Kernwapen in leger heftig in discussie ]=u[H:I Onzekerheid over effect spuitbussen Wetenschap en techniek —VIERDAG 6 SEPTEMBER 1980 ■BINNENLAND! TROUW/KWARTET 19 De krijgsraad in Arnhem heeft een dienst plichtig wiiHtair veroordeeld omdat hij geen i atoomwapens wilde bewaken. Binnen de sol- datenvakbond WDM bracht dat een sohokef- feot teweeg. Oók in het leger is nu een heftige discussie over de kernbewapening aan de gang. Wat houdt dat in? En reageren ze bij de anti-militaristische beweging Onkrult nu met een gezicht van: We hebben het altijd wel gezegd? Op een onderduikadres in Nijmegen spraken we met de dienstweigeraars Hennie, Joep en Jaoques en in de Hojelkazerne te Utrecht met de WDhTers Hans Revier, Tbo Buruma en Gerard van Wingerde. door Jan Sloothaak NIJMEGEN/UTRECHT Eén ding schijnt bij de heftige discussie in het leger over de kern bewapening wel zeker te zijn. De Vereniging van Dienstplichtig Mili tairen vindt dat er een eind aan de (kern-)wa- penwedloop moet ko men. Liever nog dat de rol van de kernwapens wordt teruggedrongen. Militairen die weigeren voor een atoomtaak te worden ingezet kunnen rekenen op steun. Maar de uiterste consequen tie om op te roepen tot die weigering lijkt niet te worden getrok ken. WDM-vooraitter Hans Revier zegt: „Op de algemene ledenver gadering is duidelijk geworden dat het niet mag overkomen als krijgstuchtonder- mijnend". Eind augustus veroordeelde de krijgsraad Gerard van Win- gerde tot zes weken voorwaar delijk. Hij gaat overigens in hoger beroep. „Ik heb bewust t geweigerd atoomwapens te bewaken, óók om de discussie in het leger op gang te bren gen. Het is toch te gek dat heel Nederland praat over de atoomwapens en uitgerekend het leger niet?" Van Wingerde gaat bij de kazernes langs om voorlichting te geven. „Ik vind dat er actiegroepen in verzet moeten komen. Alleen dan is er kans dat de atoom wapens Nederland uitgaan". Het WDM-bestuur gaat in opdracht van de (soms emo tioneel verlopen) algemene le- denvergadering een brochure naken. Daarin wordt het be- stuursstandpunt om de atoomwapens terug te drin gen verdedigd. Verdergaande eisen die op de algemene le denvergadering óók werden gehoord, zoals het uitbannen van de bom uit Nederland, zullen er wellicht als alterna tieve mogelijkheden in wor den aangeroerd. Het WDM- bestuur is echter gematigd. „We zoeken naar een verstan dig vertaald IKV-standpunt. De vraag is of we ln de antl- atoombeweging al of niet een voorhoedepositie moeten in nemen. Als bestuur zien we liever dat specifieke actie- groepen zoals ln de burger maatschappij IKV, het Inter kerkelijk Vredesberaad die taak op zich nemen." De bro chure zal als discussiestuk door de kazernes gaan. Steun „Maar zeker is nu al wel dat we militairen die atoomtaken weigeren zullen steunen, net als Van Wingerde die geen ,sl- de-wacht' wilde lopen", zegt WDM-secretaris Ybo Buru ma. Steunen met alle conse quenties vandien. Want er zal ook steun worden verleend als soldaten collectief side-wacht weigeren. „ZIJ het niet door als vakbond mee te doen aan bestormingen, al is het alleen maar omdat Je soldaten die wel side-wacht lopen dan in moeilijkheden zou brengen." Is dat geen probleem: solda ten die wel en anderen die niet atoomtaken aanvaarden? Geeft dat geen twee soorten soldaten? Revier: „Nee. daar merk Je niets van. Wel zullen atoom-weigeraars eens een extra weekend wacht moeten lopen, lijkt me. Je moet voor komen dat ze ervan worden verdacht te lamlendig te zijn om wacht te lopen. Dan zou Je scheve ogen krijgen". Bewaking is geen exclusieve taak meer van de Van Heutz- troepen. Tegenwoordig krijgt zeventig procent van de solda ten te maken met atoomta ken. Een systeem om bij de Indiensttreding de schapen al van de bokken te schelden, wijst de WDM af. „Dan ga Je de discussie uit de weg. Nu weten de officieren dat het erg leeft". Precedent mm» De WDM erkent dat er een precedent wordt geschapen. Goed, de uitspraak tegen de neutronenbom wees al in de nu ingeslagen richting. Voor het eerst is er echter sprake van steun aan weigeraars van een dienstbevel op een terrein dat de strategie van het leger raakt. Het bewapeningsbeleid wordt aan de kaak gesteld, verzet gesteund. De politise ring onder de soldaten wordt aangescherpt. „Maar", zeggen Hans en Ybo, „wij vinden dat we als vakbond de belangen van militairen ln alle opzich ten moeten behartigen. Ook als die politieke kwesties ra ken. De eigen verantwoorde lijkheid van de soldaat gaat sterker spreken, gezien de ver nietigingskracht van atoom wapens". Eigenlijk speelt de zaak al langer. Soldaten hebben wel vaker side-wacht geweigerd. Ze werden dan elders Ingezet. Met Van Wingerde heeft de legerleiding echter doorgezet. Hij weigerde een dienstbevel en kwam voor de krijgsraad. „Een beroep op de wet gewe tensbezwaarden zou wel aan vaard zijn, maar dan was ik meteen het leger uitgezet", al dus Van Wingerde, „en lk ben niet tegen het leger als zoda nig". De WDM wil nu een aparte clausule over kernwa pens ln die wet. Oaat de WDM met haar standpunt niet ver in de rich ting van de anti-militaristi sche beweging Onkrult? De stap van gedeelteljke dienst weigering (atoomtaken) naar volledige dienstweigering lijkt niet zo groot „Nee", me nen Revier en Buruma, „wij leggen de nadruk anders." De WDM is niet tegen het leger zelf. BIJ Onkrult ligt dat an ders. „Het gaat óns er alleen maar om dat soldaten in spraak krijgen in wat ze wel en niet moeten doen." Om een mening van Onkrult te krijgen is niet eenvoudig. Onkrult is geen club met le den, statuten en officiële woordvoerders. Het Is een „beweging" met een onbe kend aantal aanhangers. Om met de kern daadwerkelij ke dienstweigeraars ln con tact te komen, is een regeling voor een afspraak op een on derduikadres nodig. Een ge woon huis in een gewone straat te Nijmegen. Binnen: drie aanhangers van Onkrult. Hennie (27) zou Je in soldaten taal van de „ouwe hap" kun nen noemen. Hij ls één van de elf Nijmeegse dienstweige raars die al in 1978 tevergeefs probeerden collectief erken ning te krijgen. Alleen Indivi dueel beroep op de wet gewe tensbezwaarden is mogelijk, besliste de Raad van State. „Maar een gewetensprobleem of politiek standpunt kun je met anderen delen", vindt Hennie. Dan Joep (25). Hij is van een latere lichting, die de groep dienstweigeraars op een to taal van zeventien bracht. In middels teruggebracht tot zestien want één (Harry) werd gearresteerd. Ten slotte Jac ques (23), gewoon aanhanger van Onkrult. De kern^OTHB Hennie: „Dat die atoomkwes tie nu is doorgedrongen tot het leger is niet verwonderlijk. Er ls veel over gepraat en het dringt nu ook door tot de WDM". Toch kan het drietal niet veel verbondenheid met de WDM voelen. De solda- tenvakbond probeert alleen de positie van de dienstplich tige te verbeteren, maar deze blijft ln het leger. Jacques ziet wel als lichtpuntje dat het atoomwapen Iets wakker maakt. „Conventionele bewa pening is aanvaard. Ik denk dat het atoomwapen meer mensen aanspreekt. Omdat het bedreigender is. Het atoomwapen bewijst het fou te van het militarisme." Daar zit voor Onkrult de kern. Ver zet tegen het atoomwapen binnen het leger is natuurlijk welkom, maar het is niet meer dan een aspect. Het militaris me is de voedingsbodem en Je kunt de doorwoekering in uit wassen, zoals de vernietigen de atoomkracht, alleen defini tief bestrijden door het leger de grond onder de voeten weg te slaan. Totale dienstweige ring dus. In feite gaat de visie van On krult nog dieper. Op zijn beurt heeft ook dat militarisme een voedingsbodem: onze maat schappij. Kapitalisme, wa penindustrie, handhaving van de bestaande machtsverhou dingen en met geweld optre den tegen politieke stromin gen (zoals krakers) die een an dere visie hebben op wat „al gemeen belang" héét. Voor Onkrult ls dat „algemeen be lang" geen vanzelfsprekend heid en dus ook niet het deel nemen ln een leger omdat te verdedigen. Maar is een leger dan wel ac ceptabel als het een maat schappij verdedigt volgens de waarden en normen van On krult? Hennie: „Dat is een hy pothetische vraag. Wij heb ben te maken met het Neder landse leger, ook al geef ik toe dat Je wellicht een militair probleem houdt in elke maat schappij. Maar toch kun je maatschappij en leger niet los van elkaar zien. De onvrij heid, gebrek aan democratie komt het duidelijkst tot ui ting in het leger. Bevel blijft bevel. Je ziet dat aan de zaak- Van Wingerde, die wordt ge straft omdat hij een bevel wei gerde. Je ziet het ook aan ons. Als wij worden opgepakt, wor den we onder de krijgstucht gesteld. Als we opdrachten dan niet willen uitvoeren, wordt dat als weigering van een bevel uitgelegd." Joep: „De maatschappij ver andert ln ongunstige zin. Poli tie, mobiele eenheid werken steeds meer volgens militair model en ook met militair ma terieel. De handhaving van de gevestigde maatschappij wordt fanatieker". Collectief» Dat alles maakt dat het verzet tegen atoomtaken in het leger voor Onkrult niet voldoende is. Daarom zullen de „zeven tien" collectief blijven dienst- weigeren. Totdat ze zegt Hennie zich collectief laat oppakken. Bij wijze van de monstratie. Maar is er een alternatief? Hennie: „Ik geef toe dat de anti-militaristische beweging nog geen duidelijk, antwoord heeft op de problematiek van de wederzijdse machtsblok ken. Misschien moeten we het zoeken in de richting van het Joegoslavische model. Sociale weerbaarheid". Is dat in een maatschappij als de Nederlandse reëel? Joep: „De Nederlanders laten zich nu ook veertien maanden in lijven in een leger. Waarom zou Je ze niet kunnen mobili seren voor sociale weerbaar heid". Jaques: „Je zag toch ook hoe het leger van Tsjecho- slowakije niets deed toen de Russen daar binnenvielen. Toch moesten Russische een heden op een gegeven mo ment worden teruggetrokken. De soldaten waren volkomen gedemoraliseerd door hun contact met de zich verzetten de bevolking". Hennie heeft wel hoop dat er zij het op de lange duur in de maatschappij iets veran deren kan. Onkruit en ver wante groepen zullen daar naar blijven streven. Verzet binnen het leger tegen atoom wapens is dan welkom als aangrijpingspunt om de dis cussie aan te zwengelen. Maar meer ook niet. Voor Onkruit blijft ook een leger zonder atoomwapens onaanvaard baar. „Persoonlijk vind ik dat kerstboomsneeuw niet in een spuit bus hóéft". Niet alle leden van de Nederlandse aerosolvereni- ffing zullen deze uitspraak van hun vice-voorzitter in dank afnemen. Maar mr. R. M. van der Meulen is best bereid, de activiteiten van zijn benarde bedrijfstak wat te relativeren. Dat werkt naar twee kanten. Zelf produceert bij spuitbussen door Rob Foppema haarlak, met het sinds 1974 omstreden drijfgas freon. Met het verplichte etiket dat zulks de ozonlaag kan aantasten. En vooralsnog zonder gewetenswroeging. De fabrikantenvereniging kon het slechts met genoe gen aanzien. „Spuitbus sen: de dreiging die nooit heeft bestaan", stond er met grote letters boven het artikel in de New Scientist En de belangrijkste auteur was prof. Jim Lovelock, een actief onderzoeker met een onberispelijke reputa tie. Maar geluk duurt niet altijd even lang. „Chloor fluorkoolwaterstoffen moeten snel de wereld uit" zette dr. Lucas Reijnders boven een verontwaardigd artikel ln het blad van de stichting Natuur en Milieu. En dat ging «ver precies diezelfde spuitbussen. De «nst van de aantasting van de ozonlaag ls naar al le waarschijnlijkheid nog groter dan tot voor kort werd aangenomen, aldus Reijnders. De bouwstenen voor verwarring zijn dus volop aanwezig. Het verhaal van Lovelock is ln ieder geval het meest verrassende. Er is en wordt veel onderzoek gedaan om na te gaan hoe serieus het in veel spuitbussen ge bruikte drijfgas (CFK) de samenstelling van de hoge- z® luchtlagen beïnvloedt. Het ligt dus voor de hand dat de schattingen nog on zeker zijn en variëren. Maar om te beweren dat het probleem niet bestaat, dat is andere koek. Bij nadere beschouwing blijkt Lovelock niet zo ver te gaan. Niemand betwist, schrijft hij, dat CFK ln de stratosfeer uiteenvalt, zo boven een kilometer of vijftien. Niemand betwist dat het dan vrijkomende chloor de concentraties ozon daar aantast. Nie mand betwist dat daar door meer ultraviolet zon licht tot de aarde kan door dringen, en dat ultraviolet licht levende wezens scha de kan toebrengen. De vraag is alleen: hoe ernstig ls het effect? Daarmee zijn we toch weer terug bij de geregelde discussie. Lovelock wijst er dan op dat we nog maar een ge brekkig inzicht hebben in wat er chemisch allemaal in de atmosfeer gebeurt. Dat is een open deur, maar zijn illustratie is welspre kend. In de berekeningen is voorshands aangenomen dat CFK in de beneden laag van de atmosfeer (de troposfeer, tot tien kilome ter hoogte) chemisch niet wordt afgebroken. Het heeft daar het eeuwige le ven, kan alleen maar ver der naar boven zweven en daar onheil stichten. Bij voortgaande produktle be tekent dat een ophopings effect, met uiteindelijk grote gevolgen. Het eindresultaat van be rekeningen verandert ge voelig indien deze aanna me niet helemaal Juist ls. Als CFK in de toposfeer ook maar heel langzaam wordt afgebroken (daar zijn aanwijzingen voor) verandert de prognose drastisch. Bij een gemid delde levensduur van vijf tig jaar wordt de aantas ting van de ozonlaag gehal veerd. Blijft de CFK maar twintig Jaar intact, dan Is de aantasting nog maar dertig procent. Het is dui delijk, aldus Lovelock, dat we veel betere gegevens over CFK in de troposfeer nodig hebben, voordat we zinnige schattingen kun nen maken over het effect in de stratosfeer daarbo ven. Voor zover we nu we ten, ligt die gemiddelde le vensduur ergens tussen vijftien jaar en de eeuwig heid. Als we ten slotte naar de ozonlaag zelf kijken, schrijft Lovelock, zien we tot nog toe geen teken van enige aantasting. De con centratie verloopt grillig, maar in grote lijnen is er de laatste Jaren Juist een stij ging te constateren. In Amerika, waar CFK in spuitbussen inmiddels ver boden is, brengt het Bu reau voor milieubescher ming daar tegenin dat een aantasting pas ha jaren waarneembaar kan wor den, en dat het dan te laat kan zijn om een ernstige aantasting te voorkomen. Lovelock noemt dat „op zijn best geen sterk argu ment, op zijn ergst is het bijna metafysisch, omdat het eist dat wij ingrijpen op grond van een puur the oretische berekening, op basis van bewijsmateriaal dat niet geproduceerd kan worden". Van die benade ring ben ik op mijn beurt niet erg onder de indruk. Het Amerikaanse argu ment kan deugdelijk zijn als ln het hele mechanisme tussen oorzaak en uitein delijk gevolg vertragingen van vele jaren optreden, en dat is het geval. Overtuigender is Lovelock wanneer hij daarna wijst op een eigenaardigheid van de ozonlaag die in de Amerikaanse rapporten op de achtergrond bleef: de regionale variatie. Ozon wordt ln de stratosfeer ge vormd door Inwerking van ultraviolet licht. Daardoor wordt de laag 's winters in de poolstreken wat dun netjes. De natuurlijke fluc tuaties zijn dan ook het grootst, en een invloed van CFK zal daar ook het sterkst merkbaar zijn. Maar tegelijkertijd zijn de gevolgen voor de aarde het minst, want in de poolwin- ter valt er ook weinig ultra violet licht tegen te houden. En 's zomers zou Je kunnen verwachten dat afgebro ken ozon ook sneller terug- gevormd wordt Een Brits rekenmodel dat met de re gionale verschillen wel re kening houdt, levert als uitkomst dat ozon dan bo ven ln de stratosfeer wordt afgebroken. Maar verder naar beneden wordt nog meer ozon bijgemaakt door het ultraviolette licht dat dan wat dieper door dringt. Op de regionaal verfijnde re aanpak van de Britse berekeningen wijst ook de Belgische prof. Ouy Bras- seur, die op verzoek van de Europese Commissie de wetenschappelijke stand van zaken overzag. Zijn sa menvattende conclusie ia overigens dat in dit sta dium nog geen van de ont wikkelde modellen toerei kend is om effecten van CFK op de ozonlaag te voorspellen. Hij schat dat er nog zeker vijf Jaar door gewerkt moet worden om dat niveau van inzicht te ontwikkelen. Daarbij is de produktie van CFK zeker niet de enige beïnvloeding die in het oog gehouden moet worden Waar komt nu het alarm van Lucas Reijnders van daan? Zijn stelling dat het CFK-effect nog ernstiger is dan tot voor kort werd aan genomen, berust op het laatste rapport van de Amerikaanse Nationale academie van wetenschap pen, van eind 1979. Dat prikt de berekende uitein delijke aantasting van de ozonlaag tussen 5 en 28 procent, met als meest waarschijnlijke waarde 16. De voorlaatste schatting van de academie lag tus sen 2 en 20 procent, met als meest waarschijnlijke waarde 7. Een verschui ving in onzekerheden. De nuanceringen die Lovelock en zijn Britse collega's in de discussie aanbrachten, ontbreken bij Reijnders geheel, en dat kan de even wichtigheid van zijn stand punt niet ten goede geko men zijn. In de Nederlandse spuit- bussenindustrie zijn intus sen al aanzienlijke ver schuivingen opgetreden. Volgens het eerder ge noemde EG-rapport wordt tien procent van de bussen met CFK gevuld, een per centage dat in de andere lidstaten nog tussen vijftig en zeventig ligt. Een krach tige prod uktiebe perking blijkt dus mogelijk te zijn. Afschaffen kan ook (zie Amerika), maar dat gaat ten koste van de kwaliteit van de haarlak, vindt fabri kant Van der Meulen. En daar wil hij niet aan, zo lang de problematiek nog zo onduidelijk is. „Ik ben overtuigd van de ernst van het probleem, maar niet van de haast," zegt hij. Aangezien volgens de wan kele berekeningen de uit eindelijke aantasting van de ozonlaag ongeveer tus sen nu en 2040 haar beslag zou krijgen, lijkt dat een niet onredelijk standpunt. Er is nog wel een paar jaar tijd om uit te zoeken wat er nu echt aan de hand is. Intussen is produktiebe- perking een verstandige voorlopige reactie, waar voor buiten Amerika. Scandinavië en Nederland overigens wonderlijk wei nig enthousiasme bestaat M. Allaby n J. LtTelsck, .Spray eana: he threat that nerer was". New Scientist 87. 212-214 (1980). L. Reijnders, „Chloorfluorkoolwater stoffen moeten snel de wereld uit". milieu 80a. 3-7 (19801. letronment", COM (80) 33»

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Nieuwe Leidsche Courant | 1980 | | pagina 19