Stadhuis Hattem heropend
Oplichters spelen
in op goudkoorts
'eamverpleging is nuttig'
Hitlerperiode als
toeristenindustrie
-even historische panden tot een eenheid gesmeed
ieuwe leider
ÏS|eger des Heils
raliteit gezondheidszorg wordt verhoogd
Wereldmissiedag
zoekt miljoenen
Propagandistisch fotoboek vliegt in Beieren over toonbank
atiënt wordt slecht ingelicht
MERDAG 20 OKTOBER 1979
BINNENLAND
TROUW/KWARTET
»or Jac. Lelsz
ATTEM Het IJsselstadJe Hattem, waarvan men het silhouet op z'n schoonst in het vizier
ijgt als men het van de Zwolse kant af benadert, nam vrijdag zijn stadhuis weer in gebruik,
ew opening gebeurde door de commissaris der koningin in Gelderland, mr W. J. Geertsema,
e hoog aan de frontgevel het wapen van Hattem onthulde. Hattem, dat diep in het verleden
sdsrechten ontving van de Hertog van Gelre, heeft stellig een van de verrukkelijkste
adhulzen van Nederland gekregen. Daarbij werden, zoals een trotse burgermeester drs C.
ikker heeft opgemerkt, „zeven (historische) panden tot een eenheid gesmeed".
ik
n van de aardigste tevens meest
lurfde dingen, die het architecten-
M [eau Heineman-Vos-Ten Broeke
0 Velp, in Hattem heeft uitgehaald,
jeft het punt van de onderlinge
reikbaarheid. Tenslotte gaat het
ierdaad om zeven oude panden
»t een verwarrend stelsel van gan-
üofi en vertrekken, opstapjes en af-
pjes. Gekozen werd voor een ont-
iting vanaf de deels nog aanwezige
inenplaats. Wanneer men die van-
de straat betreedt, dan ziet men
hter de balie van de receptie ge-
've on enige antieke geveltjes oprij-
Om dat beeld te kunnen verkrij-
j, respectievelijk handhaven, en
op de verschillende verdiepingen
kunnen komen, is aan de dakcon-
smfuctie een stalen galerij „opgehan-
Van hieruit zijn als het ware
iggetjes geslagen naar de diverse
rcelen. Een in schoon beton gestor-
liftschacht, die binnen deze opzet
ens een constructieve functie
voélt, stoort in visuele zin niet.
Hattem is een gaaf stadje. De Hertog
van Gelre schonk het niet alleen
stadsrechten, maar ook een gemeen
schappelijke weide. Alle stadsgerech-
tigden mochten daar hun vee laten
grazen. Dat betekende wel dat zich
zo'n kleine veertig boeren binnen de
muren vestigden. Een situatie, die
ook een keerzijde had, want zodoen
de werd de ambachtelijke ontwikke
ling tegengehouden. Veel ingezete
nen. grondwerkers met name, gingen
elders werken. Na de Tweede Wereld
oorlog is de gemeenschappelijke wei
de de Hoenwaard verkaveld. De
boeren trokken toen daar heen. Van
af dat moment kwam er in Hattem
ruimte voor andere dingen.
Begin Jaren zeventig kreeg het stadje
't predikaat beschermd stadsgezicht.
Sinds die tijd zijn de toren van de
hervormde Andreaskerk, de molen
De Fortuin, het museum en een der
tigtal woningen gerestaureerd. En nu
dan het stadhuis dat bovendien werd
uitgebreid.
éénmalige uitgave van drieduizend
gulden te hoog vond. Architecten bij
die gefaseerde verbouwing waren de
gebroeders Koch in Zwolle. Vooral
deze Koch-periode is bij de in 1976
begonnen en nu voltooide restauratie
en uitbreiding, als uitgangspunt ge
kozen. Opnieuw restaureren tot bij
voorbeeld de Renaissance stijl of een
stijl uit een andere periode zou niet
alleen te veel vraagtekens hebben
opgeroepen, maar ook aanzienlijk
meer hebben gekost dan de relatief
kleine som van ruim vier miljoen gul
den, inclusief ruim één miljoen gul
den aan monumentensubsidies, die
men nu kwijt is.
Zeven goudguldens Grondgedachte
De geschiedenis van het stadhuis be
gint in 1553, toen op de hoek van
Markt en Kruisstraat voor zeven
goudguldens een pand werd aange
kocht van het Heilige Geest Gast
huis. Begin 1700 werd er een aangren
zend perceel aan toegevoegd. Samen
zijn ze kort daarop in renaissance
stijl verbouwd. In het er aan toege
voegde pand zetelde aanvankelijk de
Vierschaar (een college van rechts
spraak), later diende het als Waag;
van beide zijn nog elementen aanwe
zig, ook na de laatste ingreep. In de
loop der Jaren zijn er meer verbou
wingen geweest, die zeer ingrijpend
waren, vooral in de tweede helft van
de negentiende eeuw. Het geschiedde
toen in fasen, omdat de raad een
Grondgedachte bij de plannen was
enerzijds het behoud van het karak
ter der zeven bijeen te brengen pan
den en anderzijds het verkrijgen van
een stadhuis waarin zo doeltreffend
mogelijk zou kunnen worden ge
werkt. Zo ontstond er een zekere
splitsing: een bestuurlijk annex re
presentatief gedeelte waarbij de ver
stilde, historische sfeer werd geaccen
tueerd én een gedeelte dat bestaat uit
functionele vertrekken waar de amb
tenaren uit de voeten kunnen.
Tussen de bestuurlijke en representa
tieve afdeling van het oude stadhuis
op de hoek en de verder de straat in
Het gerestaureerde en uitgebreide stadhuis van Hattem, waarbij zeven panden werden
samengevoegd.
gelegen afdeling voor het secretarie-
personeel bevindt zich enigszins in
springend en weinig opvallend een
moderne glazen ingangspartij. BIJ de
behandeling van de gevels is conser
verend te werk gegaan. Voor de kleu
ren zijn de aanwezige historische be
langrijke kleuren, speciaal voor de
buitengevels, als uitgangspunt geko
zen. En dat heeft het kleurenschema
binnenhuis bepaald. Steenrood (os
senbloed) okergeel en zandsteenbelge
zijn de historische kleuren. Daaraan
zijn donkergrijs en hardblauw voor
de hedendaagse gedeelten toege
voegd en veel tijdloos wit om de ka
mers licht te houden.
Er vanuit gaande dat geen ambte
naar bereid is met kuitbroek en
staartpruik staande aan een hoge les
senaar met ganzenveer zijn werk te
doen. is voor de Inrichting waar mo
gelijk naar een eigentijdse benade
ring gezocht. Zo vindt men in het
stadhuis een mengeling van histori
sche en hedendaagse elementen. Het
modernste aan meubilair en verlich
ting maar bijvoorbeeld ook eikehout
snijwerk. een documentenkist, een
balpoottafel. en een doek van de ver
maarde IJsselschilder Jan Voerman
sr. die in Hattem heeft gewoond. De
binnenhuisarchitecte, mevrouw G.
M. Hooykaas. is er van uitgegaan dat
voorwerpen van een goede vormge
ving. onverschillig de tijd van ont
staan, meestal op een harmonieuze
wijze zijn te combineren.
hb ISTERD/.M De Amerikaan Ge-
g L. Neltiag is benoemd tot territo
il leider van het Leger des Hells in
derland. Op 22 november zal hij
rden geïnstalleerd,
i 3 i
mmlssloncr Neltlng was sinds 1976
noé het internationaal hoofdkwartier
loefn het Lejer des Heils in Londen
rioaam, als lnterntionaal secreta-
vo«r Oceanië en het Verre Oosten,
larvoor was hij nationaal chef-se-
etan van het Leger in de Verenlg-
Stien.
hidige territoriaal leider in Ne-
prlaii, commissioner C. A. Verwaal,
«m op 16 november tijdens een
ienhre samenkomst in de Congres-
al an de Overtoom afscheid. Hij
jord'op het hoofdkwartier in Lon-
n nternatlonaal secretaris voor
iroa. Vijf Jaar heeft commissioner
ferval het Leger in Nederland ge-
eid.n deze periode heeft hij een
nuwing van het gebouwenbe-
nverwezenlljkt en een vormings-
•enüm in Lunteren doen bouwen.
De nieuwe commandant van het Léger des Heils in Nederland, de Ame
rikaan George L. Netting met lijn vrouw Juanita Nelting-Prine.
Va een onzer verslaggevers
ITECHT Het laten ver
oen van een kleine groep
a:nten door een vast team
nh eleegkundlgen maakt het
an uelijk de kwaliteit van de
ar «leegkundlge zorg te ver-
iten. Invoeren van teamver-
p ilnng in algemene zleken-
rfcuen is daarom alleszins het
egen waard.
en tfleze conclusie komt de Nationale
,ft lenhuisraad in een rapport „Ex-
ement teamverpleging". Voor
10. «verpleging zijn niet meer ver-
tkundlgen nodig dan voor de tra-
inele vorm van verplegen, ls bij
experiment, dat enkele Jaren
lit geduurd, duidelijk geworden.
Kr aanleiding van het rapport
[t het bestuur van de sectie zle-
ihuizen besloten een projectgroep
i stellen. Die moet een vooronder-
c doen naar de mogelijkheid de
verpleegkundige „werklast" ln de al
gemene ziekenhuizen te berekenen,
zodat op basis daarvan per Individu
eel ziekenhuis het benodigde aantal
verpleegkundigen kan worden vast
gesteld.
Beter ingespeeld
Uit de resultaten van het experiment
blijkt, dat de kwaliteit van het ver
pleegkundig handelen op de afdelin
gen met teamverpleging hoger was,
dat de patient er meer bij de ver
pleegkundige zorg was betrokken en
dat de verpleging beter was inge
speeld op een mondige patient. Het
werk was voor de verpleegkundigen
bevredigender en voor hetzelfde werk
was relatief minder personeel nodig.
De verwachting dat teamverpleging
zou leiden tot meer continuïteit in de
personeelsbezetting kwam niet uit.
Uitbreiding van het personeelsbe
stand bleek niet te leiden tot betere
verpleging. Verwacht werd, dat er
door uitbreiding meer tijd zou vrijko
men om bijvoorbeeld met de patient
te praten. Maar de reéultaten wijzen
uit dat als het aantal werkers toe
neemt, de neiging bestaat ln dezelfde
routine te blijven werken, maar dan
in een lager tempo.
DEN HAAG (ANP) In de
provincie Noord-Brabant, en
incidenteel ook in andere de
len van het land, is de laatste
weken enige tientallen keren
vals goud te koop aangebo
den aan juweliers en particu
lieren. De Federatie goud en
zilver in Den Haag heeft dit
bekendgemaakt.
Het gaat hierbij om baartjes goud die
bij nader onderzoek van verguld ko
per blijken te zijn en plaatjes wltgoud
van 18 karaat die weliswaar mooi
blinken, maar van roestaalvrij staal
zijn vervaardigd. De recherche van de
Rijkspolitie in Den Bosch heeft de
zaak ln ondeizoek.
De baartjes „goud" werden aangebo
den voor een prijs van zesUendulzend
tot achttienduizend gulden per kilo,
terwijl de prijs van „echt" goud mo
menteel ongeveer 25.000 gulden per
kilo bedraagt. De kopers dachten dan
ook uit de transactie een voordeeltje
te kunnen slaan. De juweliers die
gefopt zijn hebben het wel een beetje
aan zichzelf te danken, aldus een
woordvoerder van de Federatie goud
en zilver, want er ls nogal een verschil
ln omvang tussen een kilo goud en
een kilo koper. Ook staal ls voor een
deskundige eenvoudig van witgoud
te onderscheiden.
Voor particulieren is het wat moeilij
ker om vervalsing te constateren, ook
al omdat baartjes goud als grondstof
worden beschouwd en dus geen waar
merk dragen. Gouden produkten,
zoals sieraden, vallen wel onder de
waarborgwet. Ook worden er verval
ste gouden tientjes aan de man ge
bracht, die volgens de Federatie goud
en zilver fraai zijn nagemaakt.
De recherche van de Rijkspolitie Den
Bosch heeft onder andere het geval
van een juwelier in onderzoek, die
voor vijftienduizend gulden werd op
gelicht. Bij nader inzien bleek de man
zich vijftien pönd roestvrij staal te
hebben aangeschaft. Ook heeft de
politie inlichtingen ontvangen van
meer voorzichtige kopers, die door
het voordelige aanbod onraad roken
en daarom niet op de transactie in
gingen.
De musicus Chris Hinze is gister
middag op Schiphol gearriveerd
met zijn nieuwe begeleidings
groep, die uitsluitend uit Ameri
kanen bestaat. De formatie gaat
op toernee door Nederland en
enkele andere Westeuropese lan
den. Na afloop daarvan gaat de
Chris Hinze Combination nog
naar Amerika.
DEN HAAG (ANP) Zondag wordt
ln de rooms-katholieke kerk voor de
53ste maal „Wereldmissiedag" ge
houden. Van de Nederlandse katho
lieken wordt verwacht dat ze via col
lecten of anderzins vier miljoen gul
den bijeenbrengen voor hulpverle
ningsprojecten ln ontwikkelings
landen.
In 2300 bisdommen in 160 landen wil
men op die dag de band versterken
tussen de jonge kerken in de derde
wereld en de kerken in deze landen.
Veel kerken in de derde wereld heb
ben grotere flnancièle problemen dan
ooit tevoren, vanwege de bijzondere
economische problemen in hun land.
Het ontbreekt vaak niet aan kandida
ten om kerkelijke ambten te vervul
len, maar wel aan geld om die mensen
op te lelden. Zo moest in Nigeria de
priesteropleiding regelmatig worden
onderbroken, omdat er geen geld was
voor voedsel voor de studenten. Tege
lijk is er een sterke behoefte aan
kerkelijk personeel van eigen bodem.
Buitenlanders zijn steeds minder wel
kom en zijn ook schaars geworden.
Dit stelt de kerken in dé ontwikke
lingslanden voor enorme investerin
gen. De ..Wereldmissiedag", die een
zuiver rooms-katholieke aangelegen
heid is, wordt in Nederland georgani
seerd door de Pauselijke Missiewer
ken (PMW) ln Den Haag.
door Johan Woldendorp
ECHT (ANP) Medische onder-
ers informeren patiënten soms
zorgvuldig genoeg over onder-
Ik dat zij op hen willen uitvoeren,
fvragen niet volgens de internatio-
fc normen toestemming daarvoor.
I op de vier vijf onderzoekers
loet niet aan de richtlijnen die in
Terklaring van Helsinki zijn vast-
"d, stelt de Wageningse bioloog
B. H. Visser vast op basis van
jaargang van het Nederlands tijd-
Wt voor geneeskunde.
en
00 ifc de publikatles over proeven met
mensen bleken er 45 niet aan de richt
lijnen te voldoen. Er ls nauwelijks
sprake van excessen, maar het zou
volgens Vissers artikel ln Medisch
Contact toch nuttig zijn als er in
Nederland commissies kwamen die
medische experimenten gaan toetsen
aan die internationale richtlijnen. In
de Verenigde Staten en Zweden is dat
al zo.
De Verklaring van Helsinki geeft
twee fundamentele grondslagen voor
experimenten op mensen.
BERCHTESGADEN De etalage van een boekhandel in Berchtesgaden. Naast Rudli
Carrell's niemendalletje „Gib mir mein Fahrrad wieder" ligt het gruwelijke fotoboek „Ober-
salzberg". Ook al dekt de titel van de belevenissen van de verduitste grapjesmaker geenszins
de lading, het beeld oogt toch bizar, daar in het Beierse vakantiestadje. In de directe omgeving
van Berchtesgaden sleutelde Adolf Hitler twintig jaar lang aan zijn barbaarse, afgrijselijke
massamoordmachinerie. In te veel huiskamers en aan te veel stamtafels waart de geest van de
grootste onder de oorlogsmisdadigers nog rond.
Amsterdamse haven liggen momenteel de Amerikaanse
o)| Renkruiser USS Dale en de torpedojager USS Mullinix afge-
aetf*d- Belangstellenden kunnen er een kijkje gaan nemen.
Zo probeerde iemand de overlljdens-
kaart van een onlangs in Sneek be
graven dienstbode van Eva Braun vol
trots op het prikbord van een pension
in Berchtesgaden te bevestigen. De
aanzienlijk genuanceerder denkende
waard voorkwam het ijlings, vooral
ook. omdat er bij hem enkele Neder
landers logeren. In die atmosfeer ls
het fotoboek een bestseller geworden.
Bij benzinestations gaan ze even vlot
als de hapklare brokken chocolade
voor onderweg over de toonbank. De
plaatselijke boekwinkels moeten op
zeer gezette tijden „nee" verkopen.
„Pas de laatste maanden wordt er óp
lagere scholen openlijk over de Twee
de Wereldoorlog gesproken," ver
klaart de winkelierster de run op het
werkje.
Kritiekloos
Het krltiekoze karakter van de onder
schriften en het begeleidende ook
ln het Engels en Frans vertaalde
voorwoord voorspelt voor de leergie
rige kinderen weinig goeds. Zonder
commentaar wordt de Obersalzherg
geschilderd als het massief, waar Hit-
Ier, Bormann, Hess. Göring. Göbbels
en Speer zich in riante optrekken
vestigden. Zonder openlijke afkeu
ring wordt de bouw van conferentie-
ruimtes, bunkers, een kazerne en het
hotel voor diplomaten in woord en
beeld gebracht.
Van historisch grotere betekenis is de
tekst, die de in 1967 overleden plaat
selijke SPD-polltlcus en uitgever Jo
sef Gelss ln boekvorm goot. De poc
ket vindt minder gretig aftrek, omdat
ze minder commercieel oogt dan het
fotoalbum. Het boekje ls inhoudelijk
weliswaar niet vrij van streekgebon
den chauvinistische gevoelens („groe
ne weiden en bossen werden veran
derd in woeste bouwgrond; smaak
volle huizen en pensions moesten wij
ken voor moderne gebouwen"), maar
even goed uitte hij bijtende kritiek op
het „personeelsbeleid" van Hitler's
trawant Bormann.
Voetbalveld
Van de vesting op de Obersalzherg is
anno 1979 weinig over gebleven. Het
vergadercentrum „Berghof", het
vroegere, door de zuster van Hitier
gekochte „Haus Wachenfeld" is op 25
april 1945 door de Amerikanen ge
bombardeerd en zeven jaar later door
de Beierse regering opgeruimd. Het
terrein, waarop de kazerne stond,
doet nu dienst als voetbalveld. Het
hotel „Zum Türken", van 1933 tot
1945 de commandocentrale van de
Sicherheitsdlenst en de Staatspolizei,
herbergt nog dagelijks al dan niet
onwetende gasten, terwijl de „Ade
laarshorst". het onderkomen voor di
plomaten. nog steeds op de top van
de 1700 meter hoge Kehlstein staat.
Ten koste van letterlijk bloed, zweet
en tranen werd het massief op drie
plaatsen doorboord om het kasteeltje
de status van bereikbaarheid te ge
ven. Het theehuis, zoals het gebouw
in de volksmond wordt genoemd,
kostte maar liefst dertig miljoen
Mark.
Niets was te dol om de Obersalzherg
tot een misdadig prestigeobject om
te toveren. De bouwkosten van een
simpel wachthuisje beliepen al
128.000 Mark. Geiss is ln zijn docu
mentair boekje wel erg naïef als hij
zich afvraagt hoe Hitier de onteige
ning van de gronden en het inrichten
van het centrum van de afschuwelij
ke oorlogsindustrie kon financieren.
Voor de bevolking van Berchtesga
den was het terrein verboden gebied;
de arbeidskrachten werden van el
ders „aangetrokken". 'Zo moest de
weg naar het op een kale rots neerge-
plante theehuls door Italianen wor
den aangelegd. De arbeidsinspectie
kreeg strikte orders om bij de vele
dodelijke ongelukken een oogje toe
te knijpen
Kuuroord
Het theehuls is één van de weinige
bouwwerken, die bewust gespaard
werd. Naar verluidt wordt het „Dlplo-
matenhaus" eens ingericht als kuur
oord, maar ondanks Franz Josef
Strauss weten de autoriteiten, dat
het op zijn zachtst gezegd geweten
loos is om zoveel toeristen zo op hun
ziel te trappen. Diezelfde dagjesmen
sen en vakantiegangers lopen overi
gens wei af en aan om de Adelaars
horst te bezoeken. Deels om strikt
zakelijke redenen, deels omdat Kehl
stein moeilijk bereikbaar is, kent het
busverkeer naar de top in de zomer
maanden van 's ochtends vroeg tot
's avonds laat spitsuur.
Hitier voor de oorlog in de omgeving van Berchtesgaden.
Het is walgelijk te moeten constate
ren, dat de Hitlerperiode een niets
ontziende toeristenindustrie is ge
worden. Naast het fotoboek zijn er
volop ansichtkaarten in de handel,
die veel te gretig als postale souve-
niers naar het thuisfront worden ge
dirigeerd ,,Ik weet niet wat iemand er
toe beweegt zulke kaarten te kopen,
maar de vraag ls erg groot," weet een
kioskhouder in het pretpark vlakbij
een bergmeer te melden.
Kortom, het verleden kan in Berch
tesgaden onmogelijk worden verge
ten. Maar het stuit het stadje niet ln
zijn voornemen om binnen afzienbare
tijd de gunst van de sportwereld te
veroveren. Zonder blikken of blozen
heeft het zich kandidaat gesteld voor
de organisatie van de Olympische
winterspelen ln 1988. Misschien moet
er tegen die tijd wel een gevangenis
worden gebouwd, die evenals dat
volgend jaar met de „bajes" van Lake
Placid het geval ls ln allereerste
instantie dienst doet als Olympisch
dorp. Tenslotte wonen er ln Beleren,
zo heb ik de Indruk, mensen, die de
fiets van mijn vader en „das Fahr
rad" van Rudl Carrell zouden kunnen
hebben.
