Europa aarzelt
tussen trouw
en ontspanning
i fide-
TERDAG 16 FEBRUARI 1980
TROUW/KWARTET
■BUITENLAND"
Ontspanning, vindt Henry Kissinger, is ondeelbaar. Dus moet
Suropa niet de aangename kanten ervan willen binnenhalen en
ie moeizame verdediging van het Westen aan de Amerikanen
^Hwerlaten. Het is een zwart-wit-redenering waar na de Fransen
nu ook de Westduitse bondgenoten van Washington langzaam
aan wat minder gevoelig voor worden. De Gaulle maakt school.
oor Herman Amelink
G.M,
Ik heb het al vaker gezegd en
eg het nu opnieuw dat wij een
emeenschappelijk belang heb-
len bij een succesrijke indam-
ling van de Sowjet-expansie.
fat dat betreft ben ik van me
ling dat ontspanning niet deel-
laar is."
Wanneer de vitale belangen van
luropa en de Verenigde Staten
iet gecoördineerd worden, be-
taat de mogelijkheid dat in
jnerika weer een isolationisme
kop opsteekt en in Europa
genover een soort neutra-
e."
swel Henry Kissinger nu al bijna drie
geen minister van buitenlandse za-
van de Verenigde Staten meer is, zijn
eze uitspraken van hem nog altijd het
irmelden en overwegen waard. De cita-
n komen uit een toespraak die hij op 1
bruari hield voor twee Zwitserse instel-
igen die zich bezig houden met de inter-
ionale politiek. Daarin sprak hij voor
eerst in drie jaar zeer uitdrukkelijk
ter zijn vertrouwen uit in het buiten-
nds beleid van de Amerikaanse rege-
",g.
en\ Jissingers rede valt middenin de discus-
over de gevolgen van de Russische
val in Afghanistan, waarover in de Vere-
£de Staten en Europa nogal uiteenlo-
ind gedacht wordt. Frankrijk en in min-
>re mate West-Duitsland hebben de af
lopen weken vrij onomwonden laten
J ^ken we*niÉ> gelukkig te zijn met de
IQprde opstelling van Carter tegenover de
ussen. De bezetting van Afghanistan is
len reden de ontspanning tussen Oost en
est zo sterk op de tocht te zetten als de
merikanen nu doen, is de opvatting in
arijs en Bonn.
em-
enigszins bedekte bewoordingen heeft
Amerikaanse oud-minister Frankrijk
West-Duitsland gekapitteld om hun
«telling. Europa moet niet de aangena-
e kanten van de ontspanning proberen
nnen te halen, terwijl het de verdediging
in de westelijke wereld voor rekening
in de Amerikanen laat. Een taakverde-
ng is wel mogelijk, maar dan op basis
in een gemeenschappelijk overeengeko-
len beleid waarvoor zowel Europa als
merika verantwoordelijkheid draagt,
ntspanning is ondeelbaar, zo luidt kort
imengevat Kissingers stellingname.
lelangi
en.
Ie Verenigde Staten beschouwen de Rus-
sche interventie in Afghanistan als een
edreiging van de westelijke belangen. De
owjet-Unie is doorgedrongen tot op en-
ele honderden kilometers van de Straat
in Hormoez, waardoor meer dan de helft
m de in het Westen geconsumeerde olie
roomt. De militaire en diplomatieke ac-
die de Verenigde Staten momenteel
lernemen in het gebied van de Perzi-
le Golf en de Indische Oceaan zijn niet
n in het eigen belang van Amerika,
iar minstens zo sterk in het belang van
est-Europa. Toch stelt Europa zich
Iterst terughoudend op ten aanzien van
Amerikaanse politiek in dit gebied,
iet Europa dan niet waar zijn belangen
Ben?
et overleg van de Franse president Valé-
Giscard d'Estaing en de Westduitse
nndskanselier Helmut Schmidt begin
Ge maand in Parijs, leverde weliswaar
n vrij scherpe veroordeling op van de
igj ussische inval in Afghanistan, maarzon
dat hieraan veel consequenties wer
en verbonden voor de relatie met
bskou.
gedachte aan een officiële ontmoeting
m de ministers van buitenlandse zaken
an de Verenigde Staten, West-Duitsland,
rankrijk en Groot-Brittanniëi om te ko
len tot een gemeenschappelijke politiek,
leek niet te verwezenlijken. Groot-Brit-
innië is de enige Europese mogendheid
an betekenis die bereid is om met de
de Amerikaanse houding mee te gaan.
Ijs en Bonn lijken het. ondanks de
iherpe verklaring van Schmidt en Gis-
niet zo zwaar in te zien. Begint de
tussen de Verenigde Staten en Euro-
b losser te worden.?
Coude oorlog.
te afloop van de Tweede Wereldoorlog en
ft verloop van de koude oorlog hebben
merika en Europa hecht aaneen ge-
tfc»imeed. Een belangrijk deel van zijn wel-
1i aart dankt West-Europa aan de Ameri-
aanse Marshall-hulp. Door die steun
'aagden de Europeanen er in betrekke
lijk korte tijd in economisch weer op eigen
benen te staan. Maar voor zijn defensie
bleef Europa aangewezen op de macht
van de Verenigde Staten en die verhou
ding bepaalde het beeld van de naoorlog
se jaren.
Het eerste land dat daaruit stapte was
Frankrijk. Na de chaos van de vierde
republiek herwon dit land onder leiding
van generaal de Gaulle zijn oude waardig
heid. Het trok zich terug uit de militaire
structuur van de NAVO en schafte zich
een eigen „force de frappe" aan. Parijs
maakte er geen geheim van dat het
droomde van een zelfstandig opererende
grote mogendheid Europa, die zich los
van de Verenigde Staten en de Sowjet-
Unie zou opstellen. De traditionele rivali
teit tussen Duitsland en Frankrijk werd
geringer en in 1963 werd de toenmalige
bondskanselier Adenauer ontvangen door
de Gaulle. De generaal hield Groot-Brit-
tannië echter nadrukkelijk buiten Euro
pa. Niet geheel verbazend was dat de
houding van de Gaulle leidde tot een
toenadering tussen Frankrijk en de Sow-
jet-Unie. Het groeien van de afstand tus
sen West-Europa en de Verenigde Staten
was voor Moskou ook toen geen onaan
trekkelijk gebeuren.
Erg ver kwam het niet. De verzoening
tussen de Duitsers en de Fransen leidde
uiteindelijk wel tot halfjaarlijks terugke
rende consultaties tussen Parijs en Bonn.
maar de verschillende Westduitse regerin
gen bleken niet van zins hun trouw aan
het Atlantisch bondgenootschap ter dis
cussie te stellen. Alles gebeurde nog tegen
de achtergrond van een overigens in
intensiteit afnemende koude oorlog.
Ontspanning
Aan het einde van de jaren zestig begon
de ontspanning tussen de Verenigde Sta
ten en de Sowjet-Unie goed door te zetten.
Dank zij deze ontspanning had de rege
ring-Brandt in de jaren zeventig de ruimte
om een verzoening met Oost-Europa tot
stand te brengen. Westduitse regeringslei
ders brachten bezoeken aan alle Oosteu-
ropese landen, inclusief de DDR. Niet
alleen politiek, maar ook economisch leg
de de „Ostpolitik" West-Duitsland geen
windeieren. Het land ontwikkelde zich tot
de belangrijkste handelspartner van de
Sowjet-Unie in het Westen.
Bonn heeft een eigen, zelfstandig belang
gekregen bij de ontspanning tussen Oost
en West. Ontspanning betekent voor de
Duitsers dat men weer op bezoek kan bij
familie en bekenden in Oost-Duitsland,
dat Duitsers in de Oosteuropese landen
naar het Westen kunnen komen en dat de'
dreiging van een militaire overval vanuit
het Oosten kleiner wordt. Dat zijn verwor
venheden die men niet graag meer kwijt
wil.
Toen president Carter drie jaar geleden
aan de macht kwam en zijn regering be
gon met een luide roffel op de trom van de
mensenrechten, schrok de regering in
Bonn nogal. Ze vreesde dat de ethische
factor weer de boventoon zou gaan voeren
in de relatie tussen Oost en West, waar
door een groot deel van de verworvenhe
den van de ontspanning wel eens op de
tocht zou kunnen komen te staan. De
leiders in Bonn hadden zich meer thuis
gevoeld bij de koers van Henry Kissinger.
Die legde in de verhouding met de Sowjet-
Unie niet de nadruk op de verschillen,'
maar op de punten van gemeenschappe
lijk belang.
Verkoeling
Ook op andere punten verkoelde de ver
houding tussen Bonn en Washington. Zo
hadden de Duitse leiders er volstrekt geen
behoefte aan om de inflatie in eigen land
wat te vergroten om op die manier de
inzakkende economische activiteit in het
Westen weer op te vijzelen en zo de Ameri
kaanse dollar weer op de been te helpen.
Bovendien ontstonden er spanningen
over de levering van een verrijkingsfa-
briek aan Brazilië. Daar kwam nog eens
de kwestie van de neutronenbom bij. Juist
toen Helmut Schmidt na enige aarzeling
tot de conclusie was gekomen dat hij
maar akkoord moest gaan met de invoe
ring van dit wapen, besloot de Amerikaan
se president geheel tegen de afspraken in
hel wapen toch maar niet te produceren,
zonder dat daar een duidelijk concessie
van de Sowjet-Unie tegenover stond.
Niet alleen het wisselvallige beleid van
president Carter, maar ook het gebrek aan
gemeenschappelijk overleg over de te vol
gen koers tegenover de Sowjet-Unie heeft
de verhouding tussen Bonn en Washing
ton problematischer gemaakt. Na de eer
ste, heftige reacties in Washington op de
Russische actie in Afghanistan, en de op
roep om een harde gemeenschappelijke
reactie van het Westen daartegen, ver
klaarde Bonn dan ook vrij snel dat het
niet aanging omwille van Afghanistan de
totale ontspanning met de Sowjet-Unie op
het spel te zetten. Frankrijk reageerde
nog terughoudender.
Verwijdering.
Voegt men de Franse en de Duitse hou
ding bij de waarschuwing van Moskou
aan het adres van Europa dat het na de
gebeurtenissen in Afghanistan de keus
heeft tussen voortzetting van de ontspan
ning en trouw aan de politiek van de
Verenigde Staten, dan ontstaat het beeld
van een geleidelijke verwijdering binnen
het westelijke bondgenootschap.
De Franse houding is niet verrassend: de
nationalistische ondertoon heeft ook na
het vertrek van De Gaulle niet ontbroken
in het buitenlands beleid van Parijs. Op
alle mogelijke manieren blijft Parijs voor
komen dat het tot de machtsblokken ge
rekend kan worden. Ook na Afghanistan
zet de Franse politiek een onafhankelijke
lijn uit.
Veel serieuzer is de afwijkende houding
van West-Duitsland. Proberen de West
duitsers de Atlantische banden te slaken
en een eigen zelfstandige koers te gaan
volgen tegenover de Sowjet-Unie? Marion
Dönhoff van het Westduitse weekblad Die
Zeit schreef in het Amerikaanse blad Fo
reign Affairs: „Lange tijd waren het de
Duitsers die voortdurend twijfelden aan
de standvastigheid van hun Amerikaanse
vrienden en hen irriteerden door telkens
weer te vragen: „Zullen jullie ons helpen?"
Tegenwoordig is de situatie eerder omge
keerd met heel wat Amerikanen die zich
zorgen maken of de Duitsers misschien
geheime afspraken met de Russen zullen
maken.''
De Neue Ziircher Zeitung schreef begin
deze week hierover in een hoofdartikel:
„Wat in het geval van Frankrijk te maken
heeft met een drang naar onafhankelijk
heid en een permanente voorbereiding op
verkiezingen, heeft in de bondsrepubliek
veel complexere oorzaken: de historische
vooretelling van een politiek op een tus
senpositie tussen Oost en West, de nu een
generatie oude, herlevende neutraliteits-
ideeën van de sociaal-democratie, de soci
alistische klemtoon en de anti-Ameri
kaanse gevoelens bij de sterker wordende
linker vleugel van de SPD, de voortduren
de mogelijkheid om via een kwestbaar
Berlijn onder druk gezet te kunnen wor
den, de tien jaar Ostpolitik, de inter-Duit-
se problematiek dat alles heeft geleid
tot een hoge mate van een, ten dele zelf
gecreëerde afhankelijkheid van Bonn van
de welwillendheid van de Sowjet-Unie en
van een klimaat van ontspanning, als ook
tot een feitelijke gelijkstelling van de ont-
spanningspoütiek met economische en
veiligheidsbelangen."
Moskou zal zeker proberen van de Europe
se behoefte aan ontspanning gebruik te
maken om het Atlantische bondgenoot
schap uit elkaar te spelen, meent deze
krant. En ook Henry Kissinger spreekt in
zijn hierboven aangehaalde rede over de
mogelijkheid van een herlevend neutralis
me in Europa.
Ondeelbaar
Argumenten heeft West-Duitsland vol
doende voor een wat onafhankelijker
koers tegenover de Verenigde Staten na
de Russische inval in Afghanistan. De
Amerikaanse stelling dat ontspanning on
deelbaar is en dat de wijziging in de Ame
rikaanse houding tegenover de Russen
gevolgd moet worden door de Duitsers,
vindt men in Bonn maar onzin.
Juist het Amerikaanse beleid heeft in het
verleden aangetoond, dat ontspanning he
lemaal niet ondeelbaar is. Werden de be
sprekingen over het akkoord ter beper
king van de strategische kernwapens niet
gewoon voortgezet terwijl de Russen door
middel van Cubaanse militairen hun
macht vestigden in Angola en Ethiopië?
En werden Nixon en Kissinger niet harte
lijk ontvangen in Moskou in mei 1972,
terwijl in Hanoi de puinhopen nog rook
ten van de Amerikaanse bommen?
Noch de Russen noch de Amerikanen heb*
ben zich in het verleden bekommerd om
het al of niet deelbaar zijn van de ontspan-
ningspolitiek en de Westduitsers voelen
zich momenteel dan ook niet aan de Ame
rikaanse stellingname gebonden. Een al
gemene afkoeling van de relaties met de
Sowjet-Unie achten ze volstrekt niet
noodzakelijk en bovendien heeft men het
gevoel dat aan de geheel nieuwe opstel
ling van de Amerikaanse president zijn
strijd om herverkiezing niet helemaal
vreemd is.
Atlantisch
De vraag van dit moment is of de huidige
scheiding der geesten in het Atlantische
kamp ook inderdaad door zal zetten.
Gaan de politieke lijnen van de Verenigde
Staten en van Europa geleidelijk uit el
kaar lopen? Als het van Helmut Schmidt
afhangt, gebeurt dat niet. Voor hem is het
Atlantisch bondgenootschap een
uitgangspunt van buitenlands beleid dat
niet ter discussie staat. De uitgebreide
steun die West-Duitsland aan de noodlij
dende bondgenoot Turkije geeft, is een
duidelijk aanwijzing dat Bonn de NAVO
nog steeds ernstig neemt. De Westduitse
instemming met de plaatsing van nieuwe
raketten voor de middellange afstand
wijst ook al niet op een toenadering tot de
SowjetrUnie.
Ook Marion Dönhoff ziet in haar beschou
wing geen reden voor de verwachting dat
de bondsrepubliek zal aansturen op een
afzonderlijke regeling met de Sowjet-
Unie. West-Duitsland is cultureel en eco
nomisch zo'n belangrijk onderdeel van
het Westen, dat het zich van die bindingen
niet los kan maken. Ook al zouden beide
Dultslanden willen aansturen op hereni
ging, dan nog blijft de positie van de
Sowjet-Unie in Oost-Europa een onover
komelijk struikelblok, aldus Dönhoff.
Wanneer Moskou zou instemmen met her
eniging van beide Duitslanden in ruil voor
een neutralisering van het Duitse grond
gebied. dan zou dit enorme gevolgen heb
ben voor de positie van Rusland in de
overige Oosteuropese landen.
Hypotheek
Deze argumenten nemen echter niet weg
dat bondskanselier Schmidt zich openlijk
zorgen maakt over de Amerikaanse hou
ding. Er ligt toch een hypotheek op het
bondgenootschap. Schmidt geeft toe dat
hij niet verwacht dat de twee grote mo
gendheden weer overgaan tot een onge
remde bewapeningswedloop. Maar hij
vreest duidelijk wel dat de overige ge
sprekken tussen Oost en West, bij voor
beeld in het kader van de onderhandelin
gen over de troepenbeperkingen in Wenen
en van de Conferentie voor Europese Vei
ligheid en Samenwerking dit najaar in
Madrid, geheel in het slop zullen raken.
Voegt men daaraan toe de bereidheid van
de bondskanselier om wat hem betreft de
ontmoetingen in Oost-Duitsland en in
Moskou gewoon door te laten gaan. on
danks Afghanistan en ondanks Sacharow,
en de waarschuwing van fractievoorzitter
Herbert Wehner van de 8PD in de Bonds
dag voor een as Bonn-Washington en zijn
stelling dat de defensie-inspanningen van
de Sowjet-Unie uitsluitend van defensieve
aard zijn, dan wordt toch de indruk ge
wekt dat de Westduitse deelname aan het
westelijk bondgenootschap grenzen heeft.
Geheel vanzelfsprekend is de binding tus
sen Washington en Bonn niet meer.
Illustratie Mare Terstroet
Die indruk wordt nog versterkt door de
opmerking van Kissinger in september
van het afgelopen jaar dat de Amerikaan
se nucleaire garantie voor West-Europa
niet meer waterdicht is. Europa zou in
geval van een gewapend conflict wel eens
op zijn eigen kracht teruggeworpen kun
nen worden. Kissingers opmerkingen wer
den weliswaar tegengesproken door de
huidige minister van buitenlandse zaken,
Cyrus Vance, maar dat ontneemt de
kracht niet aan zijn uitlatingen. Het is
helemaal niet zo zeker dat de Verenigde
Staten in geval van een gewapend conflict
in Europa hun atoomparaplu zullen ont
vouwen. op het gevaar af ook zichzelf te
vernietigen.
Verkiezingen
Naarmate deze onzekerheid groeit en
dat is bepaald niet ondenkbaar wordt
het idee van een zelfstandig opererend
Europa, dat op eigen kracht met de Sow
jet-Unie onderhandelt, steeds aantrekke
lijker. zo niet noodzakelijker. Moskou is
best bereid om met de leiders in Bonn om
de tafel te gaan zitten. Ook Frankrijk zal
zonder twijfel tot dergelijke onderhande
lingen bereid zijn, omdat het een erken
ning van de waardigheid van dat land zou
inhouden.
Het zal waarschijnlijk pas na de verkiezin
gen in West-Duitsland en de Verenigde
Staten duidelijk worden hoe de verhou
ding tussen deze twee landen zich gaat
ontwikkelen. De nog steeds toenemende
militaire inspanningen en activiteiten van
de Verenigde Staten in verband met de
situatie in Afghanistan bieden voorlopig
geen uitzicht op spoedige'ontspanning in
de verhouding tussen Oost en West. Ook
van de Westduitse bondskanselier zijn tot
aan de verkiezingen geen initiatieven te
verwachten voor een nieuw buitenlands
beleid van de bondsrepubliek. Daarvoor
liggen de verhoudingen met het commu
nistische Oost-Europa in West-Duitsland
veel te gevoelig.
Op langere termijn moet echter gerekend
worden met de mogelijkheid van een fun
damentele heroriëntering van de westelij
ke verhoudingen, waarbij de mogelijkheid
bestaat dat Europa een soort tussenposi
tie tussen de Sowjet-Unie en de Verenigde
Staten zal gaan Innemen. Of dit zal gebeu
ren, hangt momenteel af van de mate
waarin de 8owjet-Unie erin slaagt het
westelijk bondgenootschap uit elkaar te
spelen. Nóg een Afghanistan en de weste
lijke alliantie zal weer hechter zijn dan
ooit.
