Nijinski de naam van de
groep is aan de befaamde Russische
danser ontleend ziet dat als „een
stuk over de jaloersheid van de mens
op zijn eigen geluk".
Dat betekent, dat er niet meer van
Venetië of van Cyprus gerept wordt,
en dat het drama geconcentreerd
wordt op de onderlinge relaties van
de vijf hoofdfiguren: Othello, Desde-
mona, Jago, Cassio, Emilia, waarbij
het er niet zoveel toe doet. waar en
wanneer Jago, en door hem aangesto
ken ook Othello, hun aller leven ver
giftigt. Het vergiftigingsproces zelf
wordt met grote nadruk naar voren
gehaald, en nog weer in het bijzonder
de kwetsbaarheid van Othello. Daar
wordt geen psychologische analyse
van nagestreefd, eerder een literair-
theatrale verbeelding in kortschrift.
Waar Bart Kiene, die Othello speelt,
en die in verscheidene voorstellingen
van Baal opgetreden is, vandaan
komt. weet ik niet. Hij is geen Euro
peaan. daar is zijn huidskleur wat te
donker voor, maar hij is ook veel
kleiner en tengerder dan de „moren"
Afrikaanse negers, vermoed ik
die ik Nederlandse acteurs heb zien
spelen. Maar de tamelijk verfijnde
kwetsbaarheid van zijn gestalte
maakt hem wel tot een vrij ideale
figuur voor de rol. die hij in deze
interpretatie van Othello moet spe
len, temidden van de duidelijke Euro
peanen als de weelderige Desdemona
van Aartje Duyvené de Wit, de blon
de germaan Jago van Reinier Bulder,
de mooie Cassio van Age Kramer, de
pittige, misschien wel Italiaans-Vene-
tiaanse Emilia (vrouw van Jago, ka
mermeisje van Desdemona) van
Bambi Uden Wat Othello zo gevoelig
maakt voor de al te gemakkelijk sla
gende vergiftigingspogingen van Ja
go is juist zijn angst, dat hij door zijn
anders-zijn Desdemona niet blijvend
aan zich kan bindèn. Hij gelooft veel
te gemakkelijk wat Jago hem influis
tert, dat hij Desdemona door zijn
anders-zijn alweer aan de haar meer
verwante Cassio kwijt is.
Toch moet je van artistiek gezien erg
goede huize komen, als je een derge
lijke a-psychologische, literair-thea-
trale visie echt overtuigend wilt
ken. Dat lukt niet, ook als je ziet
interessant het geprobeerd is.
tekstbewerking is van een te
lende kwaliteit, de spelers woi
.uitgedaagd tot een merkwaar
mengeling van gewoon praten,
rair declameren en theatrale h
standjes, die hun doel voorbij s
ten. Maar je weet, dat je getuige I
van een theatraal experiment,
bewust meer aansluiting zoekt bl
literaire theatertraditie, waaijr
Baal en Werkteater en weet ik
nog meer bewust afstand genoi
hebben. Het gaat dus tegen de m
eus geworden stroom in. Je mag
niet te gemakkelijk wegwuiven,
al denk je, dat ze zich dit keer
voldoende waargemaakt hebben
De theatergroep van de bevrijdingsbeweging van Zuid-Afrika (ANC, Afrikaans Nationaal Congres), voor het
Tropenmuseum in Amsterdam. De groep Amandla brengt in Nederland een aantal voorstellingen met moderne en
traditionele vormen van dans, toneel, zang en muziek. Het is voor het eerst dat een culturele groep van een
verzetsbeweging in zuidelijk Afrika een bezoek brengt aan West-Europa.
Kunst in Afrika houdt zich traditioneel sterk bezig met het aan de orde stellen van de problemen van alle dag en het
uitlokken van discussies. In Zuid-Afrika ontstonden muziek- en theatergroepen in de sloppenwijken, mijnstreken
en in de zwarte voorsteden die zich bezighielden met de eigen situatie en het apartheidsbeleid. Uit de volkscultuur
en uit kritische studentengroeperingen ontstond uiteindelijk de groep Amandla. die naar Nederland is uitgenodigd
door het Komitee Zuidelijk Afrika. I
MIDDELBURG Tal van activiteiten begeleiden de Kinderboeket
week die morgen in Middelburg wordt geopend, met onder meer d
uitreiking van de griffels en het gouden penseel
DEN HAAG In de hal van station centraal organiseert de stichtii
BZZTöH op 4 en 5 oktober een kinderboekenmarkt. Het theater PLO
verzorgt activiteiten buiten de kraampjes.
UTRECHT In jongerencentrum RASA is morgenavond (1 oktob«
een openbare discussie over „kinderboek en gastarbeiderskinderen'
Op zaterdag 4 oktober theater BZZTöH met „Wat weet jij daar no
van". Inl. boekhandel Broese Kemink.
HOOGEVEEN In De Tamboer tot 10 oktober een overzichtstentoon
stelling van honderd jaar illustraties voor kinderboeken. Verder kind«
poeziefestival.
AMSTELVEEN In het cultureel centrum is morgenmiddag vam
13.30 uur een kinderboekenmarkt. Om 14.30 uur begint een voorstellin
van de musical „Broodje Boek".
TILBURG Boekhandel Het Nieuwe Centrum organiseert zaterdag
okt. een kinderboekenmarkt. Op 5 oktober feest In het Culturfl
Centrum.
ENSCHEDE In Enschede zijn de gehele week door activiteiten, r
onder meer kinderboekenmarkt, puzzeltocht, zang. theater en circ
Inlichtingen: Openbare bibliotheek.
AALTEN Kinderboekenmiddag, voorleeswedstrijd en verkleed w«
strijd in De Pol (donderdag 2 oktober).
GRONINGEN Aantal activiteiten op woensdag 1 oktober in Werktli
ater Kruithuis met de premiere van „Wat weet jij daar nou van"
tetoonstelling van kinderliteratuur Verder een kinderboekenmarkt
NAARDEN/BUSSUM Kinderboekendag in aula van scholengemet
schap Godelinde op zaterdag 4 oktober. Op 11 oktober „Broodje Boel
in theater 't Spant.
ZWIJNDRECHT Kinderboekenmarkt komende zaterdag in de Wa
borghal.
ROTTERDAM In theater Zuidplein op zondag 5 okt. een kinderbo
kenweekfeest. Aanvang 10 uur. 's Middags „Broodje Boek".
RODEN Boekhandel HURO organiseert op 10 oktober „spektal
met sprookjes nu".
DELFT AP Standaard boekhandel organiseert op 1 oktober optoc
door de stad en voorstelling van kindercircus in Waagtheater. Volgent
week zaterdag poppenkast in de boekhandel.
EMMELOORD Op 8 oktober 's middags en 's avonds voor de jeug
Inl. Gemeente bibliotheek.
MAASTRICHT Donderdag Broodje Boek in de Schouwburg. Op 31
4 oktober kinderboekenmarkt in NS-station.
OLDENZAAL Donderdag een jeugdboekenweekfestival in geboU
„Oale Bond".
PURMEREND Morgen optreden van „Spektakel" op Kaasmark*
HENGELO Op 11 oktober in De Cirkel kinderboekenmarkt en andd
activiteiten.
Van onze kunstredactie
AMSTERDAM De opera Satya
graha van Philip Glass, in de afge
lopen twee weken opgevoerd door
de Nederlandse Opera Stichting,
heeft voor heel wat opwinding ge
zorgd. Zeer behoorlijke bezoekcij
fers in Rotterdam en Schevenin-
gen. waar eigentijds muziekthea
ter anders moeilijk verkoopt; wil
de tafarelen voor de kassa van de
Amsterdamse schouwburg die
drie avonden uitverkocht was.
In de binnenlandse pers felle af
wijzing (..Glass tekent doodvonnis
over zijn eigen componeren"-Alge-
meen Dagblad) tot devote bijval
(„Een bijna semi-religieuze opera
vol milde vervoering" De Volks
krant). In de buitenlandse kranten
ruime aandacht en waardering
voor dit stuk waartoe de gemeente
Rotterdam de opdracht verstrek
te. Dat geld is goed besteed, want
de opera van Stuttgart brengt Sa
tyagraha volgend seizoen uit in
een totaal nieuwe opzet, terwijl de
Nederlandse produktie vrijwel ze
ker naar New York wordt geëxpor
teerd. De beste illustratie van het
succes, want in de VS denkt men
zeer commereieël. ook in kunst.
In de planning van de Nederland
se Opera Stichting zit pas in het
seizoen '83-'84 ruimte voor een re
prise op onze planken. Besprekin
gen zijn gaande over een nieuw
stuk. óf Akhnaton (derde deel in
de drieluik met Einstein on the
beach en Satyagraha) waar Stutt
gart de wereldpremière van
brengt, of een nog nieuwer stuk.
Philip Glass is zeer gewild, want
hij lijkt het geheim te hebben ont
dekt om vooral jong en nieuw pu
bliek massaal naar het muziekthe
ater te krijgen.
Vier medewerkers
van de kunstredactie van Trouw
stroomden op de laatste avond in
Amsterdam mee naar binnen om
vanuit hun eigen discipline (to
neeltheater, muziek en grafische
vormgeving en gevoeligheid) het
spektakel te aanschouwen. De
conclusie uit hun verhalen: het is
de ontwerper van het toneelbeeld
Robert Israel die de aandacht ge
boeid houdt.
door Erik Terlouw
De tenor David Perry als Gandhi in gebedshouding temidden van zijn
volgelingen, de Satyagrahi.
Foto Jaap Pieper
