Jaar van de Aap is Peter Schat goedgunstig1
De vicieuze
cirkel van
werken
en leven
Aus der Fremde, een
spreekopera van Ernst Jandl
Eigen vorm
Poëtisch
Geen gewoonte
Vanavond gaat een nieuwe opera van Peter Schat in première. In een theatertent, opgericht op eeuwigdurende strijd tussen goed en kwaad, tussen demon en boeddha, want de stof is
het paradijselijke terrein van de Stadskwekerij van Amsterdam, het landgoed Frankendael aan ontleend aan een oude Chinese legende,
de Middenweg. De componist voelt zich daar heel gelukkig, ook al gaat zijn werkstuk over de
door Franz Straatman
De maand juni moet voor Peter
Schat wel met betekenis zijn ge-
laden. Hij werd erin geboren, op
I de vijfde dag, in 1935, èn vrijwel al
zijn muziekdramatische werken
of stukken waar hij een aandeel
J in had, kwamen in die juni-
J maand tot eerste uitvoering; ook
'n soort geboorten.
Steeds fungeerde het Holland Festival als
kraamkamer. Voor het eerst op 23 juni
1966 toen Labyrinth in première ging; een
theaterstuk waaraan ook een tekstschrij
ver, een choreograaf, een filmer, een kos
tuumontwerper en een architect-decor
maker hun bijdragen leverden. Onderti
tel: 'n soort opera.
Sinds die gedenkwaardige avond In het
Amsterdamse theater Carré met zijn felle,
meest negatieve reacties in pers („het ge
heel was een bewijs van onmacht voor de
Amsterdamse kunstnozemkliek") en pu
bliek. was Peter Schat als producent van
velerlei soorten muziektheater niet meer
weg te denken uit het festival.
Om het geheugen even op te frissen:
29 juni 1969 in Carré: Reconstructie, 'n
opera-achtige moraliteit over de Zuidame-
rikaanse vrijheidsstrijder Ché Guevara,
gemaakt in eendrachtige samenwerking
met vier andere componisten en twee
tekstschrijvers. Zeker zo spraakmakend
als Labyrinth, maar positiever beoor
deeld.
20 Juni 1972 in Carré: To you, 'n cantate
in een scenische aankleding over de mach
ten die onze wereld doldraaien. Tekst van
de Engelse dichter Adrian Mitchell.
24 juni 1973 in 'n ballontent in het
Vondelpark: Het vijfde seizoen, 'n collage
achtige documentaire over de oorlog in
Vietnam.
18 juni 1974 in dezelfde ballontent:
Canto general, op tekst van de Chileense
dichter Pablo Neruda, een alom geprezen
muzikaal monument voor de vermoorde
president van Chili, Salvador Allende
12 juni 1977 in het Concertgebouw, de
Houdinl-symfonie, 'n potpourri uit de ge
lijknamige circus-opera (tekst Adrian Mit
chell), die op 29 september in première
ging in Carré.
7 Juni 1980 in een tent; Aap verslaat de
Knekelgeest, een strip-opera naar een zes-
tiende-eeuwse Chinese legende.
Hoge kijkcijfers -
Samen met enkele zuiver instrumentale
werken die binnen het festival tot leven
kwamen, een geschiedenis van 15 Jaar
bijdragen aan het Holland Festival (met
stijgende waarderingscijfers en altijd
hoge kijkcijfers!) waarop geen Nederland
se scheppende artiest kan terugkijken.
In een houten keet naast de theatertent
waar Aap gerepeteerd wordt, met als tref
fend decor honderden blikjes frisdrank,
zegt Peter Schat na een vlaag van verba
zing: „Dat lijkt heel wat, die lijst, maar ik
ben hier toch tot een soort festival-compo
nist gemaakt. De normale muziekpraktijk
(orkesten, ensembles) voert mijn stukken
eigenlijk zelden uit. Toen het Rotterdams
Philharmonisch Orkest enkele maanden
geleden mijn Eerste symfonie speelde,
heb ik het orkest gefeliciteerd met de
première. Waren ze verbaasd. Première?
Het Concertgebouworkest had het toch al
eerder gespeeld (oktober 1978). Inderdaad,
maar het was de eerste keer dat het Rot
terdams orkest een werk van mij speelde.
En ik componeer toch al zo'n twintig Jaar,
ook voor orkest."
Eveneens het feit dat veel van zijn werken
maar een maal (of niet langer dan in één
serie) worden uitgevoerd, is voor hem een
bewijs van 'n falende muziekcultuur in
ons land. „Het kan natuurlijk aan die
werken liggen dat ze niet herhaald wor
den, maar daar kan ik niet over oordelen.
Ik geloof echter niet dat daar de oorzaak
de verzen. Vertelt dat hij veel schrijft,
gedichten, voor eigen genoegen en dat het
samenstellen van het libretto een nauwer
contact tussen muziek en tekst tot stand
bracht.
„In de Aap ben ik overigens uitgegaan van
de gegevens van anderen. Dat eeuwenou
de stripverhaal heb ik zo nauwkeurig mo
gelijk gevolgd; de tekenaar was mijn leer
meester. Ik kreeg Aap verslaat de Witte
Knekelgeest al in 1972 in handen en het
heeft me sindsdien beziggehouden. Ik
dacht toen al: dit is een opera, maar de
uitwerking liet op zich wachten. Volgens
de Chinese astrologie is 1980 het Jaar van
de Aap. Om de 12 jaar is dat. Misschien
gaat die opera daarom nü."
Wereldcultuur
„Ik heb het niet historiserend of als een
chinoiserie uitgewerkt, 't Is een Chinees
gegeven, met Nederlandse tekst en mu
ziek en er wordt nota bene op de dag van
de première in Dresden in de DDR (de
partituur dong mee op 'n internationaal
compositie-concours) een prijs voor uitge
reikt. Een staaltje van ontwikkeling naar
een wereldcultuur. Daar moeten we heen,
want dat is de enige mogelijkheid om de
krachten van de vernietiging tegen te
gaan: communicatie, uitwisseling van
denkbeelden, van gevoelens, tussen men
sen en instellingen. Nederland is daar al
heel ver in."
Stelt het niet teleur dat er weinig of niets
is terecht gekomen van Je idealen, ver
wachtingen die je al zo'n vijftien Jaar
uitzegt, uitschreeuwt in je muziekdrama
tische werken?
„Jawel, maar je weet eigenlijk dat zich
niet meteen voltrekt wat Je als ideaal naar
voren brengt. Ik heb veel meer een vecht-
houding; we moeten er voor knokken. Dat
zit ook in de Aap; dat is een vecht-opera.
Geen onspanning, maar inspanning Als
componist wil ik ook graag een actieve
muziek schrijven, geen muziek die er de
kantjes van af loopt, zoals de minimal-
music of epigonen (navolgers)muziek. De
hoofdfiguur in de opera Aap zegt tegen
zijn leermeester, de heilige monnik Tsang
als die niet wenst dat de demon (Knekel
geest) wordt gedood:
„Ja, zeker, meester, redden kunt u hem, de
demon,
maar hij zal u niet levend laten gaan,
want zijn mensenhonger immers maakt
hem tot een demon
en waar haalt die zijn voedsel dan van
daan?"
„Je moet niet denken dat je enig compro
mis kunt sluiten met de tyrannie. Je kunt
die uitsluitend de hersens inslaan. Dat
had de houding moeten zijn van Europa
tegenover Hitier. De fatsoenshouding van
de monnik Tsang (Gij zult niet doden)
verergert de zaak. Ik vind die houding van
dat perfecte geweten, wat in Nederland
nogal sterk meespreekt in discussies over
oorlog en vrede, zeer gevaarlijk. Onrealis
tisch, niet aan de werkelijkheid getoetst."
Moordkuil
Dan zou jij oorlog met oorlog willen uit
bannen. De hersens inslaan om de status
van vrede, of harmonie te krijgen. Maar
dat roept meteen weer tegenkrachten op.
Ja. precies. Maar ik kan niet eventjes via
opera het hele probleem oplossen, ook al
zou ik dat graag doen. In concrete geval
len moet je beslissen. Wij, in Europa, we
zijn twee wereldoorlogen begonnen, de
eerste had 9'/> miljoen doden, de tweede 56
miljoen; we zijn de moordkuil van de
wereld. Het is voor ons wel een belangrijke
zaak de oorlog uit te bannen. Dat kan
natuurlijk uitsluitend door alle wapens in
te leveren bij de Veiligheidsraad waarin
dan geen land veto-recht mag hebben.
Dat is een heel lange weg."
Die niet met opera's te plaveien valt
„Waar je misschien wel iets over kunt
zeggen met behulp van opera. Dat geloof
ik weL"
^TERDAG 7 JUNI 1980
TROUWKWARTET
■KUNST!
Welke uitvluchten bedenkt een schrijver om niet aan het werk te komen. De boodschappen, het
huis opruimen, de post uitvoerig: sorteren en behandelen, de krant, nog: een whisky en dan
Het zijn afleidingsmanoeuvres die hij bewust creeërt, om het scheppingsproces verantwoord
voor zich uit te kunnen schuiven. De perfecte ordening van het alledaagse waarachter de
ongewenste noodzaak tot schrijven onafgebroken klopt.
In „Aus der Fremde" van de Oostenrijkse schrijver Ernst Jandl, dat de Schaubühne am
Halleschen Ufer uit West-Berlijn 11 en 12 juni in de Rotterdamse schouwburg opvoert, staat het
scheppingsproces van het toneelstuk waar de toeschouwer op hetzelfde moment naar kijkt
centraal. Het handelingsverloop beslaat 28 uur uit het leven van een dichter, waar Jandl zelf
model voor stond, en toont hem in zijn alledaagse bezigheden.
Het produkie-team van Aap verslaat de knekelgeest voor de tent: Peter Schat (links),
Anne-Marie Prins regisseuse, Floris Guntenaar decor en kostuums. Ontbreekt Ed
Spanjaard, dirigent. Foto Ja®P Plp**r
ligt van die eenmaligheid. Waar men in
Nederland happig op is, zijn nieuwe stuk
ken. Nou die lever ik; ik heb het altijd
druk, ben altijd bezig. Maar een muziek
cultuur kan uitsluitend van de grond ko
men wanneer dingen herhaald worden,
want in de herhaling groeit een stuk."
„Ik weet zeker dat de uitvoering van de
opera Houdlni bij de reprise februari vol
gend jaar een heel andere wordt, heel
anders ervaren wordt dan bij de première
in 1977. Ook door mij als componist. Dat
was al het geval bij de produktie van het
stuk in Amerika (festival van Aspen,
1979). Het kost tijd om sporen te trekken
in het muzikale bewustzijn; daarom moet
Je herhalen. Zo is het ook gegaan bij de
werken die nu standaard-repertoire zijn.
Als dat niet gebeurt, blijft de muzikale
cultuur oppervlakkig."
Romantisch idee
opvallende belangstelling voor theater.
En dat in een land dat niet opera-gek of
theater-fanaat heet te zijn, en in een stad
(Amsterdam) waar zelfs geen goed opera
huis staat.
„Ik kan het ook niet helpen." grinnikt hij
half verontschuldigend. „Ik houd nou een
maal van alles wat met theater te maken
heeft. De ruimte die zich het beste leent
voor wat ik wil ontwikkelen, is theater
Carré, dat voormalige circus; in een gewo
ne schouwburg zou dat niet kunnen. Een
tent, zoals we nu hebben voor de Aap (dat
ook bedoeld was voor opvoering in Carré),
spreekt mij ook erg aan. Die hele sfeer
eromheen, zoiets van een rondtrekkend
gezelschap van muzlekzigeuners, dat heel
romantische idee van „Moeder, hang de
was binnen, want daar komt het muziek-
circus.' Dat is de aard van het beestje. Ik
ga nog steeds naar circussen kijken; schit
terend."
'n Soort opera, circus-opera, strip-opera.
Enkele ondertitels bij muziekdramatische
werken van Schat. De toegepaste en toe
gevoegde middelen zijn veelsoortig: film,
moderne dans. trucages, toneel, objecten.
Alle voorstellingen gingen in het voorma
lige circus Carré, waren op die ruimte
gemaakt en werden nooit elders vertoond.
Of ze vonden plaats in een tent. Voor een
Nederlands componist koestert Schat een
Was Labyrinth inhoudelijk nogal warrig
door het esotherische,y mystieke karakter
van de beelden en teksten, (die van Lode-
wijk de Boer waren), vanaf Reconstructie
drukt Schat zich maatschappelijk en poli
tiek concreter uit, ook al gebruikt hij
daarbij zeer literaire teksten van gere
nommeerde dichters als Adrian Mitchell
en Pablo Neruda. Voor de Aap schreef hij
zelf (voor het eerst) het libretto, in berijra-
ge strofen en er komen drie perso
nen in voor, Er, Sie en Er 2. Het
zijn de dichter, zijn vriendin
collega, en een jongere vriend,
ook een schrijver.
Aus der Fremde is een mengeling van
realisme en poëtische gekunsteldheid dat
zich afspeelt in een expressionistisch ge
schilderd decor van Antonio Recalcati.
Hoe komt Jandl aan het begrip „spreek
opera?
Ellem Hammer, die het stuk regisseerde
en daarin nauw samenwerkte met de au
teur. legt uit dat Jandl, voordat hij Aus
der Fremde schreef al bezig was het con
crete poëzie. Ze vervolgt: „Hij is een zeer
goed voordrachtskunstenaar van zijn el-
gen gedichten. In het begin van de Jaren
zestig heeft hij een groep dichters om zich
heen verzameld die hun werk onderzocht
met de mogelijkheden van de menselijke
stem. Toen hij „Aus der Fremde" schreef
koos hij voor die specifieke vorm en ont
wikkelde er zelf een methode voor om het
uit te voeren die het midden hield tussen
spreken en zingen. Ik vond het prachtig,
maar was het er niet mee eens een acteur
dit te laten imiteren. Er bestaat geen
partituur en elke acteur moet vanuit zijn
eigen rolopvatting een melodie, een, ritme
zien te vinden."
„Peter Fitz, die de hoofdrol speelt, heeft er
een eigen vorm voor weten te vinden. Hij
heeft de gevoelens en emoties van de
hoofdpersonen die hij vanuit zichzelf
creëert met de tekst verbonden waardoor
er een grote betrokkenheid ontstond en
een verhoogde intensiteit. Juist ook om
dat het in de derde persoon is geschreven.
Bepaalde dingen zijn niet direct te zeggen
of het wordt kitsch of onecht Als twee
personen elkaar aanspreken in de derde
persoon wordt er een afstand gecreëerd.
Er is dan een grote inspanning voor nodig
die afstand te overbruggen, wat de inten
siteit van het hetgeen er zicht tussen twee
mensen afspeelt groter maakt."
Fitz geeft zijn personage een expressieve
geladenheid die in emotionele erupties
wordt ontlucht. Hij ontroert door een ze
ker optimisme dat door zijn verkrampt
uiterlijk heenschemert. Een tragische
held, de gevangene van zijn eigen dwang
tot schrijven. De steeds terugkerende alle
daagse handelingen die hij uitvoert dui-
Deze opvatting blijkt al uit de manier
waarop Jandl zijn hoofdpersoon met zijn
omgeving laat omgaan. Tegen alle wetten
van het toneel in zegt hij wat hij doet wat
soms heel poëtisch kan werken.
De positieve opvatting van het stuk ligt
ook in de verhouding tussen de dichter en
zijn vriendin, waarvan er volgens Ellen
Hammer geen tweede in de moderne
literatuur bestaat. „Beiden leven in vrij
heid en hebben de mogelijkheid elkaar te
inspireren, creatief te maken", zegt zij.
Als het stuk begint hebben de twee zojuist
gegeten. Zij vraagt hem of het niet beter is
de volgende dag thuis te blijven. Zodat hij
niet in zijn werk gestoord wordt. Hij vindt
dit onzin en vervolgens brengen zij de
avond door zals gewoonlijk. Ruimen de
tafel af volgens een bepaalde manier, drin
ken nog wat, hij belt zoals altijd een taxi,
brengt haar beneden en vijf minuten later
belt zij dat ze thuis is.
Ondanks de steeds terugkerende hande
lingen sluipt er geen gewoonte in. zegt
Ellen Hammer. „Elke keer als ze elkaar
ontmoeten beslissen ze opnieuw of ze el
kaar de volgende dag willen zien en elk
jaar weer overwegen ze of ze samen of
apart met vakantie gaan. Ze nemen steeds
bewuste beslissingen Het is een zelfcon
trole, de eigen wens die de wil bevestigt."
Niet alleen inhoudelijk maar ook de struc
tuur van „Aus der Fremde" laat volgens
Ellen Hamer zien dat het stuk juist niet
over de zinloosheid van de eeuwige herha
ling gaat. De handeling beslaat 28 uur,
begint vlak na het avondeten en eindigt
de volgende nacht als de dichter voor de
tweede keer gaat slapen. Zij zegt hierover:
„De voorstelling begint, maar is aan het
slot niet echt afgelopen. De dichter heeft
een idee gevonden voor een stuk het
stuk waar het publiek op dat moment
naar kijkt maar hij heeft het nog niet
voltooid. Hij gaat naar bed en wacht de
volgende dag af met alle terugkerende
kwellingen van zijn schrijversbestaan.
Maar hij gaat door. De schrijver wordt
hier tot voorbeeld gesteld. Aan hetgeen
hij doet, verbindt hij een kleine betekenis,
die het leven dragelijk maakt. Zou dat
helemaal afwezig zijn, dan zou het uit
monden in zelfvernietiging."
door Dirkje Houtman
Aus der Fremde heeft een onge
bruikelijke vorm. Ernst Jandl
noemt het een spreekopera. Het
is geschreven in de derde persoon
en in de aanvoegende wijs. De
tekst is opgebouwd uit drieregeli-
den op een zinloze dwangmatigheid, een
pessimistische ondertoon.
Ellen Hammer vindt van niet Ze vindt het
stuk een zeker optimisme in zich hebben.
„Werk en leven houden elkaar in stand,"
zegt hij. „Zolang er nog geschreven wordt
is het leven mogelijk. Hij wil niet schrij
ven maar moet het om te kunnen leven en
om te kunnen moet hij schrijven. Die
worsteling met leven en werk gaat niet
alleen schrijvers of scheppende kunste
naars aan. Dat zou te beperkt zijn.
Het is voor iedereen die in een geciviliseer
de maatschappij leeft noodzakelijk daden
te stellen. Het leven is hier gebaseerd op
een aantal voorwaarden. Je moet bijvoor
beeld slapen. Je aankleden, eten, spreken,
denken over zaken die je niet aangenaam
vindt om in leven te blijven. Het zijn
alledaagse dingen, maar je moet elke keer
weer beslissen dat Je ze doet. Dat dwingt
de mensen bewust met hun zaken bezig te
zijn."
Peter Fits als de dichter in „Aus der
Fremde" van Ernst Jandl in het ex
pressionistische decor van Antonio
Recalcati.