Kernwapen in leger
heftig in discussie
]=u[H:I
Onzekerheid over effect spuitbussen
Wetenschap en techniek
—VIERDAG 6 SEPTEMBER 1980
■BINNENLAND!
TROUW/KWARTET
19
De krijgsraad in Arnhem heeft een dienst
plichtig wiiHtair veroordeeld omdat hij geen
i atoomwapens wilde bewaken. Binnen de sol-
datenvakbond WDM bracht dat een sohokef-
feot teweeg. Oók in het leger is nu een heftige
discussie over de kernbewapening aan de
gang. Wat houdt dat in? En reageren ze bij de
anti-militaristische beweging Onkrult nu met
een gezicht van: We hebben het altijd wel
gezegd? Op een onderduikadres in Nijmegen
spraken we met de dienstweigeraars Hennie,
Joep en Jaoques en in de Hojelkazerne te
Utrecht met de WDhTers Hans Revier, Tbo
Buruma en Gerard van Wingerde.
door Jan Sloothaak
NIJMEGEN/UTRECHT
Eén ding schijnt bij
de heftige discussie in
het leger over de kern
bewapening wel zeker
te zijn. De Vereniging
van Dienstplichtig Mili
tairen vindt dat er een
eind aan de (kern-)wa-
penwedloop moet ko
men. Liever nog dat de
rol van de kernwapens
wordt teruggedrongen.
Militairen die weigeren
voor een atoomtaak te
worden ingezet kunnen
rekenen op steun. Maar
de uiterste consequen
tie om op te roepen
tot die weigering lijkt
niet te worden getrok
ken. WDM-vooraitter
Hans Revier zegt: „Op
de algemene ledenver
gadering is duidelijk
geworden dat het
niet mag overkomen
als krijgstuchtonder-
mijnend".
Eind augustus veroordeelde
de krijgsraad Gerard van Win-
gerde tot zes weken voorwaar
delijk. Hij gaat overigens in
hoger beroep. „Ik heb bewust
t geweigerd atoomwapens te
bewaken, óók om de discussie
in het leger op gang te bren
gen. Het is toch te gek dat
heel Nederland praat over de
atoomwapens en uitgerekend
het leger niet?" Van Wingerde
gaat bij de kazernes langs om
voorlichting te geven. „Ik
vind dat er actiegroepen in
verzet moeten komen. Alleen
dan is er kans dat de atoom
wapens Nederland uitgaan".
Het WDM-bestuur gaat in
opdracht van de (soms emo
tioneel verlopen) algemene le-
denvergadering een brochure
naken. Daarin wordt het be-
stuursstandpunt om de
atoomwapens terug te drin
gen verdedigd. Verdergaande
eisen die op de algemene le
denvergadering óók werden
gehoord, zoals het uitbannen
van de bom uit Nederland,
zullen er wellicht als alterna
tieve mogelijkheden in wor
den aangeroerd. Het WDM-
bestuur is echter gematigd.
„We zoeken naar een verstan
dig vertaald IKV-standpunt.
De vraag is of we ln de antl-
atoombeweging al of niet een
voorhoedepositie moeten in
nemen. Als bestuur zien we
liever dat specifieke actie-
groepen zoals ln de burger
maatschappij IKV, het Inter
kerkelijk Vredesberaad die
taak op zich nemen." De bro
chure zal als discussiestuk
door de kazernes gaan.
Steun
„Maar zeker is nu al wel dat
we militairen die atoomtaken
weigeren zullen steunen, net
als Van Wingerde die geen ,sl-
de-wacht' wilde lopen", zegt
WDM-secretaris Ybo Buru
ma. Steunen met alle conse
quenties vandien. Want er zal
ook steun worden verleend als
soldaten collectief side-wacht
weigeren. „ZIJ het niet door
als vakbond mee te doen aan
bestormingen, al is het alleen
maar omdat Je soldaten die
wel side-wacht lopen dan in
moeilijkheden zou brengen."
Is dat geen probleem: solda
ten die wel en anderen die niet
atoomtaken aanvaarden?
Geeft dat geen twee soorten
soldaten? Revier: „Nee. daar
merk Je niets van. Wel zullen
atoom-weigeraars eens een
extra weekend wacht moeten
lopen, lijkt me. Je moet voor
komen dat ze ervan worden
verdacht te lamlendig te zijn
om wacht te lopen. Dan zou Je
scheve ogen krijgen".
Bewaking is geen exclusieve
taak meer van de Van Heutz-
troepen. Tegenwoordig krijgt
zeventig procent van de solda
ten te maken met atoomta
ken. Een systeem om bij de
Indiensttreding de schapen al
van de bokken te schelden,
wijst de WDM af. „Dan ga Je
de discussie uit de weg. Nu
weten de officieren dat het erg
leeft".
Precedent mm»
De WDM erkent dat er een
precedent wordt geschapen.
Goed, de uitspraak tegen de
neutronenbom wees al in de
nu ingeslagen richting. Voor
het eerst is er echter sprake
van steun aan weigeraars van
een dienstbevel op een terrein
dat de strategie van het leger
raakt. Het bewapeningsbeleid
wordt aan de kaak gesteld,
verzet gesteund. De politise
ring onder de soldaten wordt
aangescherpt. „Maar", zeggen
Hans en Ybo, „wij vinden dat
we als vakbond de belangen
van militairen ln alle opzich
ten moeten behartigen. Ook
als die politieke kwesties ra
ken. De eigen verantwoorde
lijkheid van de soldaat gaat
sterker spreken, gezien de ver
nietigingskracht van atoom
wapens".
Eigenlijk speelt de zaak al
langer. Soldaten hebben wel
vaker side-wacht geweigerd.
Ze werden dan elders Ingezet.
Met Van Wingerde heeft de
legerleiding echter doorgezet.
Hij weigerde een dienstbevel
en kwam voor de krijgsraad.
„Een beroep op de wet gewe
tensbezwaarden zou wel aan
vaard zijn, maar dan was ik
meteen het leger uitgezet", al
dus Van Wingerde, „en lk ben
niet tegen het leger als zoda
nig". De WDM wil nu een
aparte clausule over kernwa
pens ln die wet.
Oaat de WDM met haar
standpunt niet ver in de rich
ting van de anti-militaristi
sche beweging Onkrult? De
stap van gedeelteljke dienst
weigering (atoomtaken) naar
volledige dienstweigering
lijkt niet zo groot „Nee", me
nen Revier en Buruma, „wij
leggen de nadruk anders." De
WDM is niet tegen het leger
zelf. BIJ Onkrult ligt dat an
ders. „Het gaat óns er alleen
maar om dat soldaten in
spraak krijgen in wat ze wel
en niet moeten doen."
Om een mening van Onkrult
te krijgen is niet eenvoudig.
Onkrult is geen club met le
den, statuten en officiële
woordvoerders. Het Is een
„beweging" met een onbe
kend aantal aanhangers. Om
met de kern daadwerkelij
ke dienstweigeraars ln con
tact te komen, is een regeling
voor een afspraak op een on
derduikadres nodig. Een ge
woon huis in een gewone
straat te Nijmegen. Binnen:
drie aanhangers van Onkrult.
Hennie (27) zou Je in soldaten
taal van de „ouwe hap" kun
nen noemen. Hij ls één van de
elf Nijmeegse dienstweige
raars die al in 1978 tevergeefs
probeerden collectief erken
ning te krijgen. Alleen Indivi
dueel beroep op de wet gewe
tensbezwaarden is mogelijk,
besliste de Raad van State.
„Maar een gewetensprobleem
of politiek standpunt kun je
met anderen delen", vindt
Hennie.
Dan Joep (25). Hij is van een
latere lichting, die de groep
dienstweigeraars op een to
taal van zeventien bracht. In
middels teruggebracht tot
zestien want één (Harry) werd
gearresteerd. Ten slotte Jac
ques (23), gewoon aanhanger
van Onkrult.
De kern^OTHB
Hennie: „Dat die atoomkwes
tie nu is doorgedrongen tot
het leger is niet verwonderlijk.
Er ls veel over gepraat en het
dringt nu ook door tot de
WDM". Toch kan het drietal
niet veel verbondenheid met
de WDM voelen. De solda-
tenvakbond probeert alleen
de positie van de dienstplich
tige te verbeteren, maar deze
blijft ln het leger. Jacques ziet
wel als lichtpuntje dat het
atoomwapen Iets wakker
maakt. „Conventionele bewa
pening is aanvaard. Ik denk
dat het atoomwapen meer
mensen aanspreekt. Omdat
het bedreigender is. Het
atoomwapen bewijst het fou
te van het militarisme." Daar
zit voor Onkrult de kern. Ver
zet tegen het atoomwapen
binnen het leger is natuurlijk
welkom, maar het is niet meer
dan een aspect. Het militaris
me is de voedingsbodem en Je
kunt de doorwoekering in uit
wassen, zoals de vernietigen
de atoomkracht, alleen defini
tief bestrijden door het leger
de grond onder de voeten weg
te slaan. Totale dienstweige
ring dus.
In feite gaat de visie van On
krult nog dieper. Op zijn beurt
heeft ook dat militarisme een
voedingsbodem: onze maat
schappij. Kapitalisme, wa
penindustrie, handhaving van
de bestaande machtsverhou
dingen en met geweld optre
den tegen politieke stromin
gen (zoals krakers) die een an
dere visie hebben op wat „al
gemeen belang" héét. Voor
Onkrult ls dat „algemeen be
lang" geen vanzelfsprekend
heid en dus ook niet het deel
nemen ln een leger omdat te
verdedigen.
Maar is een leger dan wel ac
ceptabel als het een maat
schappij verdedigt volgens de
waarden en normen van On
krult? Hennie: „Dat is een hy
pothetische vraag. Wij heb
ben te maken met het Neder
landse leger, ook al geef ik toe
dat Je wellicht een militair
probleem houdt in elke maat
schappij. Maar toch kun je
maatschappij en leger niet los
van elkaar zien. De onvrij
heid, gebrek aan democratie
komt het duidelijkst tot ui
ting in het leger. Bevel blijft
bevel. Je ziet dat aan de zaak-
Van Wingerde, die wordt ge
straft omdat hij een bevel wei
gerde. Je ziet het ook aan ons.
Als wij worden opgepakt, wor
den we onder de krijgstucht
gesteld. Als we opdrachten
dan niet willen uitvoeren,
wordt dat als weigering van
een bevel uitgelegd."
Joep: „De maatschappij ver
andert ln ongunstige zin. Poli
tie, mobiele eenheid werken
steeds meer volgens militair
model en ook met militair ma
terieel. De handhaving van de
gevestigde maatschappij
wordt fanatieker".
Collectief»
Dat alles maakt dat het verzet
tegen atoomtaken in het leger
voor Onkrult niet voldoende
is. Daarom zullen de „zeven
tien" collectief blijven dienst-
weigeren. Totdat ze zegt
Hennie zich collectief laat
oppakken. Bij wijze van de
monstratie.
Maar is er een alternatief?
Hennie: „Ik geef toe dat de
anti-militaristische beweging
nog geen duidelijk, antwoord
heeft op de problematiek van
de wederzijdse machtsblok
ken. Misschien moeten we het
zoeken in de richting van het
Joegoslavische model. Sociale
weerbaarheid".
Is dat in een maatschappij als
de Nederlandse reëel? Joep:
„De Nederlanders laten zich
nu ook veertien maanden in
lijven in een leger. Waarom
zou Je ze niet kunnen mobili
seren voor sociale weerbaar
heid". Jaques: „Je zag toch
ook hoe het leger van Tsjecho-
slowakije niets deed toen de
Russen daar binnenvielen.
Toch moesten Russische een
heden op een gegeven mo
ment worden teruggetrokken.
De soldaten waren volkomen
gedemoraliseerd door hun
contact met de zich verzetten
de bevolking".
Hennie heeft wel hoop dat er
zij het op de lange duur
in de maatschappij iets veran
deren kan. Onkruit en ver
wante groepen zullen daar
naar blijven streven. Verzet
binnen het leger tegen atoom
wapens is dan welkom als
aangrijpingspunt om de dis
cussie aan te zwengelen. Maar
meer ook niet. Voor Onkruit
blijft ook een leger zonder
atoomwapens onaanvaard
baar.
„Persoonlijk vind ik dat kerstboomsneeuw niet in een spuit
bus hóéft". Niet alle leden van de Nederlandse aerosolvereni-
ffing zullen deze uitspraak van hun vice-voorzitter in dank
afnemen. Maar mr. R. M. van der Meulen is best bereid, de
activiteiten van zijn benarde bedrijfstak wat te relativeren.
Dat werkt naar twee kanten. Zelf produceert bij spuitbussen
door Rob Foppema
haarlak, met het sinds 1974 omstreden drijfgas freon. Met
het verplichte etiket dat zulks de ozonlaag kan aantasten. En
vooralsnog zonder gewetenswroeging.
De fabrikantenvereniging
kon het slechts met genoe
gen aanzien. „Spuitbus
sen: de dreiging die nooit
heeft bestaan", stond er
met grote letters boven het
artikel in de New Scientist
En de belangrijkste auteur
was prof. Jim Lovelock,
een actief onderzoeker met
een onberispelijke reputa
tie. Maar geluk duurt niet
altijd even lang. „Chloor
fluorkoolwaterstoffen
moeten snel de wereld uit"
zette dr. Lucas Reijnders
boven een verontwaardigd
artikel ln het blad van de
stichting Natuur en Milieu.
En dat ging «ver precies
diezelfde spuitbussen. De
«nst van de aantasting
van de ozonlaag ls naar al
le waarschijnlijkheid nog
groter dan tot voor kort
werd aangenomen, aldus
Reijnders. De bouwstenen
voor verwarring zijn dus
volop aanwezig.
Het verhaal van Lovelock
is ln ieder geval het meest
verrassende. Er is en wordt
veel onderzoek gedaan om
na te gaan hoe serieus het
in veel spuitbussen ge
bruikte drijfgas (CFK) de
samenstelling van de hoge-
z® luchtlagen beïnvloedt.
Het ligt dus voor de hand
dat de schattingen nog on
zeker zijn en variëren.
Maar om te beweren dat
het probleem niet bestaat,
dat is andere koek.
Bij nadere beschouwing
blijkt Lovelock niet zo ver
te gaan. Niemand betwist,
schrijft hij, dat CFK ln de
stratosfeer uiteenvalt, zo
boven een kilometer of
vijftien. Niemand betwist
dat het dan vrijkomende
chloor de concentraties
ozon daar aantast. Nie
mand betwist dat daar
door meer ultraviolet zon
licht tot de aarde kan door
dringen, en dat ultraviolet
licht levende wezens scha
de kan toebrengen. De
vraag is alleen: hoe ernstig
ls het effect? Daarmee zijn
we toch weer terug bij de
geregelde discussie.
Lovelock wijst er dan op
dat we nog maar een ge
brekkig inzicht hebben in
wat er chemisch allemaal
in de atmosfeer gebeurt.
Dat is een open deur, maar
zijn illustratie is welspre
kend. In de berekeningen
is voorshands aangenomen
dat CFK in de beneden
laag van de atmosfeer (de
troposfeer, tot tien kilome
ter hoogte) chemisch niet
wordt afgebroken. Het
heeft daar het eeuwige le
ven, kan alleen maar ver
der naar boven zweven en
daar onheil stichten. Bij
voortgaande produktle be
tekent dat een ophopings
effect, met uiteindelijk
grote gevolgen.
Het eindresultaat van be
rekeningen verandert ge
voelig indien deze aanna
me niet helemaal Juist ls.
Als CFK in de toposfeer
ook maar heel langzaam
wordt afgebroken (daar
zijn aanwijzingen voor)
verandert de prognose
drastisch. Bij een gemid
delde levensduur van vijf
tig jaar wordt de aantas
ting van de ozonlaag gehal
veerd. Blijft de CFK maar
twintig Jaar intact, dan Is
de aantasting nog maar
dertig procent. Het is dui
delijk, aldus Lovelock, dat
we veel betere gegevens
over CFK in de troposfeer
nodig hebben, voordat we
zinnige schattingen kun
nen maken over het effect
in de stratosfeer daarbo
ven. Voor zover we nu we
ten, ligt die gemiddelde le
vensduur ergens tussen
vijftien jaar en de eeuwig
heid.
Als we ten slotte naar de
ozonlaag zelf kijken,
schrijft Lovelock, zien we
tot nog toe geen teken van
enige aantasting. De con
centratie verloopt grillig,
maar in grote lijnen is er de
laatste Jaren Juist een stij
ging te constateren. In
Amerika, waar CFK in
spuitbussen inmiddels ver
boden is, brengt het Bu
reau voor milieubescher
ming daar tegenin dat een
aantasting pas ha jaren
waarneembaar kan wor
den, en dat het dan te laat
kan zijn om een ernstige
aantasting te voorkomen.
Lovelock noemt dat „op
zijn best geen sterk argu
ment, op zijn ergst is het
bijna metafysisch, omdat
het eist dat wij ingrijpen
op grond van een puur the
oretische berekening, op
basis van bewijsmateriaal
dat niet geproduceerd kan
worden". Van die benade
ring ben ik op mijn beurt
niet erg onder de indruk.
Het Amerikaanse argu
ment kan deugdelijk zijn
als ln het hele mechanisme
tussen oorzaak en uitein
delijk gevolg vertragingen
van vele jaren optreden, en
dat is het geval.
Overtuigender is Lovelock
wanneer hij daarna wijst
op een eigenaardigheid
van de ozonlaag die in de
Amerikaanse rapporten op
de achtergrond bleef: de
regionale variatie. Ozon
wordt ln de stratosfeer ge
vormd door Inwerking van
ultraviolet licht. Daardoor
wordt de laag 's winters in
de poolstreken wat dun
netjes. De natuurlijke fluc
tuaties zijn dan ook het
grootst, en een invloed van
CFK zal daar ook het
sterkst merkbaar zijn.
Maar tegelijkertijd zijn de
gevolgen voor de aarde het
minst, want in de poolwin-
ter valt er ook weinig ultra
violet licht tegen te
houden.
En 's zomers zou Je kunnen
verwachten dat afgebro
ken ozon ook sneller terug-
gevormd wordt Een Brits
rekenmodel dat met de re
gionale verschillen wel re
kening houdt, levert als
uitkomst dat ozon dan bo
ven ln de stratosfeer wordt
afgebroken. Maar verder
naar beneden wordt nog
meer ozon bijgemaakt
door het ultraviolette licht
dat dan wat dieper door
dringt.
Op de regionaal verfijnde
re aanpak van de Britse
berekeningen wijst ook de
Belgische prof. Ouy Bras-
seur, die op verzoek van de
Europese Commissie de
wetenschappelijke stand
van zaken overzag. Zijn sa
menvattende conclusie ia
overigens dat in dit sta
dium nog geen van de ont
wikkelde modellen toerei
kend is om effecten van
CFK op de ozonlaag te
voorspellen. Hij schat dat
er nog zeker vijf Jaar door
gewerkt moet worden om
dat niveau van inzicht te
ontwikkelen. Daarbij is de
produktie van CFK zeker
niet de enige beïnvloeding
die in het oog gehouden
moet worden
Waar komt nu het alarm
van Lucas Reijnders van
daan? Zijn stelling dat het
CFK-effect nog ernstiger is
dan tot voor kort werd aan
genomen, berust op het
laatste rapport van de
Amerikaanse Nationale
academie van wetenschap
pen, van eind 1979. Dat
prikt de berekende uitein
delijke aantasting van de
ozonlaag tussen 5 en 28
procent, met als meest
waarschijnlijke waarde 16.
De voorlaatste schatting
van de academie lag tus
sen 2 en 20 procent, met als
meest waarschijnlijke
waarde 7. Een verschui
ving in onzekerheden. De
nuanceringen die Lovelock
en zijn Britse collega's in
de discussie aanbrachten,
ontbreken bij Reijnders
geheel, en dat kan de even
wichtigheid van zijn stand
punt niet ten goede geko
men zijn.
In de Nederlandse spuit-
bussenindustrie zijn intus
sen al aanzienlijke ver
schuivingen opgetreden.
Volgens het eerder ge
noemde EG-rapport wordt
tien procent van de bussen
met CFK gevuld, een per
centage dat in de andere
lidstaten nog tussen vijftig
en zeventig ligt. Een krach
tige prod uktiebe perking
blijkt dus mogelijk te zijn.
Afschaffen kan ook (zie
Amerika), maar dat gaat
ten koste van de kwaliteit
van de haarlak, vindt fabri
kant Van der Meulen. En
daar wil hij niet aan, zo
lang de problematiek nog
zo onduidelijk is. „Ik ben
overtuigd van de ernst van
het probleem, maar niet
van de haast," zegt hij.
Aangezien volgens de wan
kele berekeningen de uit
eindelijke aantasting van
de ozonlaag ongeveer tus
sen nu en 2040 haar beslag
zou krijgen, lijkt dat een
niet onredelijk standpunt.
Er is nog wel een paar jaar
tijd om uit te zoeken wat er
nu echt aan de hand is.
Intussen is produktiebe-
perking een verstandige
voorlopige reactie, waar
voor buiten Amerika.
Scandinavië en Nederland
overigens wonderlijk wei
nig enthousiasme bestaat
M. Allaby n J. LtTelsck, .Spray
eana: he threat that nerer was".
New Scientist 87. 212-214 (1980). L.
Reijnders, „Chloorfluorkoolwater
stoffen moeten snel de wereld uit".
milieu 80a. 3-7 (19801.
letronment", COM (80) 33»