Waarom Ives w<
en Zweers niet?
Gladiatoren in
een circuskooi
Ton Bruynèl's Translucent
verrassend doorschijnend
Vragen over het verleden
in de context van nu
Swingend salsafeest
met Celia Cruz
g
Vrijwilligerswerk
natuurbehoud kan
rekenen op steun
De Appel speelt Eenoog
Promenos met feestelijke Turkse folklore
Solo van Josephine van Gasteren
om i
opg'
enei
e mil
jren.
is tere
[enne
Ie ve
ad er
zondt
pee
ad n
n de
j wee
introk
lal op
"lit we
jtrokk
p oni
MAANDAG 14 APRIL 1980
KUNST
TROUW/KWARTET
door Andró Rutten
DEN HAAG De speelvloer van het Appeltheater is met een
huizenhoog traliewerk herschapen tot een metalen kooi, zoals
men in circussen optrekt als er met leeuwen of tijgers gewerkt
wordt. Het stelt de „kerker" van een klassiek Romeins circus
.voor, de ruimte waarin gladiatoren verbleven voordat zij
tegen de leeuwen moesten gaan vechten.
De (drie) spelers, die In die kooi voor
het Appelpubilek optreden, komen
kruipend door een omtraliede slulp-
gang, zoals de leeuwen in het heden
daagse circus, in die speelkool bin
nen. gekleed als gladiatoren. Als er
een schuifdeur in de achterwand om
hoog gaat hoor Je de leeuwen brullen,
tegen wie zij zullen moeten gaan
vechten
ZIJ'' Nee. slechts één van hen. De
keizer, die dat soort spelen voor het
op sensatie beluste volk organiseert,
is net tot het christendom over ge
gaan. met zijn hele hofhouding, zal de
gladlatorengcvechten ook afschaf
fen. maar kan dat niet zo plotseling
Eén van de (drie) gladiatoren moet
nog met de leeuwen in het krijt tre
den. de anderen gaan dan vrijuit,
maar die ene moet het wel vrijwillig
doen Eerst hebben zij geloot wie de
vrijwilliger zal zijn, maar die krabbelt
terug De tweede laat zich verleiden
door de belofte, dat zijn drie liefste
wensen nog In vervulling zullen gaan.
voor hij naar de leeuwen toegaat
Maar als dat gebeurt is wil ook hij
niet meer
Bij dat alles worden zij van boven af
oespled en begeleid door een vierde
figuur (Eenoog), die tenslotte ook
loor de sluipgang bij hen binnen
komt en aanbiedt^Zlch voor hen te
Dfferen Dat maükt hen achterdoch
tig. Zoiets doet iemand alleen als hij
er beter van denkt te worden. Ten
slotte bekent hij. dat dat ook zo is.
Speciaal vandaag
„Schikken of slikken"
NCRV-documentaire over de
oorlogsjaren 1940-1945 gaat
over het alledaagse leven in
die tijd. Mensen die het heb
ben meegemaakt vertellen
over hun ervaringen.
NesL l/20.2t
Televizier Magazine komt
met een portret van de ..Mo
biele Eenheid" en een inter
view met de Amerikaanse pre
sident Carter.
Ned. 2*1 J5
Alarmfase 1 „Slcher-
heitsstufe 1" is een documen
taire van de Duitse televisie
over de Duitse veiligheids
dienst tijdens het bezoek van
Breznjev en Carter aan Bonn.
Een vergelijking wordt ge
trokken met de maatregelen
die nodig zijn voor de inhuldi
gingsplechtigheden.
Ned. 1*1.55
In ..Leer ons onze dagen
waarderen" wordt naar aan
leiding van psalm 90 stilge
staan bij de betrekkelijkheid
van het leven. Teksten Karei
Eykman en Henk Verkerk.
Ned. 1*2.40
In NCRV'* Plein Publiek
gaat het over de ziekte van
Roerk.
Hilv. 2.9.15
Wie van alles afstand doet krijgt
daarna alles wat hij maar zou kunnen
begeren. Dat klinkt verleidelijk. De
drie gladiatoren gaan dan ook samen
vrijwillig naar de leeuwen. Eenoog
klimt weer naar boven, schaterlacht,
wordt dan ln-<lroevlg.
Het stuk. „Eenoog" geheten in de
vertaling van Jacoba van Velde, is
van de Cubaan Eduardo Manet, die al
Jaren in Parijs woont en werkt. Kees
van Iersels Studio speelde in 1969
..De nonnen" van hem. het Amster
dams Toneel ln 1972 „In de greep van
de macht". De moeilijkheid van toen
doet zich nu opnieuw voor. Manet
werkt met metaforen, die mogelijk
omdat zij uit een andere cultuur ko
men iets onbegrijpelijks hebben, te
simpel lijken om geloofwaardig te
zijn. In „Eenoog" lijkt hij knarsetan
dend zijn wrok tegen het katholicis
me. zoals hij dat waarschijnlijk in
Cuba aan den lijve ondergaan heeft,
van zich af te schrijven. Dat la (te)
gemakkelijk herkenbaar ln Eenoog,
met bizarre, maar tekenende mimiek
gespeeld door Peter van der Linden
in witte maillot, om beurten met mas
kers en kleding uitgedost als militair,
bisschop, mooie vrouw, hemelse
boodschapper, circusfiguur, schle
mielig type. omzwachtelde ledepop
met bloed plekken in de windsels om
handen en voeten.
De drie gladiatoren ln die kool zijn
het gewone „gemanipuleerde" volk.
Ze worden begeleid door een als
clown uitgedoste musicus, een ver
bluffend talent, die hen lijkt op te
zwepen met allerlei soorten muziek.
Het blijven A us Oreidanus. Henk Vo-
tel en Robert Prager. die zich onder
regie van Eddie Habbema ln knap
bedachte bewegingen uiten, die voor
mij niet meer willen worden dan knap
gedane bewegingen Een soort toneel
dat me vreemd blijft
ARNHEM (ANP) - Staatssecretaris
Wallis de Vries (CRM) Is bereid ln alle
provincies geld uit te trekken voor
coördinatiepunten ten behoeve van
het vrijwilligerswerk in het land-
schapsonderhoud. HIJ zei dit op een
WD-congrea over natuurbehoud,
sport en recreatie in Arnhem.
De genoemde coördinatiepunten zijn
bedoeld om de vraag en het aanbod
van vrijwilligers beter op elkaar af te
stemmen In Utrecht is al een ge
slaagde proef genomen met een der
gelijk coördinatiepunt Wallis de
Vries vindt wel dat de duizenden vrij
willigers beroepsmatig begeleid moe
ten worden.
De staatssecretaris kondigde aan.
dat ln het op handen zijnde arbeids
plaatsenplan van de regering hon
derd A honderd vijf tig arbeidsplaat
sen gereserveerd zullen worden voor
natuurbehoud en openluchtrecrea
tie Deze plaatsen zullen voor een
belangrijk deel ten goede komen aan
de particuliere natuurbeschermings
organisaties
door Franz Straatman
AMSTERDAM De muziek van vele grote Duitse en ai
lende romantische componisten stroomde zondagmijgens.
breed de zaal van het Concertgebouw in. Toch betrof he
concert in de C-serie, doorgaans voorbehouden aan de coj
nisten uit deze eeuw.
Dat klopte, want we hoorden Beetho
ven, Bruckner. Wagner, Dvorak,
maar vooral Brahms door de oren van
Charles Ives (1874-1D54). In zijn Jonge
Jaren wis het allemaal Duits wat de
toon aangaf ln het Amerikaanse mu
ziekleven. In zijn tweede symfonie
(1902) verwerkte de 27-jarige compo
nist al die invloeden tot een vijftig
minuten durende brei. Maar hij zou
zijn eigenzinnige aard verloochend
hebben als hij er ook niet wat volks-
en kerkliederen van eigen (New Eng
land) bodem doorheen gemengd had.
Boelende, leuke of schokkende mu
ziek leverde deze Amerikaanse versie
van „Aan mijn vaderland" niet op,
want Ives ging uitermate netjes, aca
demisch, zeg maar saai te werk. Dat
kon de Amerikaanse dirigent Michael
Tilson Thomas niet verhullen, hoe
dansend en breed zwaaiend hij het
Concertgebouworkest ook tot gevoe
lig of vurig spel aanzette, en hoe
pittig hij ook de puntjes op sommige
ritmische grilligheden liet plaatsen.
Waarom Ives wél en Zweers niet?,
sprong ln mijn hersens omhoog Onze
eigen Bernard Zweers (1854-1924) die
zeker zo boeiend, maar met veel sa-
menhangender resultaat de romanti
sche pen hanteerde om Nederland uit
te schilderen ln „Aan mijn vader
land" De vergelijking werd mij als
vanzelfsprekend opgedrongen door
het recente luisteren naar de voor
treffelijke opname die het Residentie
Orkest van Zweers' werkstuk maakte
ln het kader van het platenproject
des:
die
borti
„Vierhonderd Jaar Nederlandsen n
fonische muziek". Maar Zweers'van
laas niet in (komt mlsschieie st
dankzij die plaat) en Ives wèl d ond
die omhoog gestoken kan word
een soort profeet van de avant^Mi
der twintigste eeuw. Sommige
ken (de Holidays-symfonle bihrv
beeld, een hele serie liedereiyU
kamermuziek) wijzen indé
vooruit, zijn muzikaal intere 1
maar met deze tweede symfoiR 1 I
monstreert Ives voortdurend c^J[ j
sitorische onmacht.
Onmacht klonk ook door ln d«
andere stukken van Amerikaan^
dem die het Concertgebouwl
voorschotelde. David del TredJ
voorbeeld, geboren 1937, zette t
1973 en 1977 een werkstuk in (AN/
voor sopraan, folkgroup en orktV
basis van twee teksten uit Af1? 1
Wonderland. Wie dacht een inUize
sant experiment bij te wonen of
twee zeer eigengeaarde muzieki)ncje
samengaan, kwam bedrogen ut
folk musici produceerden op acei
on. banjo, mandoline en tw«
praansaxen een oneigenlijk, bnte
-nbass
uitg
;t uil
de
lerh
ve
met
>t o
tde
naamd avant-garde taaltje,
waren hun geluiden niet te
omdat zij werden weggedrukt
voor een microfoon zingende
en het hevig knerpende en pit
orkest. Het ging (ln het tweei
haal) over een muls. Zeer
want deze berg van instrui
effecten baarde inderdaad eenl
getiteld „Adventures undergroj
door Stan Rijven
Een feetelijke late avond, zaterdg
in de Stadsschouwburg van Am
sterdam: minister Gardeniers
van CRM schoof, na een voorstel
ling van Brechts „Moeder Coura
ge", Ann et Nieuwenhuyzen de
Theo Mann-Bouwmeesterring
aan de vinger, die Caro van Eyck
haar bij testament had doorge
geven.
Annet Nieuwenhuyzen zelf had
een verrassing voor haar regis
seur in Moeder Courage. Peter
Oosthoek. Die heeft twee Jaar ge
leden de Albert van Dalsumring
van Ko van Dijk doorgegeven ge
kregen, maar een paar dagen la
ter werd die gestolen. Het oor
spronkelijke ontwerp voor die
ring is nu opgespoord, een goud
smid heeft al de opdracht een
nieuwe exemplaar ervan te ma
ken. Een tekening ervan kreeg
Peter Oosthoek nu vast.
Er was nóg een ring, een kléin-
nood, dat Caro van Eyck gesch|
ken heeft aan Chelt iieyman, (1
ministratrice van de toneelgn
Theater, toen de actrice de T
Bouwmeest erring kreeg. Cli
Heyman gaf die nu door aan
Merhottein, administratrice
het Publiekstheater niet in instra
openbaar, maar toch niet onopfongei
merkt. Ook achter de schermeije. Tei
Annet Nieuwenhuyzen legde d*n Hs
ook de nadruk op wordt er i|es in
hart en ziel voor het tonnet m
gewerkt. ,ren t<
toffer
Concertgebouworkest op de Amerikaanse toef'e
De drie gladiatoren in Eenoog: Henk Votel, Aus Greidanus, Robert Prager
In dit driedelige stuk voor klein or
kest. met een overwegend langzaam
tempo, veel glijdende clusters, een
fantasieloze instrumentatie en een
niet geïntegreerd incidenteel geknet
ter van slagwerk en plano-getlereller.
was de nu 58-Jarlge Usmanbas mis
schien nog niet voldoende bekomen
van het ln de steek laten van de door
hem voordien gehanteerde seriële
techniek. Het werd ln 1968 gecompo
neerd in opdracht van de Turkse ra
dio en televisie maar tot nu toe nog
niet uitgevoerd.
Dit ln tegenstelling tot Theo Loeven-
dle's „Six Turkish Folk Poems" voor
vrouwenstem en zeven Instrumenten,
dat ook in de uitvoering van deze
avond (met Dorothy Dorow als solis
te) weer overtuigend de kwaliteiten
liet horen waardoor het een van de
meest gespeelde Nederlandse werken
van deze tijd werd.
Voor mij was de verrassing van deze
aond het tien minuten durende
„Translucent II" van Ton Bruynèl
dat ln opdracht van CRM in 1978
werd geschreven. Een fascinerende
combinatie van via tape geprodu
ceerde ruisklanken met die van een
live-strijkorkest waarvan de lang
zaam verglijdende chromatische ba-
sistonen, omspeeld en doorschoten
met geluiden als van zacht kirrende
krekels, het als geheel toch al won
derlijk doorschijnende (translucent)
stuk ln een gewichtloze sprookjess
feer doen oplossen.
AMSTERDAM Binnen anderhalf jaar na haar eerst*
zoek was Celia Cruz, la reina de la salsa, terug in ons lancHern
gelegenheid hiervan en om de aard van deze muziek bet$
zijn recht te laten komen, salsa is dansmuziek bij uitstek,
de Hoeksteen vrijdagavond vijf uur lang omgetoverd to^n Ir
Latijns-Amerikaanse ballroom.
Sylvester opende de avond, mi l&le
zat te weinig persoonlijkheijtern
overtuigend over te komen.
Zomers kleding, een grote dansvloer
en een ontspannen sfeer vormden de
ideale ambiance voor een spetterend
salsafestijn. Niet de band van Nelson
Gonzales zoals de affiches aankon
digden. maar het orkest El Nacional
verzorgde tijdens deze marathon de
begeleiding van een drietal vocalis
ten. van wie Celia Cruz het hoogte
punt was. Het leuke van deze Latin
muziek is dat er zoveel rijkdom voor
oog en oor valt waar te nemen. Salsa
betekent letterlijk „saus" waarmee
verwezen wordt naar het pittige ka
rakter en de mengeling van stijlen die
hierin zijn terug te vinden. Voortge
komen uit de Cubaanse dansorkesten
uit de jaren dertig ging deze muziek,
die door emigranten naar New York
was meegenomen, een fusie aan met
de jazz. Zodoende bevat een salsaor
kest naast de oorspronkelijke ritme-
groep. die ondersteund wordt door
bas en piano, een kopersectie en
wordt er ruimte gegeven voor impro
visatie De ritmische patronen komen
voort uit het grote scala dansen die
het Caralbisch gebied kent en worden
weerkaast in de melodieën. Ieder
nummer begint dan ook volgens een
bepaalde structuur waarop later door
de bandleden en de vocalisten wordt
geïmproviseerd
kt.
Miranda, een vroeger lid van deL
All Stars, was tot meer in staat
zijn gladde performance belettf
voor enig vuurwerk te zorger ndeU
brandde pas goed los bij Cetff1^
met haar ruim zestig Jaren ee ,ad 1
bluffende vitaliteit aan de dag 1 sar
De stem van deze Cubaanse 8 in
geenszins aan kracht ingeboet ^zet
manier waarop zij zich presen ®cn
verried een hoge graad van va^£
schap. Beweeglijk van lijf en
va 'o
n I ?erzl
valkant
gaf zij een goede staalkaart var
kunnen waarin „me come, me la**n
en de lange versie van „Volve ben
uitschieters waren. ,"et
lis te i
Ook het duet met Miranda in ver(
ra eucara" zorgde voor zonnig toen
rnenten waarin tevens de schad
de van de salsa zichtbaar wei e w°
wisselwerking met de blazers i
de hun wijze van spelen kreeg let r
en meer een routineuze aanpak
door het oorspronkelijk raffin va
van deze muziek geweld werd ne bi
daan. Het feestelijke danska ln va
bleef echter deze avond onv<1 al
derd gehandhaafd en dat is uit auto
lijk de essentie van de salsa.
door Ralph Degens
esm
be<
Had
Unifi
door André Rutten
HAARLEM Josephine van
Gasteren staat op haar eentje
op het toneel als een touriste,
die in Mexico monumentale
overblijfselen van een oude
cultuur bekijkt en daar door
een opmerking van de gids
van een groepje andere toeris
ten met haar (en Europa's re
cente) verleden geconfron
teerd wordt.
Het verhaal, dat Josephine van Gas
teren op deze manier vertelt, is van de
Duitse schrijfster Grete Well, in de
toneelbewerking, die zij er met haar
regisseur Ton Lutz van maakte..Niet
geloofd, wel gedaan" genoemd. Het Is
de waar gebeurde geschiedenis van
een Duitse Jodin, in de Jaren dertig
naar Nederland gevlucht, maar in
1942 door de nazi's gepakt en ln de
Hollandse (de Joodse schouwburg in
Amsterdam ondergebracht, in af
wachting van haar transport naar de
gaskamers Zij is daar weten te ont
snappen. ondergedoken, en na de oor
log naar Amerika uitgeweken, van
waaruit zij zo n dertig jaar later naar
Mexico op vakantie is gegaan Een
opmerking, die zij daar de gids hoort
maken, doet haar vermoeden dat hij
de Jonge Duitse Unterseharführer is
geweest, die bij haar ontsnapping in
Amsterdam een niet helemaal duide
lijke rol heeft gespeeld. De toevallig
opgevangen opmerking doet bij haar
ook de vraag rijzen, of die man later
niet ook In Auschwitz een functie
gehad had moet hebben.
Terwijl zij verder rondwandelt en
kijkt, blijft die vraag haar bezig hou
den Op een intensere manier, als zij
de volgende ochtend de gids ln de hal
van een hotel ziet zitten praten met
een Jong meisje en zij In haar verbeel
ding een tweegesprek met hem gaat
voeren, niet alleen over wat haar per
soonlijk overkomen is. maar vooral
over de vraag, hoe zich ln haar eigen
lijk maar kleine ervaringen, weerspie
gelde wat er toen aan de gang ls
geweest, hoe wat er gebeurde eigen-
UTRECHT Het is een soort familiefeestje geworden, dat optreden van Turkse musici,
zangers en dansers vrijdagavond in het Promenosconcert in Muziekcentrum Vredenburg.
Josephine van Gasteren in „Niet geloofd, wel gedaan".
Foto: Erwin Verheljen
lijk „niet geloofd" kon worden, maar
..wel gedaan" werd. welke consequen
ties Je toen wel of niet had moeten en
kunnen trekken, of Je. als je a gezegd
had. ook b had moeten zeggen. (B
Sagen is de oorspronkelijke titel van
het verhaal)
Het verhaal is ruim tien Jaar geleden
verschenen, maar als Je naar Josephi
ne van Gasteren kijkt en luistert lijkt
het op dat ogenblik te ontstaan en
alles met vandaag te maiten te heb
ben. Je luistert en kijkt naar een
intelligente, zelfstandig denkende en
kijkende vrouw, die beschrijft wat zij
doet en ziet. vertelt wat zij er bij
denkt. Heel gewoon, onderhoudend
Het boeit ook meteen, het betrekt Je
er langer hoe dichter bij. Gaandeweg
vergeet Je. dat Je ln de schouwburg zit
(de première was zaterdagavond ln
Haarlem), het nadenkend praten over
de vragen die het gebeuren van toen
in de context van vandaag oproept,
volg Je Intens, actief meedenkend
Het Ls een helder, verhelderend, af
standelijk en toch zeer betrokken
denken, dat goed doet.
Dat feestelijke, of althans dat onge
dwongen vrolijke, kwam vooral door
de aanwezigheid van een groot aantal
landgenoten onder de toehoorders ln
de propvolle kleine zaal. Zij wisten
ADVERTENTIE
Anders fietsen is
óók een rondje
IJsseimeer maken
precies wanneer er meegeklapt moest
worden, wanneer er wat aanmoedi
gende of bewonderende kreten uit
het publiek op hun plaats waren.
Want zij wisten uiteraard ook wat er
gezongen werd. en bij welke gelegen
heden de traditionele muziek hoorde
die door zeven musici en zangers
werd gespeeld en waarbij soms acht
dansers in kleurrijke folkloristische
kostuums de bijbehorende bewegin
gen maakten. Er was een heel andere
groep uit Turkije gekomen dan men
verwacht had. zodat het gedrukte
programma onbruikbaar was gewor
den. Maar ook wist Je niet precies wat
er gebeurde, het was wel duidelijk dat
het ln hoofdzaak over allerlei kinder
lijk-voorlijke. grappige dingen uit het
dagelijks leven „des genisten land-
mans" ging En de virtuositeit waar
mee de tokkellnstrumenten (bagla-
ma. kabadivan en meydam) werden
bespeeld, de scherp borende klank
van de schalmei, en niet te vergeten
de animerende cadans van de „Turk
se trom", waren aantrekkelijk genoeg
om ook de niet ingewijden aange
naam bezig te houden.
De belangstelling was zo groot dat
om elf uur nog een tweede optreden
werd gearrangeerd voor wie er de
eerste keer niet inkonden.
Heel vol was het ln de kleine zaal ook
bij het optreden van het Kameror
kest van Ankara dat daar om 22 00
uur liet horen hoe mooi het, onder
leiding van Oürer Aykal Oeminlanl
(Concerto Grosso nr. 3) en Mozart
(Kleine Nachtmusik) kon spelen, en
hoe het Vioolconcert In a (BWV 1041)
van Bach ln de vertolking door Suan
Kan klonk.
Turkser ging het op dezelfde tijd toe
ln de grote zaal. waar het Utrechts
8ymfonie Orkest onder leiding van
Christopher Seaman en Ilhan Us
manbas speelde. In alle stilte zou je
bijna zeggen, want er was maar een
flinke handvol belangstellenden,
waarvan bovendien nog heel wat
door de vingers naar buiten glipte
toen het Inmiddels kwart over elf was
geworden en de Parcalanan Slnfo-
nietta van de Turkse componist Ilhan
Usmanbas al meer dan vijfentwintig
minuten onder leiding van de maker
op een zacht pitje had staan prutte
len zonder merkbare toeneming van
muzikale kraak of smaak.