Een eenzame opposant
in Joegoslavië
Saterdag sjuli i98o
TROUW/KWARTET
19
BUITENLAND
Eens was hij Tito's rechterhand. Hij bezette hoge
posten in partij en regering. Als theoreticus waagde
Milovan Djilas het echter kritiek te leveren. T~N_1
Dat
kwam hem te staan op een verblijf van negen jaar in Trouw zet hij onbevreesd vraagtekens bij het Joe-
het gevang. Djilas bezwijkt nog steeds niet voor de goslavië-na-Tito.
dreiging van nieuwe straffen. In een gesprek met
door J. den Boef
BELGRADO Enkele maanden
geleden, tijdens de ziekte van pre
sident Tlto, dook plotseling ln
een officiële toespraak van een
oude nauwe medewerker van de
stervende president de naam op
van Milovan Djilas. Niemand
minder dan Vladimir Bakarlc, de
grijze eminentie uit Kroatië, die
Ud ls van zowel partij- als staats-
presldlum ln Belgrado, bracht
Djilas ln verband met de strijd
voor de onafhankelijkheid van
Joegoslavië. Er leek reden om aan
te nemen dat een eind zou komen
aan de onverzoenlijkheid, waar
mee Djilas werd bejegend sinds
hl] ln 1954 weigerde zijn funda
mentele kritiek ln te slikken op
de gang van zaken binnen de Liga
van communisten, zoals de Joe
goslavische communistische par
tij heet.
Het bleek een IJdele hoop. Niet lang na het
overlijden van Tlto vond Mllutln Baltic,
partijsecretaris ln de Kroatische hoofd
stad Zagreb, het al weer nodig om Djilas
ervan te beschuldigen dat hij probeert
oppositionele kringen ln Kroatië om zich
te verzamelen.
„Onder het devies, te strijden voor vrij
heid, mensenrechten, een meerpartljen-
systeem streeft men naar een bredere
basis om verschillende krachten bij elkaar
te brengen, die zich tegen onze sociale
ontwikkeling verzetten." Doel van deze
oppositie ls volgens Baltic „legaal op
maatschappelijk terrein te kunnen op
treden".
Zorgen
Uit zijn opmerkingen valt af te lelden dat
men zich ln leidende kringen zorgen
maakt over het bestaan van nauwe con
tacten tussen oppositiekringen ln Belgra
do en de aanhang van degenen, die ln het
begin van de Jaren zeventig een liberalisa
tieproces ln gang zetten, dat op bevel van
Tito ongedaan werd gemaakt.
Baltic ls niet de enige, die uiting geeft aan
zijn bezorgdheid. Ook minister van bin
nenlandse zaken Franjo Herljevló keerde
zich tegen „groepen die zich Inzetten voor
het Invoeren van een meerpartljensys-
teem, maar die in feite een burgerlijke
Ideologie verdedigen, welke niet te vereni
gen valt met het socialistische wezen van
ons systeem van zelfbestuur."
De beschuldiging aan het adres van Djilas
was voor mij aanleiding om hem te gaan
opzoeken. Hij woont ln een bescheiden
appartement op de tweede verdieping van
een woonblok, ln één van de straten vlak
bij het fraaie gebouw van het Joego
slavische parlement, waarin Djilas al
meer dan 25 Jaar geleden voor het laatst
als voorzitter fungeerde.
HIJ zag er ouder uit dan lk me had voorge
steld, maar zijn geest bleek nog bijzonder
helder te zijn. Tijdens ons gesprek wekte
hij geen ogenblik de Indruk dat publlkatie
ervan hem ln moeilijkheden zou kunnen
brengen.
Partizanen
Gevraagd naar de betekenis van de toe
spraak van Bakaric en de bescholdlging
van de partijsecretaris in Zagreb, zegt
Djilas:
„Bakaric noemde mij ln de historische
context, zeer correct, maar dit wordt over
schat. Ik denk dat het geen bijzondere
betekenis had, omdat hij altijd een correc
te man ls geweest. Na de dood van presi
dent Tlto werd lk weer aangevallen, zon
der aanwijsbare reden. De partljscretaris
zei dat vijanden als Milovan Dhllas en de
mensen ln Zagreb die het met hem eens
zijn, weer actief beginnen te worden. Ik
heb echter geen 'partizanen' ln Zagreb. Ik
heb alleen hier ln de buurt wat mensen die
me sympathiek vinden. Verder schrijf ik
alleen nog maar en ontvang ik soms jour
nalisten."
Djilas vertelt vervolgens dat binnenkort
een nieuw boek van zijn hand zal verschij
nen in het Duits, Engels en Frans „en
waarschijnlijk ook in uw taal, want mijn
politieke boeken zijn allemaal ln Neder
land gepubliceerd".
Het boek bevat de persoonlijke mening
van Djilas over de betekenis van Tito als
de grote leider, die een hang naar luxe en
persoonlijke macht zou hebben gehad,
geen echt voorstander van liberalisatie
zou zijn geweest en aan het eind van zijn
leven het collectieve leiderschap zou heb
ben uitgedacht, om zichzelf in de geschie
denis te kunnen vereeuwigen, doordat nie
mand na hem evenveel macht zou kunnen
uitoefenen."
Niet efficiënt
Op de vraag wat hij denkt over het col
lectieve leiderschap en de weg die Joe
goslavië na het heengaan van Tito sal
gaan, antwoordt Djilas:
„Ik denk dat het collectieve leiderschap
voor dit land geen grote perspectieven
biedt, omdat het niet efficiënt ls om te
kunnen regeren. Ik geloof ln gekozen lei
ders en democratie."
Aan welk soort democratie denkt u dan?
„In de naaste toekomst ls democratie ln
Joegoslavië ondenkbaar, omdat er geen
georganiseerde oppositie is. Als er nu de
mocratie zou worden geproclameerd, zou
dat alleen maar anarchie en chaos bren
gen. Dit zou gebruikt kunnen worden door
de Sowjet-Unle en anderen. Voor Joego
slavië: lk weet niet wat er zal gebeuren en
ik wil niet gissen) zou de beste oplossing
zijn: een overgangsperiode, waarin ln de
richting van democratie gewerkt zou wor
den. Maar lk denk niet dat dit collectieve
leiderschap daartoe in staat ls. Dit rotatie
systeem ls nonsens, omdat ook mensen
aan de beurt komen, die niet de capacitei
ten hebben om leiding te geven."
Wat moet er gebeuren om de economische
crisis te boven te komen, nu het gezag
van Tito is weggevallen?
„Het ls duidelijk dat er stappen genomen
moeten worden. Maar als lk de officiële
verklaringen en rapporten lees, zie lk niet
dat de huidige leiders een uitweg gevon
den hebben. Bovendien lijkt het me dat de
verwarring en het gebrek aan efficiency
blijven bestaan, ook nu de dinar gedevalu
eerd ls. In politieke kringen gebeurt er
niets, er verandert niets."
„Het ls niet duidelijk, welke weg de leiders
zullen kiezen ln politiek opzicht. Op het
ogenblik staat alleen vast dat er geen
verandering zal komen. Dat betekent dat
de tendens naar de monolltlsche heer
schappij van één partij en van hoge func
tionarissen doorgaat, zonder dat werkelij
ke veranderingen een kans krijgen. Er ls
niets zichtbaar."
Niet vrijwillig
Gebeurt er niets omdat de leiders het niet
willen of zien zij er geen kans toe om
veranderingen in te voeren?
„Zij hebben de gelegenheid, maar zij wil
len niet omdat zij er al zo lang aan gewend
zijn geraakt om op hun manier te regeren.
En zij zien er tegen op om risico's te
nemen, die dergelijke veranderingen on
getwijfeld met zich zouden brengen. Nie
mand brengt hun positie ln gevaar, dus
waarom zullen zij hun positie vrijwillig op
het spel zetten? Maar de tijden verande
ren: de algemene situatie ln de wereld en
als gevolg daarvan ook ln Joegoslavië ls
aan het veranderen. Dat ls in elk geval
heel duidelijk."
Verwacht u Iets van mensen als premier
Veselin Djuranovlc en de vroegere partij
secretaris Stane Dolanc?
„Ik weet het niet. Djuranovlc heb lk ge
kend toen hij nog jong was. Hij zou Iets
kunnen doen en hij kan van plan zijn om
ln economisch opzicht iets te doen. Maar
lk geloof dat hij geen politieke steun heeft
en dat hij nog geen duidelijke politieke
visie heeft. Wat nu ln discussies over de
economie wordt gezegd, hoorden we twee
of drie Jaar geleden ook al. Dat was altijd
zo. Zij pakken de essentiële problemen
niet aan."
Wat zijn de meest essentiële problemen
van Joegoslavië?
„Bijvoorbeeld de lage produktlvlteit,
waarvoor nog altijd geen oplossing ls ge
vonden. Dat komt omdat Joegoslavië met
twee crises te maken heeft. De ene ls de
wereldcrisis, waardoor alle landen beïn
vloed worden. Zo'n crisis bestaat ook ln
ons land, maar er bestaat ook een andere
crisis, verborgen in de wereldcrisis, een
speciale Joegoslavische crisis."
Lage produktiviteit
„Een lage produktlvlteit ls ons probleem.
Vanzelfsprekend tobben andere landen er
ook wel mee, maar er zijn toch talrijke
landen zonder een lage produktlvlteit,
zoals Nederland, West-Dultsland, Ameri
ka en Japan. Het Ideologisch kiezen van
kaders en management ls ónze speciali
teit. zoals in Oost-Europa het geval is. Er
wordt niet gekeken naar kundigheid,
maar naar Ideologische toewijding. En dat
kan niet goed gaan."
„Onze derde specialiteit ls dat onze boe
ren ten hoogste tien hectaren grond mo
gen bezitten. Dat heeft niets met de we
reldcrisis te maken. Het probleem van de
huisvesting, dat ln Joegoslavië heel ern
stig is, wordt niet opgelost. Er is specula
tie, protectie en manipulatie, waardoor de
hele economie wordt belast, ook al omdat
om een voorbeeld te noemen de
huren veel te laag zijn in verhouding tot
de enorme investeringen."
„Een andere specialiteit van Joegoslavië
is dat we het hoogste werkloosheidsper
centage in Europa hebben: meer dan
700.000, terwijl eenzelfde aantal Joegosla-
Milanov Djilas en zijn vrouw Stephanie. De foto dateert uit 1967, kort nadat de
vroegere vriend van Tito de gevangenis had verlaten.
Het is een wonderlijke ge
waarwording om ln de
werkkamer te zijn van de
man, die meer dan 25 jaar
geleden vrijwillig afstand
deed van de mogelijkheid
om ln het Joegoslavië van
Tito op de hoogste posten
carrière te maken. Milo
van Djilas, in 1911 gebo
ren, had destijds ln 1954
al een hele loopbaan
achter de rug, voor een
groot deel aan de zijde van
Tito. Het begon al vóór de
tweede wereldoorlog toen
Djilas, na zijn studies filo
sofie en rechten aan de
universiteit van Belgrado,
als communist actief werd
en in handen van de poli
tie viel. In de zomer van
1941 deed Djilas mee aan
de voorbereiding van de
opstand in Montenegro.
Daar -erd hij toen één
van de naaste medewer
kers van Tito in het opper
bevel van het volksbevrij
dingsleger.
Na de oorlog werd Djilas
minister ln de regering in
Belgrado, voorzitter van
het parlement en lid van
het uitvoerende comité
van het centrale comité
van de Joegoslavische Li
ga van communisten. In
195S begon hij in het par
tijblad Borba artikelen te
publiceren, die fundamen
tele kritiek inhielden op
de gang van zaken in Joe
goslavië en een „liberale"
sfeer ademden.
De partij greep in en nadat
Djilas weigerde zijn ge
schriften te verloochenen,
werden zijn opvattingen
veroordeeld. Hij kwam
voor het eerst in 1956 in de
gevangenis wegens zijn
boek „Nieuwe klasse"
waarin hij kritiek oefende
op de privileges van be
paalde functionarissen en
democratisering verlang
de maar ook omdat hij
de houding van Tito kriti
seerde naar aanleiding
van de Sowjet-interventle
in Hongarije.
In 1961 kwam hij vrij,
maar een jaar later keerde
hij terug naar de gevange
nis vanwege de publlkatie
van zijn boek „Gesprek
ken met Stalin". Op 31 de
cember 1966 mocht hij
vervroegd naar huis te
rug, waar hij sindsdien
een teruggetrokken be
staan heeft geleld. Zijn
binnenkort verschijnende
nieuwe boek over het le
ven van Tlto zal hem mo
gelijk weer in opspraak
brengen.
ven zich als gastarbeiders ln West-Europa
bevindt. Kleine prlvé-zaken worden gslo-
ten of niet toegestaan, het bestaan van
particuliere pompstations of garages
wordt tegengegaan, de landbouw wordt
geblokkeerd en Intussen blijft de werk
loosheid groeien."
Leger.
„Alle maatregelen die genomen worden,
zijn in het belang van het arbeiders-zelfbe
stuur, maar het gaat langs de verkeerde
weg. Ik ben niet tegen dit zelfbestuur, laat
dat duidelijk zijn. Het voornaamste pro
bleem is echter niet het systeem van zelf
bestuur, maar het ontbreken van een be
hoorlijke produktiviteit, van efficiency,
van een goed management. Als het daar
mee beter gaat, zal het met het zelfbe
stuur wel in orde komen."
Wat zal de rol van het leger zijn, nu het
collectieve leiderschap ls geïntrodu
ceerd?
„Elke regering ln Joegoslavië heeft de
steun van het leger nodig. Ik geloof niet,
dat het leger zich ln politieke zaken zal
mengen, tenzij zich een extreem ernstige
situatie voordoet. Het zal zich beperken
tot toezicht houden op het bewaren van
de nationale eenheid.
„Als we worden aangevallen zal het leger
vechten, dat is zeker. Joegoslaven zijn
over het algemeen patriottische mensen.
Als ze goed geleid worden, kunnen ze goed
vechten. Ik denk evenwel dat de interna
tionale positie van Joegoslavië nu .beter is
dan een half jaar geleden. Door de invasie
in Afghanistan werd de aandacht van de
wereld nog eens extra op Joegoslavië ge
vestigd."
„In West-Europa ls men zich niet bewust
van dreigende gevaren, omdat men in een
consumptie-maatschappij leeft, die niet
op een oorlog ls berekend. Bij ons voelt
men dit gevaar al sinds 1948 en de bereid
heid om te vechten bestaat onvermin
derd."
Welke veranderingen denkt u dat er mo
gelijk zullen zijn?
„Wat de hervormingen betreft moet lk
openlijk zeggen dat lk een pluralistisch
systeem mis, want de maatschappij zelf is
pluralistisch. Kijk maar op straat, daar
ziet u geen klassenloze samenleving. Voor
deze tendens moeten we openstaan en
langzaam de weg bewandelen van een
meerpartijensysteem."
Eurocommunisme
Denkt u langs de lijn van het zogenaamde
Eurocommunisme?
„Neen. Onze maatschappij zal ln de toe
komst pluralistisch georganiseerd zijn. Ik
denk dat er een sterke soclaal-democratl-
sche partij kan komen en er zal een kleine
tltoïstische partij zijn en ook een kleine
pro-Sowjet communistische partij, maar
geen Eurocommunisme. Deze socialisti
sche partij zal Eurocommunlstlsche ten-
denzen in zich dragen. We kunnen niet
hetzelfde zijn als westerse sociaal-demo
craten, omdat onze problemen verschil
lend zijn."
„Maar dat ls allemaal nog niet duidelijk,
het blijft gissen. De huidige Joegoslavi
sche communistische partij ls voor een
deel Eurocommunlstlsch, vooral wat de
buitenlandse politiek betreft. Maar ln Joe
goslavië zelf heeft zij een gedifferentieerd
Sowjet-type van regeren. Er ls verschil ln
economie en cultuur, maar niet ln de
structuur van de macht en de wijze waar
op beslissingen worden genomen."
Bent u niet bang dat de Sowjet-Unle zal
ingrijpen, als er in Joegoslavië een meer
partijensysteem zou komen?
„Nben. Dit proces moet langzaam en ge
controleerd verlopen. De bevolking en het
leger zijn voorbereid op een mogelijke
strijd ter verdediging van de onafhanke
lijkheid. Ik geloof dat we sterker zouden
staan, omdat ledereen dan Iets heeft om te
verdedigen. De Sowjets kunnen altijd wel
een reden vinden om tussenbeide te ko
men. Morgen kunnen ze wel zeggen: Joe
goslavië bevindt zich ln een economische
crisis, kom laten we onze communistische
broeders gaan helpen."
„Als we maar niet de fouten maken van
Tsjechoslowaklje, want daar was een
chaotische situatie ontstaan. Men liet er
geen andere partijen toe, men deed er
niets. Er werd alleen maar gedebatteerd
en Intussen werd de verwarring steeds
groter. Het waren eerlijke mensen, met
goede bedoelingen, maar besluiteloos en
zich niet bewust van het Sowjet-gevaar.
ZIJ lieten zich misleiden door Breznjew en
anderen."
Niet-gebonden landen m
Kunnen de niet-gebonden landen een be
langrijke rol voor Joegoslavië blijven
spelen, nu de invloed van Tito is wegge
vallen?
„Ik geloof dat Joegoslavië zich te veel
Illusies maakt over de toekomst van de
beweging van de niet-gebonden landen.
De plaats van Joegoslavië is in eerste
Instantie in Europa en als ik zeg Euro
pa, dan bedoel lk West-Europa. Natuurlijk
moeten we de samenwerking met de niet-
gebonden landen op vriendschappelijke
voet voortzetten."
„Men moet echter niet proberen te streven
naar een soort derde macht ln de wereld,
want zo'n perspectief heeft de beweging
der niet-gebonden landen niet. ZIJ dreigt
te worden gespleten, sinds de Sowjet-in-
vloed er ln ls geïnfiltreerd. We moeten de
beweging ln haar werkelijke proporties
zien en niet denken dat de mensheid er
door gered kan worden. De meeste leden-
staten hebben nog slechte regimes en ken
nen soms nog dictatuur."
„Dit ls begrijpelijk, omdat het Jonge lan
den zijn. Het succes van de Sowjet-Unle ls
echter duidelijk, want zij heeft 22 landen
aan haar kant en die zijn veel actiever en
succesrijker dan talrijke andere nlet-ge-
bonden landen. Het Westen heeft weinig
Invloed op die landen. In de Internationale
politiek zijn de westerse landen relatief
zwak. Dat geldt met name voor de Ver
enigde Staten, die van dag tot dag invloed
verliezen."
Welk effect heeft volgens u de interventie
van de Sowjet-Unie in Afghanistan op de
internationale positie van Joegoslavië?
„De actie, de Interventie neen, het ls
een invasie van de Sowjet-Unie ln Af
ghanistan heeft ln Joegoslavië bij volk en
regering een schok teweeggebracht. Dui
delijk werd gevoeld dat dit een nieuwe
etappe was ln de buitenlandse politiek
van de Sowjet-Unle, een fase van militair
expansionisme in alle delen van de we
reld."
„Hierdoor werd de beweging van niet-
gebonden landen volledig verlamd. Joe
goslavië verloor de basis voor haar buiten
landse politiek. Het reageerde aanvanke
lijk krachtig, maar deed een stap terug ln
afwachting van een bijeenkomst van de
beweging van niet-gebonden landen over
de gebeurtenissen ln Afghanistan, dat zelf
helemaal geen lid ia van die beweging."
Toekomstverwachting
Wat zijn wat de Internationale situatie
betreft uw verwachtingen voor de toe
komst?
„Van een algemeen standpunt bezien, ge
loof lk dat de wereld een heel donkere
periode tegemoet gaat, niet alleen door de
politiek van de Sowjet-Unle. Er zijn ook
andere ernstige problemen, zoals die tus
sen Noord en Zuid, het Midden-Oosten,
Zuidoost-Azië en Afrika. Maar het belang
rijkste probleem ls de nieuwe expansio
nistische politiek van de Sowjet-Unle.
„Deze heeft niets gemeen met die van
nazl-Dultsland: het gaat stap voor stap
met de steun van linkse revolutionaire
bewegingen. West-Europa, dat grote soci
ale problemen heeft, ls militair niet sterk
en bovendien ls het geïsoleerd van de rest
van de wereld. Het heeft niet zo'n grote
Invloed en ls een eiland in de turbulente
wereld van onze dagen."
Verwacht u ook niets meer van de Ver
enigde Staten?
„Amerika ls nog een sterke natie, maar
heeft geen goed leiderschap. Er worden
veel fouten gemaakt. De ene president na
de andere ls slecht. Er is geen duidelijke
visie op het gebied van de buitenlandse
politiek. Dit is wat lk bedoel als lk zeg dat
West-Europa zich moet verenigen om
sterk te zijn.
„Als West-Europa verenigd en sterk ls, zal
haar relatie met de Verenigde 8taten be
ter zijn. Amerika is er aan gewend dat
Europa van haar afhankelijk ls omdat het
door de Sowjet-Unle wordt bedreigd en
geen uitweg heeft. En dat ondermijnt de
relatie en leidt tot misverstand, over en
weer."
„Vooral Frankrijk is geobsedeerd door
zijn „grootheid". Wat Joegoslavië betreft:
lk geef de voorkeur aan onze eigen situa
tie. Dat neemt niet weg, dat de plaats van
Joegoslavië ln West-Europa ls, zowel eco
nomisch, politiek, als cultureel, zoals het
ln het verleden altijd was."
Sowjet-interventle
In een Invasie van Sowjet-strljdkrachten
in Joegoslavië weigert u te geloven?
„Ja. Joegoslavië zal dat onmogelijk ma
ken. Een Sowjet-lnvasle ln ons land zou
een eind maken aan de speculatie van de
Sowjet-Unle om Europa te „flnl an dise
ren" door het van de Verenigde 8taten te
schelden. ZIJ zou er toe lelden dat West-
Europa zichzelf gaat mobiliseren om zich
te kunnen verdedigen en dat het zich
onder de Amerikaanse atoomparaplu zal
blijven scharen. Maar als de Sowjet-Unie
zonder een groot conflict te riskeren ln
Joegoslavië tussenbeide kan komen, zal
zij het zeker doen. ZIJ zal zeggen dat er
niets verandert, omdat Joegoslavië toch
al een communistisch land was."
„Zeker ls dat de Sowjet-Unle militaire
expansie bedrijft en geen economische,
want daarvoor ls zij niet sterk genoeg. Ik
ben er van overtuigd dat zij niet zal stop
pen. ZIJ zal geen avontuurlijke politiek
volgen, maar geleidelijk en stap voor stap
te werk gaan. Dat ls de aard van het
Sowjet-systeem."
Gelooft u dat slch in de Sowjet-Unie
veranderingen kunnen voordoen, vooral
na het wegvallen van de oude generatie
rondom Breznjew?
„Neen. De oppositie in de Sowjet-Unie is
belangrijk en de dissidenten spelen een
rol van grote betekenis, maar zij kunnen
niets veranderen. Zeker niet ln de nabije
toekomst. Na het verdwijnen van Brezn
jew en de anderen komt er een nog agres
siever leiderschap. Mannen tussen de 50
en 60 zullen de macht overnemen."
„Ik denk dat nu al jongere mensen dan
Breznjew op de achtergrond een militaire
rol spelen. Een leider van de politieke
afdeling van het leger zei onlangs dat het
Sowjet-leger van dag tot dag een grotere
rol gaat spelen ln het maatschappelijke
leven van de 8owJet-Unie. Dit werd nooit
eerder gezegd."
„Het spraakgebruik in de pers van de
Sowjet-Unie verandert ook. Dat spraakge
bruik is belangrijk omdat het de mentali
teit en de bedoelingen van Moskou kan
weergeven. Met betrekking tot Afghani
stan wordt openlijk geschreven dat het
Westen moet begrijpen, dat de relatie van
de krachten in de wereld veranderd la."
