«r
Stalin leeft voort
DAG 15 DECEMBER 1979
~1rdagT
TROUW/KWARTET
■BUITENLAND!
Volgende week vrijdag is het een eeuw geleden dat schoenmakerszoon
Josef Vissarionowitsj Dzjoegasjwili werd geboren. Onder de schuilnaam
Koba begon hij in het begin van deze eeuw een carrière in de toen nog
illegale bolsjewistische partijEen man van de praktijk, geen
hoogvlieger, leek het. Goed om als partijsecretaris voor de kaartenbakken
te zorgen. Koba zag zijn kans en ontpopte zich als Stalin. Nu,
zesentwintig jaar na zijn dood, leeft hij voort in een maatschappij waar
het uitspreken van je eigen mening levensgevaarlijk kan zijn.
door Martin van den Heuvel
indringend beeld van de persoonsverheer
lijking rond de Rode Tsaar. Hij schrijft
onder meer dat er circa twintigduizend
lofliederen op Stalin moeten zijn ge
schreven.
Het zal altijd wel een punt van discussie
tussen historici blijven hoe verklaard
moet worden dat de Georgische schoen
makerszoon Josef Vissarionowitsj Dzjoe
gasjwili er in kon slagen het Sowjetvolk zo
dwingend zijn wil op te leggen. Was Stalin
een machtswellusteling die er op perfide
wijze in geslaagd is om, tegen Lenins
ideeën in, een dictatuur te vestigen? Of
was het stalinisme het logische produkt
van het bolsjewistische model waaraan
Lenin zelf de eerste, ruwe vormen had
gegeven en dat door „de man van staal"
alleen maar „vervolmaakt" is?
De Russische dissidente historicus Roj
Medwedew (om één voorbeeld-te noemen)
doet in zijn boek „Laat de geschiedenis
oordelen" veel moeite om de eerste stel
ling waar te maken. Het leninisme is vol
gens hem een goede zaak, Stalin liet het
Russische socialisme echter ontsporen en
de problemen kunnen verholpen worden
als de stalinistische uitwassen worden uit
gebannen. Ik sta nogal sceptisch tegen
over deze visie en neig steeds meer tot de
gedachte dat het stalinisme een vrij lo
gisch produkt van het leninisme was. Sta
lin heeft repressiemethoden gebruikt
waarvoor Lenin waarschijnlijk zou zijn
teruggeschrokken, maar dat is een andere
zaak. Dat had er ook toe kunnen leiden
dat het Sowjetsysteem zou zijn ineenges
tort als Lenin langer geleefd had.
Elite
Voor een goed begrip van de persoon en de
werkwijze van Stalin moeten we ons ver
diepen in de polemieken over de partijop-
bouw tussen de Russische sociaal-demo
craten rond de eeuwwisseling. Tsaar Nico-
laas II zat nog op de troon en de Russische
sociaal-democratie vormde een betrekke
lijk kleine, illegaal werkende partij.
In deze partij ontstond een conflict hoe de
strijd tegen de autocratie moest worden
gevoerd. Lenin was een voorstander van
het zogenaamde „democratisch centralis
me". Hij wilde een elitepartij, een partij
van gestaalde revolutionairen die de beve
len van hogere partijorganen blindelings
zouden uitvoeren, een actiepartij en geen
discussiepartij. Lenins brochure „Wat te
doen?" is één en al verheerlijking van de
partij als „voorhoede van het proletari
aat". waarbij de verdrukten voor wie de
partij de ideale wereld zou bevechten, ver
op de achtergrond verdwenen.
Lenins tegenstanders verwierpen de cen
tralistische ideeën en de partijverheerlij
king van Lenin. Zij hechtten veel meer
waarde aan de democratische besluitvor
ming binnen de partij en wilden een grote
partij die openstond voor iedereen, ook al
was het onder het tsarisme moeilijk om
die democratie en openheid te realiseren.
Het was naar aanleiding van deze discus
sie dat Trotski spottend opmerkte dat
Lenins opvattingen over de partij noodza-
hadden geholpen, werden al onder Lenin
korte metten gemaakt. Het opsluiten van
politieke tegenstanders zonder reële gron
den in gevangenissen en kampen gebeur
de ook onder Lenin al op grote schaal.
Illustratief is in dit opzicht het showpro
ces dat de bolsjewieken in de zomer van
1922 tegen een aantal leiders van de Partij
der Socialisten-Revolutionairen organi
seerden. Lenin eiste een „modelproces
met flink veel kabaal in de pers". De
rechters moesten zich volgens hem schik
ken naar de wensen van de Sowjetover-
heid en strenge straffen uitspreken.
Deze Socialisten-Revolutionairen, verte
genwoordigers van de partij die bij de
verkiezingen in 1917 vijftig procent van de
stemmen veroverde (de bolsjewieken 25
procent), werden berecht op grond van
wetten die nog niet bestonden op het
moment dat ze hun „misdaden" begaan
hadden. Gedurende het twee maanden
durende proces vonden er massale open
bare demonstraties tegen de beklaagden
plaats waajaan de openbare aanklager en
de rechters deelnamen. Dit proces was al
evenzeer een gerechtelijke komedie als de
beruchte showprocessen van de jaren der
tig, zij het dat nog niet alle aangeklaagden
nu ook al schuld bekenden.
„Omvorming"
Aan het einde van de jaren twintig, als
Stalin zijn voornaamste tegenstanders
politiek heeft uitgeschakeld, begint hij
met de „socialistische omvorming" van de
Russische maatschappij, de collectivisa
tie van de landbouw en de industralise-
ring.
De Russische landbouw was sterk verou
derd, er was overwegend sprake van klei
ne boerderijen en modernisering was be
slist noodzakelijk. Maar de collectivisatie
die vanaf 1928 werd doorgevoerd, zaaide
dood en verderf op het Russische platte
land. Het gebeurde met dwang, waarbij de
overheidsterreur zich voornamelijk richt
te op de koelakken, hereboeren zouden
wij zeggen. Er waren echter nauwelijks
hereboeren, maar alle tegenstanders van
de collectivisatie kregen dit etiket opge
plakt en werden terechtgesteld of naar
Siberië verbannen.
Deze landbouwhervorming van Stalin
heeft aan miljoenen mensen het leven
gekost. 1) Maar mensen als Medwedew
zien deze collectivisatie nog steeds als een
groot goed. ook al betreuren zij „de exces
sen" die zich daarbij hebben voorgedaan.
Normen
Medwedew en sommige andere marxisti
sche geschiedschrijvers veroordelen Sta
lin pas als hij zich in de Jaren dertig ook
tegen partijgenoten gaat keren. Toen pas
zouden de leninistische normen geschon
den zijn en zou het zuivere stalinisme zijn
kop opsteken. Die scheiding lijkt mij te
kunstmatig.
Hoezeer machts- en achtervolgingswaan
Stalin al in de jaren dertig in zijn greep
hadden, blijkt uit de decimering van de
legertop: zeventigduizend officieren kwa
men in de Grote Terreur om het leven,
onder wie negentig procent van alle gene
raals en tachtig procent van alle kolonels.
Een groot deel van de eerste nederlagen in
de Tweede Wereldoorlog en van de twintig
miljoen Russische oorlogsslachtoffers
moet stellig op rekening geschreven wor
den van deze zinloze zuivering van het
leger. Er wordt bovendien, als het over de
twintig miljoen Russische oorlogsslach
toffers gaat, meestal vergeten dat onder
hen ook veel slachtoffers van de Stalinter-
reur moeten zitten, die tijdens de oorlog in>
Russische dwangarbeiderskampen door
ondervoeding om het leven zijn gekomen.
Destalinisatie
Een herdenkingsartikel over Stalin schrij
ven is daarom alleen al zinvol, omdat het
stalisnisme tot op de dag van vandaag
voortleeft. Chroestsjows mislukte destali
nisatie heeft bewezen hoe hardnekkig het
stalinisme is. En onder stalinisme versta
ik dan die dwangmaatschapplj die in de
jaren dertig door de stalen hand van de
Grote Leider gevormd is, met de positieve
en negatieve trekken dooreen: een maat
schappij zonder werkloosheid maar met
arbeidsdwang, met gratis medische ver
zorging en onderwijs en een. zeker op
wereldniveau gezien, redelijke welvaart.
Maar ook een land zonder democratie,
zonder vrijheid van godsdienst, een land
waar een kleine almachtige kliek de
dienst uitmaakt en het uitspreken van je
eigen mening levensgevaarlijk kan zijn.
Een land ook waarin de sociale bovenlaag
over grote inkomens en vele privileges
beschikt. Wat dat betreft is Lenins princi
pe dat een partijfunctionaris niet meer
mag verdienen dan een geschoolde arbei
der allang overboord gezet.
En onder stalinisme versta ik ook de hy
bride Russische achterdocht ten opzichte
van het Westen, het vijanden- en omsinge
lingscomplex. die ziekelijke manie om „de
vijand", „het kapitalisme" of „het imperi
alisme" de schuld van alle falen te geven,
het rigide zwart-witdenken. die eeuwige
vrees voor „Westerse ondermijning". Het
is een land waarin de jeugd vandaag de
dag nog wordt opgevoed tot „haat jegens
de vijand en het kapitalisme". 2).
Deze Russische complexen bewijzen
steeds weer hoe onzeker de Sowjetmacht-
hebbers zich voelen en op hoe weinig
anders dan op kille macht hun regime
gevestigd is. Deze Russische complexen
maken de Sowjet-Unie voor het Westen
ook een moeilijke partner.
1) Zie voor de collectivisatie van de Rus
sische landbouw het artikel van profes
sor J. W. Bezemer in de Internationale
Spectator, oktober 1979. In dit nummer
staan nog twee artikelen over de Russisc-
ge landbouw.
2) Voor de agressieve en militaristische
wijze waarop de Sowjetjeugd wordt op
gevoed zie: Martin van den Heuvel, De
militair-patriottische opvoeding van de
sowjetjeugd, Nederlands Instituut voor
Vredesvraagstukken Den Haag, 1979.
Dr Martin van d* H-uvtl is wrlrnsrhapprlijk mrdr
warkrr aan hrt Oost-Europa Instituut van d« l'niveMi-
teil van Amsterdam.
kelijkerwijze in de dictatuur van de partij
leider moest uitmonden. Deze discussie in
de partij leidde in 1903 tot de bekende
splitsing tussen de bolsjewieken (aanhan
gers van de meerderheid) en mensjewie
ken (aanhangers van de minderheid).
Bolsjewiek
Stalin nu, die het congres over deze kwes
tie (in Brussel en Londen) niet had bijge
woond, was een bolsjewiek van nature. Op
vijftienjarige leeftijd komt hij, in 1894, op
het orthodoxe seminarie in Tbilisi terecht,
een van de weinige mogelijkheden in die
tijd voor een onbemiddelde Georgische
jongen om verder te leren. Nog op het
seminarie krijgt hij belangstelling voor
het marxisme en zijn verwijdering van het
seminarie in 1899 moet daarmee te maken
gehad hebben.
In de bolsjewistische partij ontwikkelt hij
zich tot een betrouwbaar werker, een man
van de daad, een man ongetwijfeld naar
Lenins hart. Stalin agiteert onder de ar
beiders van de Georgische hoofdstad Tbi
lisi, maar is ook actief in de Transkaukasi-
sche olie- en havensteden Batoem en Ba
koe. Hij wordt verscheidene keren door de
Ochrana, de tsaristische geheime politie,
gearresteerd en tot enkele Jaren verban
ning veroordeeld. Het toezicht op de bal
lingen was echter doorgaans niet streng
en Koba, zoals zijn schuilnaam aanvanke
lijk luidde, dook meestal na enkele maan
den weer in de Kaukasus op om zijn
revolutionaire activiteiten te hervatten.
Actie
Stalin was, nogmaals, meer een man van
de revolutionaire actie dan een theoreti
cus. Hij bewonderde Lenin om zijn gedurf
de besluiten, maar had een afkeer van
intellectueel getheoretiseer. Zelfs in 1917
behoorde Stalin niet tot de echte leiders
van de bolsjewistische partij, ai was hij
inmiddels wel lid geworden van het cen
trale comité. Men zal in het beroemde
boek over de Oktoberrevolutie van de
Amerikaanse journalist John Reed, „Tien
dagen die de wereld deden schokken",
Stalin dan ook nauwelijks tegenkomen.
Daarom heeft Stalin dit boek, dat toch
een verheerlijking van de communistische
revolutie was, verboden toen hij het in
Rusland voor het zeggen had.
Het is ook, anders dan meestal gedacht
wordt, zeer waarschijnlijk dat Lenin het
idee steunde om Stalin in april 1922 secre
taris-generaal van de partij te maken. De
bolsjewistische leiders zagen onvoldoende
in welk een grote potentiële macht zij
Stalin daarmee schonken, zij zagen er een
bureaufunctie in, werken met ledenadmi
nistraties en kaartenbakken, geen taken
waar revolutionairen warm voor lopen.
Stalin, die toen al zeer ambitieus was
maar die ambities goed wist te verbergen,
maakte die post tot de belangrijkste in de
partij. Binnen een jaar verving hij 37 van
de 50 provinciale partijsecretarissen. Sta
lin had vooral invloed onder het lagere
partijkader. Hij was een man die hen
begreep, hun taal sprak, niet zo'n hoog
dravende theoreticus.
Daarom werd hij voortdurend onderschat
en nog na Lenins dood in 1924 leek het
veel waarschijnlijker dat Trotski de Bona
parte van de Russische revolutie zou wor
den dan hij. De weinige theoretische bij
dragen die Stalin leverde, zoals de doctri
ne van „het socialisme in een land", waren
begrijpelijk en uitvoerbaar, en vielen in de
partij zeer in de smaak.
Erfenis
Stalin erfde, daar kan geen twijfel over
'bestaan, van Lenin een politiek systeem
dat op onderdrukking berustte. Dat was
het logische gevolg van een machtsgreep
door een minderheid en de wens de macht
ten koste van alles te behouden. Met op
standen, van dezelfde arbeiders en matro
zen die de bolsjewieken aan de macht
21 december 1949 werd Josef
lin zeventig. De „vader aller
.keren" werd bij deze gelegen-
bejubeld op een wijze als
licht nooit eerder in de ge-
iedenis is voorgekomen. In
hoofdartikel in de Prawda
tmden het centrale partijcomi-
en de ministerraad hem „de
medestrijder en vriend van
iin, de geniale voortzetter van
onsterfelijke zaak, de onver-
eibare strijder voor het com-
nisme, onze wijze leider en le-
r".
inge artikelen belichtten Stalins voor-
tnste medewerkers de verschillende
ecten van zijn genie. Georgi Malenkow
in hem „de leider van de progressieve
isheid"; Lawrenti Beria „de grote in-
Btor en organisator van de zeges van
communisme"; VJatsjeslaw Molotow
chreef „het creatieve genie met al zijn
rsiteit en geestelijke rijkdom van de
Stalin"; Kliment Worosjilow zijn
taire genie; Anastasi Mikojan onder-
epte dat Stalin in „zijn briljante ge-
riften de grote opvolger van Lenin en
ideeën" was; Nikita Chroestsjow ten-
te bracht eer aan de „geliefde vader,
e leraar, het genie dat de Partij, het
rjet-volk en de arbeiders van de hele
eld leidt".
ging het door, bladzijden lang. Op 21
ember begonnen de Russische kranten
met het afdrukken van lange lijsten
gelukwensen van organisaties en pro-
ente persoonlijkheden, binnen en bui
de Sowjet-Unie, aan de „grote leider",
e lijsten stonden 22 maanden achter-
geregeld in de dagbladen. In oktober
toen Stalin bijna 72 was, stopte men
bee, met de mededeling dat nog niet
'reen aan de beurt was geweest.
ischeiden.
A van de merkwaardigste kanten van
I" e persoonsverheerlijking was dat ook
Uns bescheidenheid herhaaldelijk ge-
verki ;en werd- Zo schreef Malenkow: „Ka-
raad Stalin waarschuwt ons herhaalde-
dat niet eigendunk, maar beschéiden-
:t-dü l een bolsjewiek siert. En dat elke
en er, welke functie hij ook bekleedt, een
*aar van het volk is". Ook Beria sprak
8talins „eenvoud en bescheidenheid
ifkeer van alle verwaandheid en effect-
ig".
gen.
oestsjow heeft in zijn geheime rede
besli februari 1956, waarin hij Stalin van
voetstuk stootte, deze „bescheiden-
1" heftig aangevallen. Hij vertelde
1 dat de dictator persoonlijk opdracht
gegeven aan zijn officiële biografie
zin toe te voegen waarin zijn beschei-
l6l heid geprezen werd. De bescheiden
van de huidige partijleider Leonid
dag tniew wordt trouwens, met het groeien
v zijn macht, ook steeds meer geprezen,
inmiddels overleden componist Dmitri
TR1 itakovitsj geeft in zijn recent in Ameri-
ten herschenen autobiografie eveneens een
;ciei^
