'U wilt dus zeggen dat wij
moordenaars zijn?'
'De vrouwen komen
niet aan het woord'
'De banen met macht
zijn voor de mannen'
ÉrqaG 16 AUGUSTUS 1980
■BUITENLAND!
TROUW/KWARTET
15
it huis In wenen gonst van de mensen. Sinds
tier eind Juli twee van de ultgewesen
flusslsohe feministen zijn neergestreken,
Catjana Oorltsjewa en Natalja
■lüóatsjowskaja, verdringen de journalisten
s andere belangstellenden zloh in de toch al
johtbevolkte etagewoning. Twee maanden
arder was hier al een andere medewerkster
an de feministische almanak Vrouw en
lusland, de dichteres Joelia Vosnesjenskaja
net haar twee zonen aangekomen.
liet de vierde vrouw die wegens haar werk
roor de illegaal uitgegeven almanak de
lowjet-Unie moest verlaten, Tatjana
Uamonowa, botert het niet helemaal. De
eerste drie willen nadrukkelijk het
christelijke element in het feminisme laten
doorklinken en versterken. Tatjana is meer
een feministe zoals wij die in het westen ook
kennen, en dat heeft tot een zekere
vervreemding geleid. Uamonowa heeft met
man en zoon dan ook haar Intrek genomen in
een hotel.
Maar over één ding zijn zij het hartgrondig
eens: de positie van de vrouw in de Sowjet-
Unie mag op papier goed zijn geregeld, in de
praktijk is het met haar rechten droevig
gesteld.
Joelia Vosnesjenskaja: „Onze al
manak was gericht op de intelli-
jentsia, maar ons nieuwe blad
leet Maria. Dat moet iedereen
tonnen begrijpen, dat moet bij
Mere Russische vrouw op de
leckentafel liggen. We zijn van
plan van hier uit door te gaan. We
villen de teksten uit de Sowjet-
Unie hier verzamelen en bewer
en eh dan weer daarheen sturen,
latuurlijk zullen we geen opia-
men van duizenden exemplaren
Tereiken. In de Sowjet-Unie kun
'je niets laten drukken, het is zelfs
tl een strafbaar feit om een foto
kopieerapparaat in huis te
■hebben."
En een schrijfmachine, mag dat wel?
„Een schrijfmachine kun Je gewoon ko
pen, al is het wel zo dat aan de hand van
een tekst van de samizdat de bijbehoren
de Schrijfmachine kan worden opge
spoord. Het is dus gevaarlijk maar niet
verboden om een schrijfmachine in huis te
hebben. Bij huiszoekingen worden ze in
beslag genomen omdat het „een instru
ment voor een misdaad" is. Dat zijn de
gewone moeilijkheden van samizdat-tek
sten."
Jt had al eens eerder geprobeerd naar het
westen te komen, in een opblaasboot, als
ik me niet vergis.
„Toen was ik nog jong. Ik vocht alleen
tegen de wetteloosheid, ik kende geen
dissidenten. Toen ik gepakt werd. deed ik
alsof ik een beetje onnozel was. Daarom
lieten ze me gaan.
„Later, toen er brand uitbrak in het atelier
van een vriend van mij waarbij hij om het
leven was gekomen, werd ik bij de KGB
geroepen omdat ik had gezegd dat ze het
hadden aangestoken. Dat was laster, zei
den ze. Uitstekend', antwoordde ik, 'be
gint u een zaak wegens laster tegen mij. Ik
zal graag getuigen dat er brand is gesticht
en dat daar mensen bij zijn omgekomen.'
'U wilt dus zeggen dat wij moordenaars
zijn?' 'Ja.' zei ik, 'en ik wil nog iets anders
zeggen. Het was niet eens uw bedoeling
dat Zjenja daarbij om het leven zou ko
men, u wist niet dat hij in Leningrad was.
U wilde alleen maar dat atelier laten af
branden en het hem dan afnemen omdat
hij zijn bezit slordig beheerde en geen
atelier waard was.' Er kwam geen proces.
Ik ken die ongelukjes van de KGB. Weet
Je wat GB betekent? Gangsters en ban
dieten. Denk aan het ongeluk waarbij
Irlna Kaploen, de vrouw van Borisow, om
het leven is gekomen. In Litouwen zijn de
wegen breed en goed onderhouden en er is
vrijwel geen verkeer. Hoe krijg Je daar een
frontale botsing? Dat is geënsceneerd."
Naast haar werk ze schildert en schrijft
gedichten, ze onderhield contacten met
geestverwanten en verzorgde haar gezin
bestudeerde Joelia de wet zó grondig,
dat de autoriteiten haar erg lastig begon
nen te vinden. Ze werd dus voor vier Jaar
verbannen uit Leningrad, naar Vorkoeta.
„Toen mijn vrienden Volkow en Rybakow
in Leningrad berecht zoudeh worden, en
ik bovendien hoorde dat mijn jongste
zoon ziek was, reisde ik zonder toestem
ming terug. Ik werd bij kennissen gearres
teerd, naar Vorkoeta gebracht en daar
berecht. Twee jaar kamp was het vonnis
en mijn zoon werd voor die tijd naar een
jeugdkamp gestuurd. Toen ik op trans
port werd gesteld, was ik er getuige van
hoe achttienjarige meisjes die werden
overgebracht naar een gevangenis voor
volwassenen, in de doorgangsgevangenis
door het personeel werden begluurd en
bespot en 's nachts zelfs mishandeld. Ik
heb dat beschreven in mijn brief uit Novo
sibirsk, die in de almanak is opgenomen.
Toen ik in de zomer van 1979 terugkwam
in Leningrad, was er niemand van mijn
groep over.
„In die tijd vroegen Goritsjewa, Mamono-
wa en Malatsjowskaja mij of ik wilde
meewerken aan een krant. Zij wilden die
in het westen uitgeven, maar ik was tegen
export. Ik zei altijd: waarom daar, terwijl
het hier in Rusland zoveel nodiger is? Ik
gaf hun mijn brief uit Novosibirsk en
natuurlijk werd ik meteen bij de KGB
geroepen. In die tijd probeerden ze me te
bewegen om te emigreren, maar ik wilde
blijven. Ze zeiden: 'Joelia Nikolajcwna,
waarom bent u nu zo onvoorzichtig? U
wilt niet naar het buitenland, waarom
doet u dan zo?' Het is altijd hun tactiek
om verdeeldheid tussen de mensen te
zaaien Dan zeiden ze: U bent toch een
bekend schrijfster, hoe kunt u nu aan zo'n
slecht blaadje meewerken?' Ik antwoord
de: 'Volgens mij is dit de beste samizdat
uitgave die ik ooit in handen heb gehad.'
Ze bleven aanmerkingen maken en ten
slotte zei ik: 'Goed, in opdracht van de
KGB zullen we zorgen dat het tweede
nummer beter wordt.'
„Intussen verscheen onze almanak in ver
taling in Frankrijk en daar werden ze
verkocht als broodjes. Maar toen veran
derde de politieke situatie door de Russi
sche inval in Afghanistan. We hadden het
gevoel dat we meer moesten doen dan
rustig materiaal voor onze almanak verza
melen. We wilden een publikatie voor alle
vrouwen en hebben toen ook een club
opgericht waar we dagelijks in werkten.
We konden bij voorbeeld vrouwen met een
kind die Zonder werk zaten helpen. En al
vroeg in het jaar hebben we ook besloten
om een oproep te verspreiden om militaire
dienst te weigeren voor Afghanistan."
De represailles bleven niet uit en Joelia
was met haar zonen van vijftien en negen
tien zeer kwetsbaar. Andrej was op de
leeftijd dat hij kon worden opgeroepen.
Artoer was te goed op school om hem zo
maar weg te sturen. Dus werd Joelia op
school geroepen waar zij te horen kreeg
dat hij alleen mocht blijven als hij zich
volkomen afzijdig hield van de andere
leerlingen. Artoer was te trots om zich
daaraan te onderwerpen en besloot niet
meer naar school te gaan.
„Toen de oproep voor militaire dienst
voor Andrej kwam, was hij niet thuis. Ik
zei tegen de kapitein van de militie: /Ik
ben zijn moeder, geeft u het mij maar.' 'O
nee," antwoordde hij. *Ik heb speciale op
dracht gekregen om het niet aan zijn
moeder af te geven.' Andrej was vast van
plan dat schandelijke uniform nooit aan
te trekken. We hebben het nu over de
Afghanistan-crisis, maar die crisis komt
pas als onze Jongens naar huls komen en
vertellen wat er daar gebeurd is. Maar ze
hebben nu een nieuwe tactiek. De zwaar
gewonden worden naar de DDR gestuurd,
dan kan dat verborgen blijven."
Waf deden jullie na die oproep?
„Vanaf dat ogenblik leefden de beide jon
gens ondergronds en ik rende met tassen
door de stad om eten bij elkaar te scharre
len. Ze zaten daar heel rustig. Andrej
schreef zijn artikelen hij had een onder
gronds tijdschrift opgericht en Artoer
zat te lezen. Maar we kwamen tot de
conclusie dat we zo niet konden doorgaan
en we vertrokken. De KGB zag mij graag
gaan, het visum was al in maart klaar,
maar toen wilde ik nog blijven."
Tatjana Goritsjewa: „De alma
nak Vrouw en Rusland die we
eind vorig jaar in samizdat lie
ten verschijnen, kwam als een
donderslag bij heldere hemel.
Leningrad is een culturele stad.
Er waren wel dissidenten, maar
die waren altijd meer bezig met
zichzelf, hun cultuur, hun ta
lent. Wij hadden het opeens
over al die gewone dingen. Ik
werkte op de afdeling sociolo
gie van het Russisch museum,
maar ik werd ontslagen."
Je bcnf Russisch orthodox. Hoorde je
bij degenen die lezingen over de pro
blemen van de religieuze herleving
organiseerden?
„Ja, ik gaf het seminaar in Leningrad
over het thema cultuur en christen
dom. Dat is een probleem dat ons be
zighoudt, hoe de mens vaxluit de cul
tuur weer tot het christendom kan ko
men. Er was ook een samizdattijd-
schrift, dat Zevenendertig heette. Ze
venendertig was ons huisnummer. We
haalden een record, we hebben tot nu
toe twintig nummers uit kunnen ge
ven. Onder de toehoorders op het semi
naar waren een paar studenten die na
afloop hun studie opgaven. De KGB
weet dat aan mijn invloed.
..Met de almanak wilden wij niet alleen
voor de cultuur of de intelligentsia
opkomen, maar voor al die vrouwen die
niet aan het woord komen. We zagen
dat we in staat waren alle opgaven te
vervullen, de culturele, maar ook de
sociale, de menselijke. De vrouw lijdt
meer dan de anderen, daarom heeft ze
de mogelijkheid het lijden beter te
verstaan. De Russische vrouw leeft on
der een dubbele druk. Het gebrek aan
vrijheid, de vervolging als je niet
zwijgt, de angst voor de onderdruk
kers. Daarnaast moet de vrouw ook
nog de materiële lasten dragen."
Vind je dat de vrouw in het westen ook
zo'n zwaar lot heeft?
„Het is geen vergelijking. Ik leef hier
als in een droom. Ik heb zelf altijd in
abstracties geleefd, ik ben filosofe, ik
sta niet in de keuken. Maar ik zie dat
het hier heel anders is. Bij ons is het
leven van alledag ondraaglijk, de
vrouw heeft nooit tijd voor het werke
lijk belangrijke. Iedere seconde ge
beurt er een misdaad, dat is niet de
uitzondering maar de regel. Het leven
werkt verdovend, het maakt de per
soonlijkheid kapot. Het volk lijdt,
maar voor je iets voor hen kunt doen.
moet je je persoonlijkheid opbouwen.
Daar hangt alles van af. En als de
mensen dan gearresteerd worden of
het land moeten verlaten, moet alles
weer van voren af aan beginnen."
Je wilde niet weg?
„Neé, maar ik werd voor de keus ge
steld: emigreren of an-estatie We had
den teveel contacten met het buiten
land. De overheid wil het leven afgeslo
ten houden en de Rus is van nature
bang voor vreemden, daar speculeert
de KGB ook op. Je moet buitenlanders
mijden, die verspreiden kwalen, griep,
geslachtsziekten. Om in mijn onder
houd te voorzien werkte ik als liftbe
diende in de bouw. Voor de Olympi
sche Spelen moesten we een lezing
bijwonend Daar werd ons ook weer ver
teld dat we de buitenlanders op een
afstand moesten houden. Ze zouden
ons schade willen toebrengen omdat ze
jaloers waren op onze welstand. Ik was
de enige die lachte.
„Ik woonde bij mijn ouders, maar toen
ik thuis buitenlanders wilde ontvan
gen, moest ik verhuizen. Mijn moeder
was woedend, zo iemand kon alleen
maar een spion zijn die ons ziek wilde
maken."
De doorsnee Rus heeft dus eigenlijk
een hekel aan vreemdelingen?
„We haten de socialistische landen om
dat we ze moeten voeden, de Afrikaan
se landen omdat we ze moeten helpen
en de Amerikanen omdat ze ons ieder
ogenblik kunnen aanvallen. Maar onze
contacten met het buitenland hebben
ons. feministen, toch gered. Als er in
het Westen en vooral in Frankrijk niet
zoveel belangstelling-voor ons was ge
weest, hadden we alle vier al lang ge
vangen gezeten."
Tatjana Mamonowa: „De
vrouw moet wakker worden,
dat is het doel van onze uitga
ve. Ze heeft het heel zwaar bij
ons, maar ze moet leren begrij
pen dat het anders kan. Lenin
heeft altijd de vrouw genoemd
en er op aangedrongen dat
haar taak werd verlicht, maar
in de tijd van Stalin is daar een
eind aan gekomen. Op het
ogenblik krijgen vrouwen en
mannen wel een gelijke oplei
ding, maar de best betaalde
banen, de banen met macht
ook, zijn voor de mannen."
Kun je iets vertellen over voorzienin
gen voor vrouwen waar dat uit blijkt?
Jullie waren bij voorbeeld niet tevre
den over de kraamklinieken.
„Ik heb dat stuk zelf geschreven. Ik
had toch gedacht dat er bij een beval
ling op zijn minst een klein kamertje
beschikbaar zou zijn waar je alleen kon
liggen, maar we waren met ons tienen.
De njanja, de huishoudelijke verzorg
ster, kon het verschoonwerk nauwe
lijks aan. Verder waren er een vroed
vrouw en een vrouwenarts."
Een vrouw?
„Nee, een man. Ik zei toch al dat de
beter betaalde banen gereserveerd
worden voor de mannen? Ik zei tegen
hem: „Waarom moet dat zo?" Hij lach
te alleen maar. „U hebt dit zelf nooit
meegemaakt," zei ik. .Het gaat ons om
de kinderen," antwoordde hij, ,de vrou
wen kunnen het wel uithouden'."
Is dat de reden waarom vrouwen in de
Sowjet-Unie zo vaak maar één kind
willen?
„Het is een van de redenen. Ook de
kinderopvang is heel moeilijk. Er zijn
lange lijsten, de vrouwen laten zich al
Inschrijven vóór de geboorte van hun
kind. Ze krijgen alleen plaats als de
vader en moeder beiden werken. Onge
huwde moeders krijgen alleen een
plaats voor hun kind als ze zelf als
kindermeisje gaan werken. Dat is het
slechtst betaalde werk. Ze verdient ze
ventig tot negentig roebel, terwijl het
standaardloon honderd vijf tig roebel is.
En dan krijgt ze nog wel een extra
uitkering van vijf roebel (vijftien gul
den) per maand voor haar kind en
zichzelf."
Is de Russische vrouw baas in eigen
buik?
„Dat is ze, maar de manier waarop
abortus is geregeld, is verschrikkelijk.
In de volksmond heet zo'n kliniek de
gehaktmolen. De hygiëne laat alles te
wensen over. De vrouwen moeten in de
rij op hun beurt staan te wachten. De
verdoving die ze krijgen werkt vaak
nog niet als ze al worden geholpen. Na
de behandeling kan ze een dag blijven,
maar niemand bekommert zich om
haar. Vrouwen die nog staan te wach
ten, krijgen de embryo's van anderen
te zien. Er zijn er die dan flauw vallen."
„Van buitenlandse vrienden kreeg ik
feministische lectuur in handen. Dat
heeft me wakker gemaakt. Ik begreep
dat we in een mannenwereld leefden.
Ook Tatjana Mamonowa heeft met te
genzin de Sowjet-Unie verlaten. „Ik
had willen blijven, maar dan zou Gen
nadi, mijn man, zijn opgeroepen voor
Afghanistan. Bovendien had ik in Le
ningrad veel relaties onder de buiten
landers. Met de Olympische Spelen
wilde de overheid contacten met jour
nalisten uit het Westen voorkomen."
Je hebt daarginds medewerkers ach
tergelaten. Hoe groot was je redactie?
„Ongeveer vijftien mensen, maar niet
alleen in Leningrad. Ik heb altijd veel
gereisd, ik ken de hele Sowjet-Unie.
daardoor heb ik veel relaties. Ik heb
ook geld achtergelaten om de eerste
kosten te dekken, want zelfs dat kost
veel geld: papier, schrijfmachine, car
bonpapier."
