rebel die
een bloedbad
doorkwam
J
TERDAG 29 MAART 1980
25
5— iegin april 1950 rommelt het hevig in het oostelijk deel van
le jonge republiek Indonesië. Een compagnie van het
§§j ndonesische leger onder leiding van de jeugdige kapitein
^Jlzis en een aantal muitende militairen van het
NTL-in-Iiquidatie bezetten Makassar. Is de bezetting de
irste fase van een echte staatsgreep, tegen de regering in
Jakarta, die moet leiden naar een onafhankelijke republiek
ost-Indonesië? Er zijn in die contreien stellig politieke
:iders die dat ideaal koesteren. Voor hen loopt het avontuur
an Azis op een teleurstelling uit, maar de kapitein zelf is
IBiet de afloop niet zo ontevreden. Hij had, zo verdedigt hij
tich, geen politieke, maar alleen maar humane bedoelingen
Bet zijn „coup".
T s
loor Ben van Kaam
iZ^elkens wanneer Indonesië zijn
Rationale onafhankelijkheids-
tri jd herdenkt (en dat gebeurt
pffinstens eenmaal per jaar), ont
pit zich op het tv-scherm een
pcumentaire, waarin Andi Adb-
ui Azis verschijnt als conspira-
e®pr van het eerste uur tegen de
inge staat dertig jaar geleden.
=n'[e volgende dag jagen plaaggees-
')n in de haven van Tandjong
lse(riok hem op de kast. „Hee Azis,
:n' heb je gisteravond op de televi-
le gezien." Azis, thans topfunc-
inaris bij een scheepvaartmaat-
ihappij in Djakarta, verdraagt
jn faam goedmoedig. Hij is in
geweten overtuigd toen een
loedbad met zijn rebellie te heb-
<-•>' pn voorkomen. Een coup? ,,'t
..••'fas helemaal geen coup", roept
...-Jj al dertig jaar afwerend.
..rgwanend onderzoek naar de feiten (in-
.-•'0cè"views in Indonesië, Nederlandse archie-
enzovoorts) gaven me de overtuiging
er wèl van een coup sprake is geweest,
iar dat die ten onrechte in de Indonesi-
ïe geschiedenisboekjes op naam is ge
it van Azis. Als er een naam aan dient te
rden verbonden, dan is het die van dr.
Soumokil, jarenlang minister van
stitie in de deelstaat Oost-Indonesië,
een week voor de coup was benoemd
procureur-generaal in Makassar. Ook
naam van de Ambonees Dolf Metekohy
int daarbij te worden genoemd. En ver-
fr zeker de naam van de Oostindonesi-
ïe president Soekawati, die zeker een
afhankelijke staat Oost-Indonesië zou
bben geproclameerd wanneer het in die
itreien gelegerde deel van het KNIL-in-
uidatie zich massaal achter Azis zou
Dben geschaard. En die kans was niet
ing.
arentegen wordt de rol die Soumokil
;ft gespeeld bij de RMS-proclamatie,
direct volgde op het mislukken van de
ip in Makassar zwaar door Indonesië
irdreven. Het was een vluchteling na
i mislukte staatsgreep die 16 april 1950
Ambon aankwam. Als aan de RMS-
tclamatie een naam moet worden ver-
iden dan is het veeleer die van ir. J. A.
nusama, thans in Nederland. Maar dat
ten volgend verhaal.
■oedlachs:
de dagen na de 5e april 1950 zijn er
fscheidene Nederlanders die zich stom-
Ibaasd de ogen uitwrijven als ze lezen
t Andi Azis in Makassar heeft uitge
lid. Wat ze ooit gezocht hebben achter
(goedlachse jongen, die ze tussen 1935
11945 in Nederland hebben leren ken-
j, een toekomstige pleger van een
jfetsgreep hebben ze nooit in hem ge-
Hoofdonderwijzer Boerenma niet
j de Chr. Nationale School te Soest, ook
p de leerlingen van het Baarns Lyceum,
Azis in 1943 zijn diploma 3-jarige
3 haalde. Evenmin heeft boer Kooistra
lEen in Drente (er wordt nog steeds
jorrespondeerd tussen Djakarta en
P) vermoed in welke rol de onderduiker
J aardappels bij hem rooide nog eens de
[eldpers zou halen. De jongeman, die ze
Jden leren kennen, zoon van een Boegi-
s vorst, ging wel rap op de vuist wan-
r hij ergens onrecht vermoedde, maar
i politiek leiderIn feite is Azis dat
I nooit geweest.
ten het eind van de bezettingsjaren in
Ierland raakt de dan ongeveer 23-jari-
betrokken bij wat avontuurlijke
ile activiteiten. Daarna tekent hij
nenige oud-verzetsstrijder als OV-
fr. „om Indië te bevrijden van de Jap-
I" Via een opleiding in Engeland raakt
bij het KNIL in Indonesië, waar de
|d al niet meer gaat tegen de Jappen,
tegen de Indonesische nationalis-
j In de aanvankelijke Nederlandse le-
maakt dat niet zoveel verschil: Soe-
io heulde met de Jappen) Pas veel
r zal Azis een wat andere kijk op de
c krijgen, zoals trouwens veel militai-
\die hetzij vrijwillig, hetzij als dienst-
htigen naar Indonesië werden gezon-
RiA Zijn familie in Indonesië moest trou-
V
wens ook niet veel hebben van de revolu
tie van Soekarno. Men vreesde en te
recht dat die tevens een eind zou maken
aan de rol van de landadel, die door het
Nederlandse koloniaal bewind altijd was
beschermd.
Sergeant Azis brengt het tot officier in het
KNIL, anderhalf jaar is hij adjudant van
de Oost-Indonesische president Soekawa
ti, en op 30 maart 1950 gaat hij met z'n
compagnie van 125 man (meest Javanen)
formeel over naar het leger van het onaf
hankelijke Indonesië, de Apris. „Land en
volk dienen", zo drukt hij dat in ongecom
pliceerd soldaten jargon uit.
Vrees voor wraak zzz:
Wel kent hij nauwkeurig de vrees van de
federalisten voor het onstuimige streven
van de meeste Indonesische nationalisten
om van Indonesië weer een eenheidsstaat
te maken, zoals door Soekarno en Hatta
geproclameerd op 17 augustus 1945. Hij
deelt die beduchtheid. Hartgrondig is hij
het ook eens met de wens van de Indonesi
sche KNIL'ers (veel Menadonezen en Am
bonezen) die een periode van twee jaar
willen om te wennen aan de TNI'ers als
toekomstige krijgsmakkers. Geen ex-TNI
de eerste twee jaar naar Oost-Indonesië,
zo leidt hun eis. Ze vrezen ook wraak van
de Oost-Indonesische TNI'ers wanneer
deze zullen terugkeren op Zuid-Celebes.
Dezelfde angst leeft bij Soumokil. Een
mislukte aanslag op hem van Oost-Indo
nesische vrijheidsstrijders bevestigt z'n
vrees dat met hem nog een rekening zal
worden vereffend wanneer Nederlands mi
litaire bescherming in Oost-Indonesië zal
wegvallen. Samen met president Soeka
wati is hij al tijdens de Ronde Tafel Confe
rentie koortsachtig bezig een eigen poli-
tieleger voor Oost-Indonesië op te bou
wen. Zonder eigen gewapende macht
geeft men geen rupiah voor de toekomst
van de deelstaat, die in Indonesisch-natio-
nalistische ogen nooit veel meer is ge
weest dan een Nederlandse marionet.
In de eerste maanden van 1950 al voelen
ze zich de grond onder de voeten wegzak
ken wanneer in hoog tempo andere deel
staten worden opgedoekt. Ze vrezen te
recht dat Oost-Indonesië eenzelfde lot
wacht, zeker na de verkiezings-overwin-
ning december 1949 van de Oost-Indonesi
sche unitaristen. Paniekerig wordt op de
ontwikkelingen gereageerd door allen, die
in de voorgaande jaren hun handen heb
ben vuil gemaakt in de strijd tegen Indo
nesische nationalisten. Politiek leider
schap treft men weinig onder de Oostin-
donesische federalisten. Tal van ministers
in het Oostindonesische kabinet zijn In
donesische ambtenaren van het Neder
landse koloniale apparaat; ook Soumokil
heeft tot dusver nooit leiding gegeven aan
enige politieke beweging.
Nu 'Nederland vertrekt, is er bovendien
weinig wat hen samenbindt.
Oost-Indonesië was een bedenksel van
Van Mook, niet van enige politieke stro
ming onder de bevolking. En onder het
deel van de gewapende macht waarop
men hoopt terug te vallen, de Ambonezen
en Menadozen van het KNIL leeft het
Oostindonesische idee al helemaal niet.
Vanuit Nederland (de rijkseenheidbewe-
ging) zijn ze sinds jaar en dag juist opge
stookt tegen de politiek van Van Mook..
Met het idee van een Oostindonesisch
vaderland behoeft men bij hen niet aan te
komen.
Beroepsmilitairen:
Wèl zullen ze bereid zijn in het geweer te
komen voor iets anders: hun baan als
beroepsmilitair. Zowel in Ambon, in Me-
nado als in Makassar kan men duidelijk
nervositeit bij hen waarnemen dat hun
werk zal worden overgenomen door voor
malige TNI-soldaten en vrijheidsstrijders
zonder dat hun positie in het toekomstige
Indonesische leger is geregeld. Neder
lands vertegenwoordigers in Djakarta be
zweren de Indonesische autoriteiten niet
eerder troepen naar Oost-Indonesië te stu
ren voordat dit in orde is, maar mede
onder invloed van de Westerling-affaire in
januari, wordt Nederland van politieke
bijbedoelingen verdacht, voedsel krijgt
deze achterdocht wanneer Westerling in
de tweede helft van februari 1950 uit Indo
nesië ontsnapt met de hulp van hoge
Nederlandse militaire autoriteiten. Juist
in die dagen onderhandelt een deputatie
van Ambonese en Menadonese KNIL-mi-
litairen uit Makassar rechtstreeks in Dja
karta met de Indonesische legerleiding
over overgang naar het Indonesische le
ger. De gestelde voorwaarde (de eerste
twee jaar geen TNI naar Oost-Indonesië
om aan elkaar te wennen) krijgt nu een
felle politieke kleur. Vermoed wordt een
gigantisch komplot om vanuit Nieuw Gui
nea en met behulp van het in Oost-Indo
nesië gelegerde KNIL-in-liquidatie Neder
lands invloed in de archipel te herstellen.
Hatta lijkt daar niet erg in te geloven. Het
lukt hem in maart tot tweemaal tot een
voorgenomen verplaatsing van TNI-troe-
pen naar Makassar uitgesteld te krijgen
op Nederlands dringend verzoek. Maar op
1 april winnen het de haviken in Djakarta.
Zijdelings speelt mee dat de minister van
Defensie, de sultan van Djokja, op Java
ook verlost wil worden van de Oostindo
nesische TNI-ers van de voormalige Briga-
de-Warouw. In die periode vreest hij
voortdurend coups op Java van commu
nistische zijde en van de Oostindonesi
sche troepen, die september 1948 al wei
gerden tegen de Madlun-rebellen op te
treden, is hij niet helemaal zeker. Enkele
malen wordt dit als bijkomend motief in
Nederlandse rapporten genoemd. De
stemming onder de Ambonese KNIL-on-
derofficieren in Makassar stijgt tot kook
hitte wanneer ze 4 april horen dat batal-
jon-Worang naar Makassar onderweg is.
De avond tevoren is er nog een bijeen
komst in het Alhambra-theater in Makas
sar geweest van 700 KNIL'ers, waarin aan
gedrongen werd op een snelle overgang
naar de APRIS (vóór 10 april) en het
voorlopig uitstellen van de zending van
ex-TNI-troepen naar Makassar. Ze heb
ben nu het gevoel dat Indonesië hen ge
woon niet lust. Ten huize van Soumokil
wordt dinsdagavond 4 april opgewonden
beraadslaagd wat te doen. In de loop van
de avond wordt kapitein Andi Azis erbij
gehaald en hem wordt gevraagd de leiding
op zich te nemen van een actie de volgen
de dag die moet voorkomen dat bataljon-
Worang zich ontscheept. Volgens Azis
raakt hij een ogenblik in tweestrijd. Hij
heeft de keuze tussen minuten en het
voorkomen van een bloedbad de volgende
dag. Hij hoort wat de onderofficieren van
plan zijn: de beide KPM-schepen waarop
zich bataljon-Worang bevindt, zullen met
zware mitrailleurs lek worden geschoten
wanneer ze de kade naderen. Tegelijk
zullen mortiergranaten paniek zaaien on
der de opvarenden. Nog steeds is Azis
overtuigd dat hij juist gehandeld heeft
door dit drama te voorkomen ook al werd
hij daarmee een rebel. Hardnekkig wordt
door hem ontkend dat hij een politiek
doel heeft nagestreefd met zijn actie.
Politiek doel:
Anders ligt dat bij Soumokil, die eveneens
Metekohy en president Sukawati aan
stuurt op de proclamatie van een onaf
hankelijke staat Oost-Indonesië. Gehoopt
wordt dat hele KNIL-in-liquidatie zich de
volgende dag achter Azis zal scharen,
maar dat gebeurt niet. Voor een deel is dit
te danken aan Tahya, Ambonees, vroeger
KNIL-officier, adjundant zelfs van Spoor,
die veel beter dan Soumokil weet hoe
politiek de kaarten liggen. Hij bezweert de
Ambonese militairen in de kampen de
volgende dag niet mee te doen. Het poli
tieke spel achter de zaak wordt door hem
doorzien. Zonder de verantwoordelijkheid
te nemen stoken federalistische Oostindo
nesische bewindslieden de KNIL'ers op
om op eigen houtje een actie te onderne
men. Slaagt de putsch, dan nemen ze de
actie over. Mislukt deze dan laten ze Azis
en zijn rebellen als bakstenen vallen. Dat
laatste is ook naar het getuigenis van
Soumokil precies wat er gebeurt.
Wanneer Azis de volgende dag met zijn
compagnie en een aantal KNIL-muiters
Makassar bezet, geeft KNIL-generaal
Buurman van Vreeden meteen scherpe
orders aan de KNIL'ers zich buiten het
conflict te houden. Nederlanders, die als
ambtenaar in dienst zijn van Oost-Indo
nesië krijgen van Hoge Commissaris
Hirschfeld „een zeer dringend advies" zich
buiten de controverse te houden. Het is
duidelijk: op steun van Nederland kan
Soekawati niet rekenen, zelfs niet op hei
melijke.
Azis voorkomt een bloedbad op 5 april als
hij door middel van een koerier die de
KPM-schepen tegemoet vaart bataljon-
Worang weet te overtuigen dat het levens
gevaarlijk is de kade van Makassar te
naderen. Op veilige afstand gaan de sche
pen buitengaats voor anker.
Mislukking:
Een Jammerlijke mislukking wordt echter
de politieke vertaling van de actie. Vol
gens een rapport op 10 april van de Neder
landse troepencommandant in Makassar
wordt het volgende draalbroek afgewerkt.
In fase A keurt de Oostindonesische rege
ring de coup van Azis openlijk, af. Wel
wordt Djakarta luide herinnerd aan een in
december 1949 gemaakte afspraak dat
geen ex-TNI-troepen naar Oost-Indonesië
zouden worden gezonden dan na overleg
met de Oostindonesische regering. Intus
sen steunt men Azis heimelijk. Inderdaad
krijgt Azis 20.000 gulden om zijn soldaten
te kunnen betalen.
In fase B probeert men door publikatie
van documenten aan de wereld te bewij
zen dat het de bedoeling is van Djakarta
om de deelstaat Oost-Indonesië op te doe
ken. Inderdaad houdt Azis een persconfe
rentie, waarin hi} dergelijke documenten
publiceert. Een idee van hemzelf? Van
anderen, doet Azis vaagjes. Dat Soumokil
erbij betrokken was, wordt door hem niet
ontkend. Dagelijks had hij in die periode
contact met de Oostindonesische procu
reur-generaal.
De bedoeling is om verontwaardiging in
de wereld te wekken over de heimelijke
De rebel Andi Asls (midden) voor de krijgsraad in Djakarta. De straf is mild en na
enkele Jaren laat Soekarno hem alweer vrij. De president vraagt hem selfs hoofd te
worden van tijn lijfwacht. Dat is de legertop echter te gortig. Asls is nu te vinden in de
haven van Tandjong Prlok waar hij een topfunctie bekleed bij een scheepvaartmaat
schappij, omringd door verschillende kornuiten met wie hij dertig Jaar geleden sijn
'coup' pleegde.
Als 'de coup van Andi Asis' is ingezakt
ontscheept sich ver van Makassar het
bataljon-Worang, bestaande uit Oostin
donesische militairen die op Java tegen
het KNIL hadden gevochten.
wijze waarop Djakarta de ter RTC over
eengekomen deelstaatconstructie zou on
dermijnen. Maar hier gaat het plan de
mist in. Het interesseert de wereld geen
zier. De verontwaardiging blijft vrijwel
beperkt tot het deel van de publieke opi
nie in Nederland, dat zich verzet heeft
tegen de RTC-akkoorden. Noch de Neder
landse regering, noch de UNCI springt op
de ketting.
De twee volgende fasen van het plan zijn
dan ook nooit uitgevoerd, nl. een openlijk
kleur bekennen van de Oostindonesische
regering door zich op te stellen achter de
coup van Azis en om vervolgens een zelf
standige staat Oost-Indonesië te procla
meren. Twijfel wordt direct al in Neder
landse rapporten uitgesproken of de Oost
indonesische politici, die dit bedachten,
wel het kaliber hebben om iets dergelijks
te kunnen uitvoeren.
Wanhopig proberen Soumokil en Meteko
hy president Soekawati en andere Oostin
donesische ministers te overreden om
door te tasten (met terzijdeschuiving van
het parlement), maar halverwege de actie
laten die het afweten zonder openlijk
kleur te hebben bekend. Soekawati ver
wijt nu Soumokil zich onvoldoende verze
kerd te hebben van de steun van de KNIL-
ers. Azis wil er een punt achter zetten. Hij
wil nu naar Djakarta om zich te verant
woorden. Hij heeft gerebelleerd, akkoord,
maar daarmee is een bloedbad voorko
men, is zijn verweer.
Soumokil bezweert hem niet te gaan,
maar Azis doet het toch, in de mening dat
een hem toegezegd vrijgeleide nog geldt.
In Djakarta wordt hij meteen gearres
teerd. Soumokil vliegt de volgende dag
met een Nederlandse bommenwerper mee
naar Menado en vandaar naar Ambon om
de KNIL'ers daar in beweging te krijgen.
Nog steeds hoopt hij op dat moment ken
nelijk nog dat de politieke leiders in Ma
kassar zullen durven door te tasten. Die
indruk wekt althans een merkwaardige
telegramwisseling op 16 april tussen hem
en zijn advocaat-generaal in Makassar.
Hij wil via de militaire radio om
gaand op de hoogte worden gebracht van
het stadium van uitvoering van het „plan
Metekohy". Hiervan zijn de houding te
Menado en Ambon afhankelijk, bericht
hij. Het antwoord dat hij krijgt luidt:
..Plan Metekohy gaat niet door. Volhou
den en doorzetten."
Heimelijke steun:
Het transport per Nederlands militair
vliegtuig van Soumokil naar Ambon zal
door Indonesië uitgelegd worden als een
van de vele bewijzen van Nederlandse
betrokkenheid bij de Azis-coup en de
RMS-proclamatie. Maar net als in de af
faire-Westerling is in feite alleen sprake
van heimelijke steun van individuele Ne
derlandse KNIL-offlcieren. Keer op keer
raakt Den Haag in verlegenheid. Vroeger
verweet men telkens de regering van de
Republiek Indonesia de TNI niet in de
hand te hebben, thans verkeert men zélf
in die positie ten aanzien van het KNIL-in-
liquidatie.
Soekawati gaat ondertussen volledig door
de knieën voor Djakarta. Op 21 april zegt
hij „de volkswil zal op democratische en
legale wijze beslissen over de toekomst
van de deelstaat Oost-lndoneslê."
Zo vlekkeloos zal het niet verlopen, maar
wel eist de Ambonese politieke leider Pu-
pella de volgende dag in een motie in het
Oostindonesische parlement het aftreden
van het federalistische kabinet-Diapari.
Conform de verkiezingsuitslag behoren
ook unitaristen in het kabinet te worden
opgenomen, is zijn standpunt. De bedoe
ling was om de hoog opgelopen spanning
in het Makassar van die dagen wat weg te
nemen, vertelt hij me later. Maar in feite
betekende zijn motie, die op 25 april wordt
aangenomen, het begin van het einde van
de deelstaat Oost-Indonesië. Het is duide
lijk wat de meerderheid van het parle
ment wil. Op diezelfde dag maakt radlo-
Ambon bekend dat daar de RMS is gepro
clameerd.
