De coup van Westerling
•RDAG 29 DECEMBER 1979
lltUf
TROUWKWARTET
21
■BINNENLAND"
Op 27 december 1949, tussen kerstkrans en oliebol, vond in
Den Haag de amputatie van Het Koninkrijk plaats: Nederland
gaf het bestuur over Indonesië uit handen. De koningin sprak
mooie woorden, maar de leiders van de jonge republiek
hadden andere zorgen aan het hoofd. Er broeit van alles in de sympathie.
gordel van smaragd. Al in januari 1950 komt het tot een
opstand in Bandoeng' onder leiding van een beruchte
Nederlandse oud-militair. Hij genoot sympathie van vele van
zijn oud-collega's. En misschien ook nog wel meer dan
door Ben van Kaam
•s va
en
'9t
»n
lorps
klubl I
t klut
ikr* ii,
jesdfoi
uitgekiender tijdstip voor de
uvereiniteitsoverdracht had
>rtig jaar geleden nauwelijks
innen worden gekozen: de dag
kerstmis. Nederland had rond
feestdagen even wat anders
in het hoofd. Bovendien onder-
ng men de amputatie van het
oninkrijk onder narcose: Neder-
nd en Indonesië zouden in een
ie verbonden blijven met de
iningin aan het hoofd. Wat dat
lorstelde moest allemaal nog
ijken, maar wie zich wilde over
men aan illusies, kon dat desge-
nst doen. En zo verliep alles
stig tussen kerstkrans en
iebol.
I iewel het op hetzelfde neerkwam In-
nesië werd baas in eigen huis waren
uj( rtijen het er niet over eens wat er op die
nu precies gebeurde, een verschil van
«ing dat tot op de dag van vandaag
'e ereind is gebleven.
'anneer werd Indonesië onafhankelijk,
ir of na 1947?" vroeg enkele maanden
eden een AVRO-quizmaster,
oor" gokte het ondervraagde echtpaar.
fout" galmde de spelletjesleider. „Het
is op 27 december 1949".
|nlijk moment. In Indonesië zou het
Rtwoord zijn goed gerekend. Daar geldt
17e augustus 1945 als de datum waarop
donesië een souvereine staat werd. Dat
derland die souvereiniteit pas eind '49
kende, was een andere zaak, maar ge-
Ijerd wordt de 27e december in Indonesië
filet. Voor staatshoofd Soekamo was er
dag in 1949 slechts sprake van een
stuursoverdracht. Daarom kwam hij
?in °|et zelf naar Batavia om de plechtigheid
ee te maken. Hij zond de minister van
etensie van de federale regering. Sultan
sal unengko Buwono IX van Djokja naar
t 16 plechtigheid. En toen Lovink, de Hoge
n 3 rtegenwoordiger van de Kroon al in het
di egtuig zat op weg naar Nederland hield
5tin fkarno de volgende dag zijn triomfale
Jei ocht in het tot Jakarta herdoopte
teiijltavia.
het paleis op de Dam in Amsterdam
het 27 december de vice-president
Indonesië Mohammed Hatta, die In-
fnesië vertegenwoordigde. In alle stilte
hij op eerste kerstdag in Nederland
Ingekomen voor de plechtigheid.
d,efitzetting-
ling
I tut
tot
dag voor z'n vertrek, donderdag 22
icember brengt hij samen met de sultan
in Djokja nog een bezoek aan Lovink,
bij wijze van spreken z'n koffers al had
grojpakt voor vertrek naar Nederland. Bij
gelegenheid doet hij Lovink een merk-
)alli|lardig verzoek, dat niet zonder zelfspot
zijn uitgesproken. Of de hoogste Ne-
rlandse gezagsdrager nog eenmaal,
lor de laatste keer. gebruik wil maken
n zijn (door Indonesische nationalisten
ijd verfoeide) exorbitante rechten.
»ezo?
itta legt uit dat sterke geruchten willen
t de voormalige KNIL-kapitein Wester-
ig, in heel Indonesië berucht en ge-
eesd vanwege diens optreden op Zuid-
lebes eind '46. een gewapende organisa-
heeft opgebouwd op West-Java, waar-
e hij van plan is na de souvereiniteitso-
rdracht iets te ondernemen. Of Lovink
reid is Westerling meteen Indonesië uit
zetten.
it Lovink van z'n stoel van verbazing
It bij dit verhaal is niet waarschijnlijk.
,fde- eerder, eind oktober hoorde hij van die
ruchten. Via de Nederlandse diplomaat
Beus heeft hem een soortgelijke waar-
huwing bereikt van de Amerikaanse
nsul-generaal Jake Beam. De Amerika-
n beschikten over een prima inlichtin-
ndienst in Indonesië, al was het alleen
aar om de communistische invloed in de
ten te houden. De leiding daarvan be-
stte bij de Amerikaanse militaire waar-
mer, die in een eenzaam huis. ver buiten
itavia aan de weg naar Bandoeng woon-
Die weg was het traject van een bestel-
enst die Westerling had opgebouwd,
ids hij januari '49 de militaire dienst
d verlaten.
:ijnt
•vink weet niet goed raad met die verha-
De diplomaat is nog maar 'n half jaar
Indonesië, waar hij Beel moest opvol-
n die het bijltje erbij neerlegde na het
e-to in Roijen-Roem-akkoord. Weinig idee
eft Lovink wat zich voor zijn komst
eft afgespeeld toen Beel nog de baas
a in het Paleis aan het Koningsplein en
en generaal Spoor, op 25 mei '49 plotse-
dez(|>g aan een hartaanval overleden, nog de
Nederlandse militaire chef in In-
nesië was.
14 vmk reageert op de Amerikaanse waar
op huwing door zoals De Beus het noemt
bij de duivel te biecht gaan.
fcele top-offlcieren van het KNIL laat
een onderzoek instellen naar de ge-
fhten. En die rapporteren hem dat er
aan de hand is. Westerling is gewoon
bezig een nieuw bestaan als burger op te
bouwen.
Hebt u bewijsmateriaal dat Westerling
iets van plan is. vraagt Lovink aan Hatta.
Want in dat geval zou hij iets willen onder
nemen. Maar bewijzen kan Hatta niets.
En tijd om er achteraan te gaan, is er ook
niet meer. De volgende dag, 23 december
zit Hatta al in het vliegtuig op weg naar
Nederland voor de souvereiniteitsover-
dracht.
Mooie Max—
Enkele dagen staat de foto van dit gebeu
ren in Nederlandse kranten. Een overbe
kende plaat, die in tal van geschiedenis
boekjes is terechtgekomen. Koningin Ju
liana spreekt ernstige en mooie woorden
in het paleis op de Dam. Links van haar zit
Drees, opgelucht dat hij nog geen week
geleden het RTC-akkoord ook door de
Eerste Kamer heeft weten te slepen. On
danks alle emoties is er in Den Haag nog
geen ruit gesneuveld.
Rechts van de Koningin zit een onbewo
gen Hatta. Wat gaat er in hem om? Denkt
hij op dit historisch moment aan de dagen
21 jaar geleden, toen hij in het Haagse
Huis van Bewaring opgesloten werd, op
verdenking van opruiing? Of piekert hij
over de problemen, die komen opduiken
zodra koningn Juliana haar handteke
ning heeft gezet?
Naast hem zit een Indonesiër, die daarvan
veel. zoal niet alles afweet. „Mooie Max"
noemen Nederlandse topambtenaren
hem. Sultan Hamid II van Pontianak. is
minister in het federale kabinet en staats
hoofd van de deelstaat West-Borneo,
maar de zaken zijn niet gelopen zoals hem
zinde. De felbegeerde portefeuille van De
fensie heeft hij niet in handen gekregen en
ook is hij niet benoemd tot opperbevel
hebber van de Indonesische strijdkrach
ten. De republikeinen prakkizeerden er
niet over de militaire macht in Indonesië
in handen te spelen van iemand, die ze
nog niet zo lang geleden alleen maar kon
den zien als een soort Nederlandse „ma
rionet".
Enkele maanden na de souvereiniteits-
overdracht zal sultan Hamd II in Jakarta
worden gearresteerd. Hij bekent Wester
ling te hebben aangezet tot het plegen van
een militaire machtsgreep. De kaarten
voor de eerste militaire coup in Indonesië
zijn reeds geschud op het moment dat
koningin Juliana haar handtekening zet.
De situatie in de jonge staat is meteen na
de souvereinlteitsoverdracht ernstiger
dan in Nederland wordt vermoed. Hatta
zit boordevol zorgen aan de tafel in het
Paleis op de Dam Kernvraag is: welke
politieke stroming in Indonesië zal zich
meester maken van de feitelijke, de mili
taire macht? En al is hij persoonlijk daar
over minder ongerust dan vele top-officie-
ren van de TNI. ook hij moet maar gissen
in welke mate hij Nederland, en Neder
landse civiele en militaire ambtenaren
kan vertrouwen dat ze niet zullen mee
pokeren in dit machtsspel. Al is Neder
land dan begonnen met het terugtrekken
van troepen uit Indonesië, voorlopig heeft
het nog een geduchte militaire macht op
de been, dat zich een allerminst verslagen
leger voelt. De Koninklijke Landmacht
gaat terug naar Nederland, maar het Indo
nesische deel van het KNIL blijft Over
eengekomen is op de RTC dat ze kunnen
overgaan naar het Indonesische leger,
zelfs in complete eenheden, maar hoe dat
alles zal verlopen, moet nog worden afge
wacht.
Fusie van burgers^—
Duidelijk is wel dat zij er op uit zijn zich
een zo sterk mogelijke positie te verwer
ven in het Indonesische leger. Voor de TNI
tot voor kort hun vijand koesteren de
KNIL-lers als beroepsmilitairen duidelij
ke minachting. Zij zijn de „vaklui" in „het
bewaren van orde en rust". In de „fusie"
van TNI en KNIL zoals zij het zien
eisen ze op die grond een sterke positie op.
Sultan Hamid II wordt in de nadagen van
Nederlands koloniale rijk nog generaal-
majoor van het KNIL gemaakt. De nuch
tere werkelijkheid, dat Nederlands kolo
niale leger gewoon zal worden geliqui
deerd, wordt in de compromissentaal ter
RTC verdoezeld met de uitdrukking „re
organisatie".
Het draagt allemaal niet bij tot bevorde
ring van het besef dat de rol van Neder
lands koloniale leger is uitgespeeld en dat
de Indonesische KNIL-ers feitelijk in hun
handjes mogen knijpen dat voor hen als
beroepsmilitair een plaats in het leger
van het onafhankelijke Indonesië zal wor
den ingeruimd.
Politieke trekken heeft de tegenstelling
KNIL-ers-TNI-ers ook. In het leger van de
Republiek vochten Indonesiërs uit de ge
hele archipel (niet slechts Javanen) tegen
Nederland. De op 17 augustus 1945 gepro
clameerde Republiek is voor hen niet een
deelstaat, maar het symbool van de Indo
nesische eenheid. Van Mooks deelstaten-
constructie is voor hen nooit meer ge
weest dan een Nederlandse poging tot een
verdeel- en heerspolitiek.
De Indonesische KNIL-ers daarentegen
zien zich als de natuurlijke beschermers
van de deelstatenconstructie en zo zien
het ook tal van Indonesische „federalis
ten", die aanvankelijk sterk met Neder
land samenwerkten. Met name gold dit
voor Menadonese en Ambonese KNIL-
militairen.
Nederlands complot—
Tot op de dag van vandaag kan men in
Indonesië de theorie tegenkomen dat er
dertig jaar geleden, rond de souvereini-
teltsoverdracht sprake is geweest van een
groot Nederlands complot, dat ten doel
gehad zou hebben de verloren macht over
Indonesië weer terug te winnen. Samen
hang wordt in deze theorie gezocht tussen
Nederlands koppige weigering Nieuw Gui
nea over te dragen, de Bandoeng-coup
van Westerling in Januari 1950, de opstand
van Andi Azis in Makassar, april 1950 en
de in diezelfde maand geproclameerde
RMS. Het draaiboek zou dan ongeveer
geweest moeten zijn een toespelen van de
militaire macht aan de federalisten, het
zaaien van onderling verdeeldheid en van
uit Nieuw-Guinea als „springplank" zou
Nederland zich dan weer laten gelden.
Zonder twijfel waren er figuren in kringen
van de beweging Handhaving Rijkseen
heid. die soms openlijk droomden van een
dergelijk idee. Als de RMS op Ambon is
geproclameerd, begint Gerbrandy, tot on-
steltenis van minister Van Maarsseveen
zelfs openlijk vergelijkingen te trekken
met Den Briel. En niets was geschikter
om de argwaan van de Indonesiche natio
nalisten aan te blazen. Trouwens wat te
denken van het feit dat Westerling na z'n
mislukte coup uit Indonesië kon ontsnap
pen dankt zij de Nederlanders? En waar
om heeft Nederland Westerling nooit wil
len uitleveren? Wie een complot ver
moedt. kan heel wat feiten bijeenvegen,
die bij elkaar die indruk wekken. Het zou
een aardige onthulling zijn geweest als na
dertig jaar in dit artikel kon worden bloot
gesteld welke geheime bedoelingen de Ne
derlandse regering in die dagen na
streefde.
Maar wie dat verwacht, moet worden te
leurgesteld. Hoe men daar verder ook over
moge oordelen, de Nederlandse regering
streefde in die dagen geen diepere bedoe
lingen na dan het beschermen van Neder
lands economische belangen in Indonesië,
conform de wens van de grote Nederland
se ondernemingen. De KLM zendt kwis
pelstaartend meteen een hoge functiona
ris naar president Soekamo om hem een
schotel in Delfts blauw aan te bieden en
dat was niet bedoeld om hem voor het
hoofd te stoten.
Wel moet de Nederlandse regering reke
ning houden met de heftige gevoelens van
verbittering bij rechts Nederland over de
gang van zaken, maar de situatie is voort
durend zo dat zij zich voor de voeten
gelopen voelt door degenen die het feit
niet konden verkroppen dat er een eind
gekomen was aan Nederlandands politie
ke macht in Indonesië.
Ook tal van Nederlandse officieren (vooral
in het KNIL) hadden daarmee moeite. Ze
konden nauwelijks geloven dat in de loop
van 1949 de kaarten totaal anders waren
komen te liggen. En menselijk is begrijpe
lijk dat hun sympathie soms de vorm
aannam van directe steun aan Indonesi
sche KNIL-ers. die volop betrokken raak
ten in de strijd om de (militaire).macht in
de Jonge staat
Maar een Nederlands complot?
Uit Nederlandse archiefstukken rijst het
beeld op van een Nederlandse regering,
die voortdurend door nieuwe gebeurtenis
sen overrompeld, wanhopig tracht èn
goeie vriendjes te blijven met Indonesië,
èn zich rechts Nederland van het lijf te
houden, dat hoopvol opveert bij elk con
flict dat in de jonge staat uitbreekt. Ook
al bestaat er slechts een flauwe notie van
wat er aan de hand is.
Globaal kunnen in die tijd drie stromin
gen in Indonesië worden onderscheiden,
die alle drie streven naar feitelijke, mili
taire macht. De communisten, althans
links georiënteerden, opereren na de zwa
re klap hen in de Republiek toegebracht
in de Madoem-affaire september 1948 ui
terst behoedzaam. Maar hun aanhang in
het Indonesische leger is nog groot De
leidende nationalistische stroming, Soe-
karno-Hatta-Sultan van Djokja blijft stre
ven naar terugdringing van hun macht.
Mede daarom kan men toetreding van het
Indonesische leger van ettelijke tiendui
zenden ex-KNIL-ers prima gebruiken,
mits zij volstrekt loyaal zijn aan de Indo
nesische regering. -
De derde stroming wordt gevormd door
fanatieke Islamieten die hun streven naar
een Islam-staat niet in vervulling hadden
zien gaan. Hun gewapende eenheden, de
Darul Islam, liggen al langer dan een jaar
bloedig overhoop met de TNI. Ze vechten
zowel tegen het Republikeinse als het
Nederlandse leger. En hier ligt eigenlijk
het begin van de sfeer van geheimzinnig
heid. die altijd rond de figuur van Wester
ling heeft gehangen.
Noch de communisten, noch de Darul
Islam-sfroming is sterk genoeg om met
succes een greep naar de macht in geheel
Indonesië te doen. Maar binnen het bereik
lag misschien wel als eerste begin de
macht in een deelstaat Het is vooral de
kwetsbaarheid van de staatkundige con
structie. die Nederland had achtergelaten,
die Soekamo en Hatta weinig andere keus
liet dan een zo snel mogelijk oprollen van
de deelstaten. De coup van Westerling in
Bandoeng gaf de stoot. De betekenis van
wat toen gebeurde is in Nederland wèï
onderschat, maar niet in Indonesië.
Levensgevaarlij k
Voor de jonge staat was het levensgevaar
lijk wat zich dreigde te voltrekken en
wanneer Westerling geslaagd was (de kans
was reëel) dan zou dat voor heel Indonesië
gevolgen gehad kunnen hebben.
Wat niet blijkt uit de opgewonden pro-
Westerling-reportage in het christelijk
weekblad De Spiegel, tekent zich wel
scherp af uit de vertrouwelijke Nederland
se rapporten uit die tijd een slagen van
Westerling had om te beginnen een
Islamitische staat Pasoendan opgeleverd,
de Negara-Islam-Pasundan. Daarnaar
streefde de Darul Islam En in sterke'mate
had men de leidende figuren in de deel
staat voor dat denkbeeld weten te winnen.
Tegen de TNI waren de Darul-Islamgroe
pen alleen evenwel niet opgewassen (in
Pasoendan hielden de partijen elkaar on
geveer in evenwicht), maar anders werd de
situatie, toen eind 1949 Westerling op het
toneel verscheen met de stichting van de
Angkatan Perang Ratu Adil, een strijd
macht van de Ratu Adil Persatuan Indo
nesia „Indonesische Vereniging van de
Rechtvaardige Heerser".
Het was een wonderlijk bondgenootschap
van alle gewapenden en politieke figuren
op West-Java, die iets tegen de Republiek
van Soekamo hadden. Darul Islamgroe-
pen, gedeserteerde (Soendanese) TNI-ers-
enkele communistisch georiënteerde or
ganisaties (onderdelen van de divisie
Bambar-Runtjung. van de Laskar Rajat
en waarschijnlijk ook van de Brigado TJi-
tarum), en nog diverse andere Indonesi
sche strijdgroepen.
En daarbij kwam dan als'harde kern Wes-
terlings eigen mensen. KNIL-gedemobili-
seerden van het Korps Specialë Troepen,
die hij ondergebracht had in bewakings-
groepen van ondernemingen. Bij elkaar
was het een geduchte militaire alliantie,
die zich op 5 januari 1950 aanbood om de
deelstaat Pasoendan te beschermen tegen
de TNI.
Westerlings coup is mislukt, vooral omdat
de plannen voortijdig uitlekten wat een
gecoördineerde operatie in de war stuur
de. In Bandoeng voltrok zich voortijdig
wat deel had moeten uitmaken van een
veel grotere aanpak, met als klapstuk
gevangenneming in Jakarta van de fede
rale Indonesische regering
Sympathie en hier en daar wellicht steun
genoot Westerling van Nederlandse offi
cieren. maar zeker niet van de Nederland
se legerleiding, die vliegtuigen ter be
schikking stelde om TNI-troepen naar
Bandoeng over te brengen. Uit de archie
ven blijkt dat de regering in Den Haag aan
Hoge Commissaris Hlrschfeld toestem
ming verleende om eventueel KL-onder-
delen in te zetten als militaire bijstand
aan de federale Indonesische regering. Zo
ver is het niet gekomen en dat is mis
schien maar goed ook. Een storm zou in
(rechts) Nederland opgestoken zijn wan
neer dat was gebeurd en twijfelachtig is
ook hoe de Nederlandse troepen zouden
hebben gereageerd. Ettelijke rapportages
gewagen van begrip en sympathie voor
Westerling. Onzekerheid slaat toe of
KNIL en KL nog wel betrouwbaare
mmachtsinstrumenten in handen van de
regering zijn.
Terughoudendheid -
De latere Nederlandse terughoudendheid
over deze Westerling-affaire moet mede
daaruit worden verklaard. En ook waar
schijnlijk uit de manier waarop het con
tact tussen Westerling en de Darul Islam
ontstond. Het verhaal is zo fantastisch dat
Lovink, de geruchten daarover eenvoudig
absurd acht. Westerling zou terroristen ln
West-Java. Darul Islam en communisten,
van Nederlandse wapens hebben voorzien
onder oogluikend toelaten van het KNIL!
zo luidt het gerucht.
Maar het fijne van de zaak weet hij dan,
begin januari, nog niet. Daarvan komt'
later pas iets uit.
Generaal Spoor en enkele andere top
officieren van het KNIL waren voorjaar
1949 heel goed op de hoogte dat Wester
ling na zijn demobilisatie niet slechts
droomde van een vredige toekomst als
vrachtrijder. Zij hebben in die dagen
blijkt uit de archiefstukken gebruik
van Westerling gemaakt om vla hem wa
pens toe te spelen aan de Darul Islam, die
behalve met Nederlandse troepen
ook met de TNI in gevecht was. Officieel
heette het dan de wapens bestemd waren
voor Chinezen, die hun bedrijven wilden
beschermen, maar enkele niet alle
topofficieren van de KNIL wisten beter.
De bedoeling was om via de Darul Islam
de TNI, die toen een guerilla tegen de
Nederlandse troepen voerde, zoveel moge
lijk afbreuk te doen.
Noch Beels opvolger Lovink, noch Spoors
opvolger generaal Buurman van Vreeden
waren op de hoogte van deze geheime
operatie toen ze enkele KNIL-officleren
lieten uitzoeken wat Westerling in zijn
schild voerde Maar bij de onderzoekers
waren er die het wèl wisten. Terecht con
cludeert De Beus dan ook dat Lovink „bij
de duivel" te biecht ging.
Zou Indonesië een federatie van staten
gebleven zijn wanneer Lovink Hatta wel
had geloofd en Westerling dertig Jaar gele
den als de wiedeweerga Indonesië had
uitgegooid? Daarvan is geen sprake. De
republikeinen waren vastbesloten terug te
keren naar het punt waarop zij 17 augus
tus 1945 waren begonnen Zelfs ln Oost-
Indoneslë bleken de Republikeinen bij de
parlementsverkiezingen duidelijk aan de
winnende hand. Politiek stonden ze sterk.
Maar wel heeft de coup van Westerling de
instorting van de federatie duidelijk ver
sneld.
