li
'Mensen onder druk
steunen elk regime'
iTERDAG 20 OKTOBER 1979
■BUITENLAND c
00 u
lich-
Vandaag houdt Wladimir Boekowski in Nederland de Nederlandse
vertaling van zijn boek „Kasteel tussen vier muren" ten doop. Een
derde van zijn leven heeft de 36-jarige Boekowski doorgebracht in
Sowjet-kampen, gevangenissenen psychiatrische inrichtingen. Op 18
december 1976 liet de Sowjet-Unie hem naar het Westen gaan, in ruil
voor de vrijlating van de Chileense politieke gevangene Luis Corvalan.
Momenteel woont Boekowski in Cambridge, waar hij biologie studeert.
Zijn memoires een hoogtepunt in de literatuur over de
mensenrechten schreef hij in vier maanden tijd in het huis van de
kleinzoon van Winston Churchill. „Ik ben blij dat het af is," zegt
Boekowski. „Ik heb met de uitgevers om elk woord moeten vechten, ze
hebben absoluut geen gevoel voor literatuur."
Maar hardnekkigheid is een duidelijke karaktertrek van deze
dissident. De leiders in het Kremlin weten daar alles van.
door Henk Wolzak
Wladimir Konstantinowitsj, jij
maakte als eerste gedocumen
teerd duidelijk dat de Sowjet-
Unie de psychiatrie misbruikt.
Het internationaal psychiatrisch
congres in Mexico, veegde jouw
rapporten onder het tapijt met
het gevolg dat je een veroordeling
kreeg van twaalf jaar. Hoe heb je
deze teleurstelling ervaren?
Ik was niet de eerste die er over heeft
gesproken. Dat was Valeri Tarsis, die een
dj roman publiceerde „Zaal no. 7". Na uitga-
^ve in het westen werd hij op bevel van
Chroestsjow opgesloten in een normale
psychiatrische inrichting. Tarsis rappor-
t teerde enkele gevallen van politiek mis
bruik van de psychiatrie. Toen brandde de
strijd tegen het misbruik los. In de jaren
1969 en 1970 nam het aantal gevallen sterk
toe. Daar moest iets asm gedaan worden
„ph, en omdat ik toen de enige in Moskou was
met een persoonlijke ervaring, en vele van
mijn vrienden vanwege de strijd voor de
nsenrechten waren opgesloten, beslo
ten we dat ik dat op me zou nemen. Ik had
voldoende connecties en ervaring en daar
door genoeg autoriteit om er over mee te
praten.
Allereerst had ik in Moskou een interview
I met het Amerikaanse persbureau Associ
ated Press, en de Amerikaanse omroep
CBS maakte een film. De Sowjéts waren
L toen zeer geschrokken en opgewonden. Ik
werd opgeroepen bij de KGB die me ver
telde dat ik zou worden opgesloten we
gens het in discrediet brengen van het
Sowjetsyssteem. Ik stelde meteen voor er
getuigen bij te halen, maar ze weigerden
en waren zeer geschrokken van het voor
stel. Daaruit trok ik de conclusie dat do
cumentatie zeer belangrijk was. Honder
den hielpen mij om documenten te verza
melen en foto's te maken van psychiatri
sche inrichtingen. Ik wist de hand te leg
gen op zes authentieke medische conclu-
Isies van de commissies die mensen om
Lho Pol'tieke redenen psychotisch hadden
verklaard. Het waren de meest onbetwist
bare gevallen, alleen al vanwege de daarin
geuite stommiteiten.
yc*
erde
Koffers
Ook memoires en herinneringen van ex-
slachtoffers werden erin opgenomen. Aan
it gif de hand van de documenten ontdekten we
de evolutie in de methode, hetgeen resul
teerde in een samenhangende, allesom
vattende documentatie die mij enkele
koffers heeft gekost om alles het land uit
te smokkelen. In 1970 ontving ik bezoek
van de Engelse acteur David Markham
die voorstelde om de documentatie naar
het Internationaal congres in Mexico te
sturen en de psychiaters een professionele
conclusie te vragen. Ik volgde zijn raad op
en schreef ook een zo objectief mogelijk
begeleidend schrijven, want ik begreep
dat een politieke zaak problemen zou op
leveren. Ik vroeg daarom hun mening als
psychiater, aangezien ik wist dat er uit
zuiver wetenschappelijk oogpunt gezien
geen discussie mogelijk was; daar was de
documentatie te duidelijk voor, zoals de
gevallen van generaal Grigorenko en Na-
talja Gorbanewskaja.
Toen ik op 29 maart 1971 gearresteerd
werd, wist ik dat ik alles had gedaan wat
in mijn vermogen lag. Ik was er zeker van
dat er een discussie zou ontstaan. Maar
het laatste wat ik verwachtte gebeurde,
namelijk dat ze alles onder de tafel veeg
den. Het is mij bekend dat alles van
bovenaf wordt gedecreteerd, maar er had
den toch een paar vrije psychiaters hun
mening kunnen zeggen? Doch stille diplo
matie heerste alom!
I Ik
m<
ft begreep toen één ding: mensen zijn
lensen. de menselijke aard is overal het
zelfde. De mensen in het westen zouden
onder druk hetzelfde doen- als in de
Sowjetunie. Ook vele westerse psychia
ters zouden, als ze in het Serbski Instituut
zouden werken, mij tot schizofreen be
stempelen. Na mijn aanvankelijke teleur
stelling, begreep ik het wel. het zijn gewo
ne mensen, ik was niet bitter en het beves
tigde mijn visie op de westerse mensen.
Gevoelig i
Op het internationaal congres van psy
chiaters in 1977 te Honoloeloe is er een
motie aangenomen ter veroordeling van
het misbruik der psychiatrie in de Sowjet-
Unie. Desondanks gaat men gewoon door
met het opsluiten van dissidenten. Is er
"o Honoloeloe een verbetering opge
treden?
Na Honoloeloe is er een verandering opge
reden. Het bewijst nog eens dat de Sow-
Jets zeer gevoelig zijn voor buitenlandse
druk. Het aantal psychiatrische onder
drukkingen is drastisch afgenomen. Vóór
Honoloeloe hadden we te maken met on
geveer 2000 gevallen en nu zitten we nog
met enkele honderden. Ze kunnen nu ie
mand die in het westen enigszins bekend
is, niet meer opsluiten. Onbekenden wor
den nog steeds gearresteerd en opgeslo
ten, zoals arbeiders en leden van de „Vrije
Vakbond".
De internationale vereniging van psychia
ters vervult haar taak slecht. De commis
sie van toezicht komt maar heel langzaam
op gang en wordt door de Oostbloklanden
gehinderd.
Onderzoek
De directeur van het Serbski Instituut
Georgi Morozow vertelde eens aan de
psychiater Joeri Novikow dat het onder
zoek naar je geestelijke vermogens
slechts 25 seconden in beslag nam?
Ik denk zelfs minder. Alles was van te
voren vastgesteld. Ik kwam de zaal bin
nen. iemand vroeg hoe het met me ging,
waarop ik antwoordde dat ik me prima
voelde en toen kon ik weer vertrekken.
Dat was alles.
In hoeverre worden psychiaters gedwon
gen mee te werken? Zijn er dissidente
psychiaters en zo ja, hoe stellen zij zich
op?
Er zijn zeker dissidente psychiaters. Je
moet onderscheid maken tussen forensi
sche psychiatrie die psychiaters zijn in
dienst van het ministerie van binnenland
se zaken, kunnen niets zelf doen, maar
krijgen alleen maar orders en civiele
psychiatrie. Psychiaters van deze laatste
categorie weigeren' vaak iets te doen. In
mijn geval weigerden in 1966 civiele psy
chiaters tot tweemaal toe mij gek te ver
klaren en uiteindelijk waren zelfs forensi
sche psychiaters van het Serbski Instituut
het er over eens dat ik niet gek was. Dr.
Gloezman werd in 1972 nog tot tien Jaar
veroordeeld, maar de tegenwoordige dissi
dente psychiater Wolosjanowitsj is nog
steeds op vrije voeten. Onlangs schreef
een psychiater van het Serbski Instituut
(Kazanetz) voor een westers blad een arti
kel tegen het misbruik der psychiatrie en
hij is nog steeds „onder ons". De dissiden
tie onder de psychiaters neemt nog toe.
De voormalige Russische ambassadeur
in Nederland, de heer A. Romanow, zei
dat jij echt gek was omdat je dacht datje
Newton was.
Ik neem aan dat mijn psychiaters hem
niet mijn dossier hebben gegeven. Vol
gens hen was ik half-schizofreen, half-
paranoïd èn ze discussiëren er nog steeds
over. Dat zal wel nooit ophouden, tenmin
ste dat neem ik aan. Zij hebben nooit
gedacht, althans gezegd, dat ik Newton
was en ik heb ze dat nooit meegedeeld.
dus Romanow zal dat wel verzonnen heb
ben. De Sowjetkranten beschuldigen mij
ervan dat ik óf een terrorist óf een straat
schender ben. De kwalificatie Newton is
een nieuwe ontwikkeling en een grote
vooruitgang.
Over het aantal gevangenen hebben de
schattingen altijd sterk gevarieerd. Wat
is jouw mening?
Ten tijde van Stalin lag het aantal gevan
genen tussen de twaalf en zeventien mil
joen. In 1975 en 1977 heb ik tijdens mijn
verblijf in de Wladimir-gevangenis de
zaak onderzocht. Dat is een strafgevange
nis waar uit alle kampen gevangenen ko
men. Ik ben toen tot de conclusie geko
men dat 9r bijna drie miljoen mensen in
kampen zitten. Onlangs is er een KGB'er*
naar het westen overgelopen die alle ge
tallen kende. Zijn cijfers komen ongeveer
overeen met die van mij. Er zitten inder
daad zo'n 2,7 miljoen mensen in strafkam
pen. Het aantal politieke gevangenen is
ongeveer tienduizend, waarbij je kunt dis
cussiëren over het woord politiek. Die
tienduizend zijn echt zuiver politiek. Als
je de veroordeelde werklozen erbij optelt,
kom je tot veel hogere aantallen.
Er wordt hier vaak beweerd dat er in de
Sowjet-Unie geen werkloosheid is. Maar
uit de rapporten van de „Vrije Vakbond"
blijkt het tegendeel. Hoe zit dat nu met de
werkloosheid?
In de Sowjet-Unie is er een enorme werk
loosheid. Niemand registreert het, in theo
rie heeft iedereen werk. Als iemand na een
maand geen werk heeft kunnen vinden
krijgt hij een straf tot twee jaar en wordt
hij naar Siberië gezonden. In Zuid-Rus-
land is de werkloosheid het ergst. Daar
werkten de mensen in de landbouw en
raakten ze door de automatisering hun
werk kwijt. In bepaalde gebieden zijn mil
joenen werkloos, waardoor ze ook niet
gearresteerd worden, ze kunnen hen on
mogelijk allemaal arresteren. Als ze ech
ter nodig zijn in Siberië worden ze opge
pakt en daarheen gebracht een enorme
voorraad gratis arbeiders dus.
Handig
Heeft de Sowjet-regerlng de kampen en
gevangenissen nodig voor haar eco
nomie?
Jazeker. Bij projecten is het namelijk heel
handig. In bepaalde gebieden waar nie
mand zou willen werken, worden ze ge
bruikt, terwijl ze na het bouwen van een
stad daar vaak blijven wonen. Meestal is
een groot deel van de bewoners van die
steden ex-gevangene. In Norilsk bij voor
beeld is dat 99 procent van de bevolking.
Over de Goelag gesproken. Je vriend Joe
ri Galanskow (christen-pacifist) is in het
kamp gestorven. Zelf heb je ook meerma
len oog in oog met de dood gestdan. Wat is
het geheim van het overleven?
Dat valt niet te zeggen. Ik zelf was meedo
genloos en volhardend, de slechte kant
van mijn karakter. Mijn moeder klaagt
nog steeds dat ze mij nooit „het spijt mij"
heeft kunnen leren zeggen. Het was leven
of doodgaan. De zwakkere en mildere
mensen gingen dood.
Romantiek
De Poolse filosoof Leszek Kolakovski
zegt: Het ergerlijke aan de sociaal-de
mocratie is dat zij niet de inspirerende
ideologische waren in huis heeft en ver
koopt. die talrijke totalitaire bewegingen
communisten, fascisten of linksen de
droomgrage jeugd aanbieden". Zou dat
de reden kunnen zijn dat de leer van
Man er bij bepaalde groepen zo gemak
kelijk ingaat?'
Dat hangt natuurlijk af van welke groep.
Romantiek is nog steeds een wapen. Lage
re klassen willen graag een Revolutie. Zij
hopen daardoor in één klap op de boven
ste sport van de ladder te komen om zo
alle promoties over te slaan. Dit gebeurde
ook in 1917 in de Sowjet-Unie. Het marxis
me is met zijn visie van de ideale maat
schappij een handig wapen voor hen. Ik
begrijp hen best en ik heb zeker wel sym
pathie voor hen. maar zij zijn liet die
gevaarlijk zijn en die miljoenen zullen
vermoorden in het streven naar de absolu
te waarheid. Dit idee zal nooit verdwijnen.
Het zal steeds in wat voor vermomming
ook terugkeren, daar ben ik zeker van.
Ideologie
Kronid Ljoebarski heeft gezegd dat de
Sowjet-Unie er geen ideologie op na-
houdt. Hij zegt: het is een ordinaire dicta
tuur. Ben je het met hem eens?
Ik ben bang dat hij geen gelijk heeft. Ik
begrijp wat hij bedoelt, en dan ben ik het
met hem eens. Hij bedoelt dat niemand in
de Sowjet-Unie in het communisme ge
looft, en dat is waar en wel van Breznjew
zelf tot de laagste arbeider toe. Maar het is
ingewikkelder. Het residu van het com
munisme is er nog steeds. De mensen
kunnen het niet verwerpen, ook al geloven
ze er niet meer in. zelfs de KGB'ers niet.
Als Brezjnew morgen van de doctrine af
zou wijken Zou hij meteen op zijn vingers
getikt worden en opzij worden geschoven
door een striktere Partij-man. Dat is de
totale hypocrisie in het land, want nie
mand wil vanwege deze vergane ideologie
in de problemen geraken. Onder elkaar,
met een fles wodka, steken ze hun onge
loof niet onder stoelen of banken, maar in
het openbaar zijn het weer vertolkers van
de ideologie.
Hun wereldpolitiek is gebaseerd op de
ideologie waar ze niet in geloven. Ze zeg
gen dat ze ledereen bevrijden, maar ze
weten zelf heel goed dat ze mensen alleen
maar van hun bezit bevrijden.
Spelen
Wat vind je van het Westen? Wat moet er
gebeuren vanuit hier tegenover de ver
drukking daar? En wie moet en kan dat
het beste doen?
Je bent niet verplicht iets te doen. Als Je
iets wilt doen, dan moet je ons ondersteu
nen. Ik geloof in het egoïsme van de mens.
Als je met de Sowjets onderhandelt, moet
Je hard en sterk zijn. Niet voor ons, maar
voor Jezelf, anders staan ze morgen voor Je
.deur. Je moet in elk geval de democrati
sche beweging qndersteunen om te zorgen
dat de Sowjets hun afspraken nakomen.
Als niemand er op let, komen de 8owjets
hun afspraken nooit na, dat heeft de ge
schiedenis ons wel geleerd.
In de praktijk kan men allerlei acties
ondersteunen ten aanzien van de mensen
rechten in de Sowjet-Unie.
Jullie zijn het die naar de Olympische
Spelen gaan. Jullie weten best dat daar
voor honderden families uiteengerukt
worden, omdat zoon of vader verbannen
wordt. Jullie weten best dat communica
tie onmogelijk is, dat kinderen de stad
moeten verlaten, dat alles zeer zorgvuldig
voorbereid wordt. Toch gaan Jullie. Waar
om? Herinner Je Je de Olympische Spelen
van 1936 dan niet?
Moskou wordt schoongemaakt, de alcoho
listen, drug-verslaafden en prostltuées
worden de stad uitgejaagd. Driehonderd
duizend bezoekers betekent niets voor de
KGB. normaal komen er ongeveer 2,5
miljoen toeristen per jaar. Bovendien mo
gen ze niet langer dan drie dagen in Mos
kou blijven.
Je zult niet het echte Moskou zien, niet de
echte Moskouse bevolking. De metro's die
vanuit de buitenwijken naar de stad lei
den worden stilgelegd. Ik kan zo wel door
gaan. Iedereen die ook maar een beetje
geweten heeft moet zich schamen als hij
gaat.
Schrijven
Jouw boek „Kasteel tussen vier muren"
wordt door velen als een van de beste
werken van de laatste tijd beschouwd. In
de traditie van Dostojewski en Gogol.
Ben je van plan nog meer te schrijven?
Alsjeblieft niet! Ik ben blij dat het af is. Ik
heb met de uitgevers om elk woord moe
ten vechten, ze hebben absoluut geen ge
voel voor literatuur en ik ben er zeer door
gefrustreerd, mag ik wel zeggen. In elk
geval begin ik er het eerste Jaar niet meer
aan. Ik heb genoeg van ze. het uitgevers
bedrijf is overal rot. Ik wil me bovendien
niet met Dostojewski en Gogol vergelij
ken. Dat zijn echte schrijvers; wat zij
schrijven geldt altijd, overal, in elke situa
tie. Ik heb slechts mijn leven beschreven.
Haat.
Je haat, zo blijkt uit je boek, ging altijd
verder dan de hand die sloeg. Je haatte de
macht, maar het volk accepteerde die
macht. Wie is er schuldig, of is er nie
mand schuldig? En wie is corrupt
In elk land bestaat een zogenaamde zwij
gende meerderheid. De zwijgende meer
derheid in Duitsland tijdens de nazi's
stond toe dat andere landen bezet werden,
dat mensen in concentratiekampen opge
sloten werden, dat mensen vermoord wer
den. In ons land stond de zwijgende meer
derheid toe dat miljoenen mensen afge
maakt werden, of ze werkten hier zelfs aan
mee.
Je vraagt mij naar mijn mening over deze
mensen en zegt dat ze het regime accepte
ren. Dat is niet zo. Ze zijn er niet tevreden
mee, ze haten het. Ik heb met mensen uit
allerlei bevolkingslagen en groepen ge
werkt en ze hadden één ding gemeen; ze
haatten het regime.
De meerderheid zal de macht echter ac
cepteren vanwege de kracht die ervan uit
gaat. Ze zijn te zwak om tegenstand te
bieden: miljoenen mensen werden daar
om al geëlimineerd. Zouden ze in Neder
land nog iets zeggen als één miljoen van
de veertien miljoen mensen vennoord wa
ren? En dat is het zelfde percentage
slachtoffers als in mijn land.
Velen willen passief verzet plegen, maar
weinigen durven actief verzet te plegen.
Als mensen onder druk worden gezet zul
len ze het regime ondersteunen, hoe erg ze
het ook haten. Moet ik hun houding ac
cepteren? Moet ik zeggen dat zij een de
mocratische meerderheid in mijn land
zijn? Was de zwijgende meerderheid in
Duitsland een democratische meerder
heid?
Nee, dat waren ze niet. Als ze vrij hadden
kunnen kiezen hadden ze iets anders ge
kozen, het maakt niet uit wat. Moet ik hun
dat kwalijk nemen? Dat kan ik niet. Ik
kan niet de kracht in mezelf vinden om
het hun kwalijk te nemen. Hoeveel men
sen nemen het risico hun familie te verlie
zen door iets tegen het regime te doen?
Enkele duizenden?
Tranen.
Toen Brezjnew de akkoorden van Helsin
ki tekende, biggelden de tranen over zijn
wangen. Tijdens de ondertekening van
het SALT-akkoord verbaasde Leonid
Brezjnew de christen Carter met de troef
.Als we falen, zal God ons dit nooit verge
ven". En nu. tijdens zijn rede in de DDR.
heeft Brezjnew voorgesteld om 20.000
man terug te trekken. Is Brezjnew kampi
oen van de vrede?
Brezjnew is gewoon kampioen van de hui
chelarij. Hij zal alles zeggen wat hij in het
belang van zijn huidige politiek acht Als
hij iets kan zeggen om een zwakke presi
dent te overtuigen, zal hij het doen. Als hij
iemand onder de indruk kan brengen door
wat traantjes te laten, doet hij dat. Ze
doen alles om de mensen in het vrije
westen te misleiden. Brezjnew dacht niet
aan de leden van de Helslnki-groepen toen
hij de akkoorden ondertekende: wat hij
werkelijk dacht was hoe makkelijk het is
om door het ondertekenen van zo'n ver
drag zoveel invloed te winnen. Hij huilde
echt, maar dan over de stommiteit In de
wereld. Hoe makkelijk is dit alles te krij
gen zonder een schot te lossen? Het
SALT-akkoord is volledig in het voordeel
van de Sowjet-Unie. Hij zou niet alleen
iets over God zeggen, maar ook over Mo
hammed of Boeddha als het hem in zijn
streven zou helpen.
De uitspraak over Ood heeft nooit ln de
Sowjet-kranten gestaan. Het was niet
voor interne consumptie, maar voor de
goedgelovige mensen in het Westen. Over
de groepen in de DDR het volgende: Wat
maakt één uur rijden uit op weg naar de
Atlantische kust? En wat denk je van de
troepen die achterblijven? HIJ kan beter
de 3000 soldaten uit Cuba terugtrekken
dan die 20.000 uit de DDR.
Wat wil Je ten slotte tegen Je Nederlandse
lezers van Je boek zeggen?
De lezers moeten mijn boek goed lezen,
want het zit vol met paradoxen, met on
verwachte dingen die men niet meteen zal
begrijpen. Ik verwacht van ze dat ze het
goed lezen, er over nadenken en als ze het
niet begrijpen nog eens lezen en er nog
eens over nadenken. Ze hoeven het er niet
mee eens te zijn. Laat ze maar kritiek
leveren, ik wil er best met ze over praten,
maar denk goed na en wees kritisch. Het is
niet zomaar een verhaal.
