Ary Scheffer: beroemd,
vergeten en weer terug
e mens als invalide Gods
Oëzie van Nelly Sachs:
!HS yL—
fERDAG 5 JANUARI 1980
IKXTNSTl
15
Pe laatste jaren is er weer een hernieuwde belangstelling ontstaan voor het werk van de Dordtse
kunstenaar Ary Scheffer, die in het 19e eeuwse Frankrijk grote triomfen vierde. Maar na zijn
lood raakte hij al spoedig in de vergetelheid. Nu is Scheffer weer terug. Na een paar kleinere
ixposities nu een meer uitgebreide van zelden of nooit getoonde tekeningen, aquarellen en
plieverf schetsen in Dordrechts Museum.
Iet oeuvre van de schrijfster Nelly Sachs heeft nog altijd niet
Jp belangstelling gekregen die het wel verdient. Daar heeft
ck niet het feit aan bijgedragen dat zij in 1066 de Nobelprijs
or de literatuur verwierf, vier jaar voor haar dood. Het
mag dan ook bepaald een verdienste zijn voor uitgeverij
Meulenhoff dat nu in een vertaling haar dichtbundel Gloei
ende raadsels zijn verschenen die de elementen bevatten die
haar poëzie zo waardevol maken.
por Hans Ester
oen Ik de hier te bespreken bun-
l\ in een boekwinkel wilde ko-
verwees de verkoper mij na
nerrk^ horen van de naam Nelly
000-achs naar de klnderboekenafde-
v ag. Het kostte enig aandringen,
_^ordat hij wilde nakijken, wan-
^r en bij welke uitgeverij de
>êzie van Nelly Sachs versche
en was. Dit voorval lijkt mij
ïrt9e" Tnptomatisch te zijn voor het
Ijwel totale onbekendheid met
it werk van Nelly Sachs in Ne
erland. Of het daarmee in Duits-
nd beter gesteld is, is maar de
0fan" raag.
oplagen heelt het werk van deze
stehjk chteres nooit bereikt. Bepaalde dicht-
Indels zijn niet verkrijgbaar En dat,
deze vrouw In 1966 de Nobelprijs
erre'~ tor literatuur uit handen van de Zweedse
i vanining ontving. Daarom Juich lk het lniti-
e mei |e| van uitgeverij Meulenholl, de poëzie
in Nelly Sachs in vertaling uit te bren-
n, van harte toe.
in oe
ft ls aan een uniek samenspel van facto-
aan te danken, dat Nelly Sachs nog In 194C
eo lek door de Nazi's geteisterde Berlijn sa-
met haar moeder wist te verlaten en
tor het veilige Stockholm kon verwisse-
ft. De Zweedse schrijfster Selma Lager-
met wie Nelly Sachs gecorrespondeerd
2001 id, zette zich voor haar In, evenals de
pcedse prins Eugen.
Toen het moment van vertrek aangebro
ken was, kregen de twee vrouwen van een
Berlijnse politiecommissaris het advies,
Berlijn niet per trein maar met het vlieg
tuig te verlaten. Dat redde Nelly Sachs
vermoedelijk het leven. Wanneer Zweden
haar niet had opgenomen, zou Nelly Sachs
ln een concentratiekamp onherroepelijk
slachtoffer van de „nieuwe orde" der na-
tlonaal-socialisten zijn geworden. Een be
langrijk pofitlsch oeuvre zou dan nooit het
licht hebben gezien.
Nelly Sachs werd ln 1891 ln Berlijn gebo-
En als mijn huid verscheurd zal zijn, dan zal ik zonder mijn vlees god
aanschouwen Job
O de schoorstenen
Op de vernuftig bedachte woningen van de dood,
Toen Israëls lijf in rook opgegaan trok
Door de lucht -
Als schoorsteenveger ontving een ster hem
Die zwart werd
Of was het een zonnestraal?
O de schoorstenen!
Vrijheidswegen voor Jeremia's en Jobs stof -
Wie beraamde jullie en bouwde steen voor steen
De weg voor vluchtelingen uit rook?
O de woningen van de dood,
Uitnodigend ingericht
Voor de waard van het huis, die vroeger gast was -
O vingers,
Jullie die de dorpel van de ingang leggen
Als een mes tussen leven en dood -
O schoocstenen,
O vingers,
En het lijf van Israël in rook door de lucht!
Uit: Nelly Sachs: Gloeiende Raadsels
Vertaling: Huub Beurskens.
ren. Beide ouders waren van Joodse af
komst. Het gezin Sachs was echter
zoals bij de zogen. „Westjoden" veelal het
geval was geassimileerd. De Joodse
religieuze traditie leefde voor hen niet
meer, ze waren Duitsers onder Duitsers.
Het verlies van de religieuze achtergrond
was de prijs, die de Joden vanaf de eman
cipatie ln Pruisen (1812) voor hun deelge
noot worden van de Duitse natie hadden
moeten betalen. In de Republiek van Wei-
mar en vooral na 1933 bleek hun hoop op
totale Integratie op drijfzand te zijn ge
bouwd. Op grond van vermeende rasken
merken werden velen gedwongen, een
voor hen vreemde „Joodse identiteit" aan
te nemen. Goedschiks of kwaadschiks,
ieder moest een lotsverbondenheid aan
vaarden met het volk, waarvan de voorou
ders deel hadden uitgemaakt. Dat ls de
dramatische fase ln het leven van Duitse
schrijvers, die zelf geassimileerd via
de voorouders aan een Joods verleden
werden gekoppeld. Dat ls ook de geschie
denis van Nelly Sachs.
Zweden zou aanvankelijk alleen maar een
korte tussenfase zijn op weg naar Ameri
ka. Nelly Sachs en haar moeder zijn er
echter wegens gebrek aan geld voor de
overtocht gebleven.
In haar Zweedse ballingschap Is Nelly
Sachs tot de duidelijk geprofileerde dich
teres geworden, zoals we haar nu kennen.
In Zweden, waar ze zich wel en niet thuis
heeft gevoeld, stierf zij ln 1970.
De berichten vanuit Nazl-Duitsland over
het lijden der Joden, de eigen ontheem
ding daarbij gevoegd, vormen het alles
overheersende gegeven, waaruit zich het
Nelly Sachs
dichterlijk spreken van Nelly Sachs ont
wikkelt. Zij spreekt in haar gedichten en
toneelstukken namens de sprakelozen.
Het lijden van Israël ls niet het laatste,
dat er te zeggen valt. De gedichten ver
woorden het lijden en wijzen dit lijden zijn
beperkte en voorlopige plaats toe ln een al
het aardse omvattend verlangen naar ver
lossing, naar God. Israël neemt hierin
geen kwalitatief andere plaats ln dan an
dere volkeren. Het lijden van Israël ls
echter zo duidelijk zichtbaar, dat het mo
del staat voor het lijden van de mensheid
als geheel. Het verhaal van Jakob, die met
een goddelijk wezen aan de Jabbok vocht
en wiens heup door toedoen van het heili
ge ontwricht werd, staat voor de mens in
het algemeen. De mens ls in zijn verlangen
naar verlossing een blijvend ontwrichte,
ontheemde. De Zweedse letterkundige
Bengt Holmqvist, die samen met zijn
vrouw zeer nauw bevriend was met Nelly
8achs, heeft ln een boeiende studie op het
belang gewezen, dat de twee woorden
„verlangen" en „ontwricht" ln de poëzie
van Nelly Sachs bezitten: „Te midden van
uit twistzieke talen nieuw opgetrokken
babylonlsche torens en piramides ont
wricht van verlangen" (Ned. vert., p. 43)
en; „Je hebt het zeeteken verbogen
ontwricht ln de bankschroef van het
verlangen" (p. 33)
Deze poëzie biedt geen logisch gesloten
wereldbeeld. Hoewel door en door religi
eus van aard, kunnen de hierin taal gewor
den ervaringen slechts ln zeer algemene
termen worden getypeerd: helmwee naar
het andere, naar de nabijheid van het
Goddelijke, als gevolg van de goddelijke
aanraking, die elk lijden ln zich draagt.
Over deze gedichten blijf Je Je als lezer
verwonderen. Ze lijken op het laatste nip
pertje aan een absoluut verstommen te
zijn ontsnapt. In veel gevallen biedt het
lezen van een hele cyclus van gedichten
pas de mogelijkheid, dichter bij de bete
kenis der woorden/gedichten te komen.
Van de nu ln Nederlandse vertaling ver
schenen gedichten, Gloeiende Raadsels,
ls het een nauwelijks vermijdbaar
manco, dat sommige gedichten uit hun
cyclisch verband zijn gehaald en daardoor
duisterder blijven dan noodzakelijk. Voor
de vertalingen van Huub Beurskens heb
lk grote bewondering. Zijn vertalingen
bezitten het Juiste gevoel voor de bijzon
dere toon van deze gedichten. Alleen ln
een enkel geval blijft de vertaling achter
bij het origineel, omdat in het Duits een
korte, kernachtige uitdrukking mogelijk
ls, terwijl het Nederlands met voorzetsels
werkt: „todentrissen" („aan de dood ont
rukt", p. 25); „sehnsuchtsverrenkt" („ont
wricht van verlangen", p. 43). Het na
woord van de vertaler, waaraan een blo-
en bibliografie zijn toegevoegd, laat zien.
dat hij het werk van en de literatuur over
Nelly Sachs grondig heeft bestudeerd.
Sommige opvattingen, zoals de stelling
van Holmqvist. dat de Zweedse lyriek
nauwelijks Invloed heeft uitgeoefend op
het werk van Nelly 8achs zelf. worden
door andere deskundigen echter tegenge
sproken (ln dit geval door Olof Lager-
crantz).
Gloeiende Raadsels, 93 bis., uitgeverij
Meulenhoff te Amsterdam, 18,50.
ten, dat er in de negentiende
eeuw de grootste ommekeer
plaats vond die de Westerse
geschiedenis gekend heeft
sinds het einde van de klassie
ke oudheid. Omstreeks de ja
ren, dat Scheffer actief was.
begint ln feite „onze tijd".
Dat, wat we moderne kunst
zijn gaan noemen, werd toen
geboren; de stijl werd hele
maal aan de keuze van het
Individu overgelaten en sinds
dien zijn er in één-en-dezelfde
periode richtingen en vormen
mogelijk, die onderling zeer
verschillend zijn. De kunst
verklaarde zich toen auto
noom, absoluut.
En wat de gezapigheid be
treft: overal ln Europa waren
revoluties en opstanden. Als
gevolg van de beginnende In
dustrialisatie ontstonden so
ciale problemen die hun weer
ga ln de geschiedenis niet ken
den. Sommige kunstenaars
lieten zich daardoor Inspire
ren zoals Delacroix en Dau-
mier anderen, zoals de En
gelsman Turner, zochten
nieuwe wegen in zuiver schil
derkunstige zin en er waren er
ook, onder wie veel landgeno
ten, die de dagelijkse moei
lijkheden de rug toekeerden
en vluchtten in de natuur, ln
de schoonheid.
Actueel
Eigenlijk hoort ook Scheffer,
die al bijna een eeuw, als hij al
niet helemaal vergeten was.
alleen nog bij intimi bekend
was als een dure mode-schil
der, ook in het hiervoor ge
noemde rijtje thuis.
Ik noemde bij de vorige ten
toonstelling in Dordrecht al
de „Vrouwen van Souli", die
zich tijdens de Griekse onaf
hankelijkheidsoorlog van de
rotsen wierpen om niet ln de
handen van de Turk All Pa
scha te vallen. Dat was toen
puur actueel. Net als de op
stand van de Polen tegen de
Russen in november 1830.
Scheffer, een overtuigd libe
raal, ls, dat wordt heel duide-
loor O. Kruis
k heb oude catalogi gezien
an die artistieke evenemen-
tn: de meeste namen, die je
fin aantreft, zeggen nu nau-
«lijks nog iets. En, al was het
an nè Scheffers tijd, die ver-
ikkelijke scheppingen van
ag t impressionisten, die eigen-
ik nooit meer „weggeweest"
jn, werden er geweigerd.
11) was, volgens kunsthistori
ën drs. Ewals (catalogus) de
Mge Nederlandse schilder
ie tijdens zijn leven al, voor
ft artistiek zo verwende
franse publiek, een idool was.
c denk, dat hij bedoelt: in
jè tijd. Want ook een kunste-
»ar als Kees van Dongen
ocht daar bepaald niet over
jpulariteit klagen). Maar in
der geval, Ary Scheffer was
troemd en werd met eerbe
wijzen overladen. Op 22-jarige
leeftijd krijgt hij bij voorbeeld
al de „Medaille de pelntre
d'histolre" voor zijn schilderij
over de dood van de Heilige
Lodewijk en ln 1828 wordt hij
zelfs ridder in het Legioen van
Eer. Even, ter verduidelijking,
iets over de tijd waarin Ary
Scheffer leefde. De eerste
helft van de negentiende
eeuw. Meestal is de karakteri
sering van de perioden in de
geschiedenis nogal eenzijdig,
generaliserend.
Burgerdom
Zoals de zeventiende eeuw de
historie inging als de „Gou
den", de achttiende als die
van een zij het verfijnd
verval, zo werden de decennia,
die hier aan de orde zijn, nog
heel lang gezien als een tijd,
waarin het gezapig burger
dom hoogtij vierde.
Maar we moeten niet verge-
Ary Scheffer: „Portret van een jonge vrouw" potlood, penseel in kleuren.
Ary Scheffer: „Polonia" potlood, penseel en kleuren.
Zelf ben lk, Jaren terug, duide
lijk tot andere gedachten over
Scheffer gekomen bij het zien
van een schitterend portret
van de Engelse graveur 8. W.
Studie voor enkele figuren van de „Vrouwen van Sooli" swan
krijt.
fog maar net een
i naand geleden was er
D het Dordrechts Mu-
eum de tentoonstelling
J Schilders en schrijvers
i n de romantiek" te
len. Ary Scheffer (1795-
f858), de Dordtenaar,
Be in Frankrijk zo'n
trote carrière maakte,
ras daar nogal royaal
«rtegenwoordigd.
)aarom ging mijn verhaal
oen hoofdzakelijk over deze
[unstenaar. En ook omdat
ijn kunst door de tijd heen zo
pgelooflijk verschillend, te-
fcngesteld, beoordeeld werd.
flu is er een uitgebreide expo-
Mtie van tekeningen, aquarel-
>n en olieverfschetsen van
«heffer alleen en die biedt
'ox een keuze uit de nalaten
schap van zijn enige dochter.
|1 op zeventienjarige leeftijd
jond hij werk ln voor de be-
faimde Parijse „Salon", een
Jaarlijkse tentoonstelling,
vaarvan de kwaliteit door
«er strenge jury's bewaakt
rerd. Overigens zegt dat wei-
lig of niets over de „eeuwig-1
geldswaarde" van het daar
oit geëxposeerde werk.
lijk uit zijn „Polonia". zeer
nadrukkelijk en emotioneel
bij deze zaak betrokken. Je
kunt het zien, zo'n tekening ls
niet theatraal, zoals zijn
„Gretchens", maar echt dra
matisch. Scheffer verzette
zich trouwens ook openlijk te
gen de staatsgreep van presi
dent Charles Louis Napoleon
Bonaparte, die zich liet kro
nen tot keizer Napoleon III:
„Allegorie op 2 december
1851".
Dat zijn maar enkele voor
beelden: dat hij niet alleen
maar de maker was van glad-
gepoetste, geëxalteerde toe
standen, zoals, om een paar
voorbeelden te noemen „Au-
gustinus en Monica", de weke
„Christus Consolator" en de
al te tedere vrouwen- en kin
derportretten, was al jaren
lang in Dordrecht te zien. En
nu bedoel ik dat zelfportret op
31-jarige leeftijd, het vroegste
dat van hem bekend ls. Uit
1826, maar op de keeper be
schouwd eigenlijk al impres
sionistisch.
Reynolds, dat dezelfde leven
dige losse vanzelfsprekend
heid heeft als dat zelfportret
Een niet al te grote, overzich
telijke tentoonstelling, rustig
onderverdeeld ln afdelingen
als familie, vrienden en rela
ties, portret, literair, histo
risch, recent historisch, religi
eus, bijbels en diversen. Ook
enkele schilderijen van Ary's
Jong overleden vader, Johan
Bernard Scheffer waaron
der de 12- of 13-Jarlge Ary ach
ter de schildersezel en enke
le verfijnde miniaturen van
zijn moeder Cornells Scheffer-
Lamme.
Er zijn 95 werken te zien.
waarvan de meesten heel wei
nig of nooit eerder geëxpo
seerd werden.
Tot 4 februari, maandag t/m
zaterdag van 10 tot 17 uur,
zondag van 13 tot 17 uur.
Na Dordrecht zal deze ten
toonstelling ook in het Insti-
tut Néerlandais in Parijs
worden gehouden.
