De Amsterdamse school en de krantelezer
Wiersinga over het lijden bij Bonhoeffer
Kruisjes en T-shirts
kwetsen communisten
PREDIKANT
Trouw
THACIP
UW WINTER-ZUN VAKANTIE?
reisstichtuk thacm,
DEKORENAER
VANDAAG
VOORBUGANGE
ZATERDAG 13 OKTOBER 1979
TROUW/KWARTET
door A. J. Klot
Vorige week was ik door de telefoon met een
godgeleerde aan het bakkeleien over een
artikel. HIJ vond dat Je ln de krant rustie
kon schrijven over „de Amsterdamse
school" en ik betoogde dat de krantelezer
daarbij op z'n minst denkt aan een
bepaalde manier van bouwen en in geen
geval aan een speciale, op de Universiteit
van Amsterdam beoefende wijze van
theologiseren.
De ander was dit niet met me eens en
beweerde dat de voorlijke afnemer van
pagina twee terstond door zou hebben waar
't over ging. Ik bestreed dit en merkte op
dat mij. als ik in ons verband ook even
voorlijk mocht heten, bij het vernemen van
de aanduiding „Amsterdamse school"
nimmer de naam van een theoloog te
binnen schiet, maar altijd die van een
bouwmeester
Een collega die mijn aandeel in de
conversatie had gevolgd, keek me ongelovig
aan. HIJ dacht dat ik op z'n minst sterk
overdreven had Ik verzekerde hem van niet
en legde uit dat Ik. hoewel Ik dat bij de doop
niet had hoeven te beloven, mijn 2onen bij
het opwassen breder heb onderwezen in
bouwstijlen Om bij de Amsterdamse
school te blijven, ik heb hun het
Scheepvaarthuis van Van der Mey aan de
Prins Hendrikkade laten zien, we hebben al
de uitbundige détails ervan zorgvuldig
bekeken, en later ook de huizenblokken van
De Klerk in de Spaamdammerbuurt. met
dat bijzondere torentje.
Ik heb echter niet, toen onlangs professor
Deurloo een avondbeurt in mijn wijkkerk
vervulde, de aandrang gevoeld mijn
kinderen erheen te slepen teneindé in staat
te zijn, hun nu eens niet een gebouw, maar
een theoloog van de Amsterdamse school te
tonen.
Trouwens, ik zou niet weten hoe je de
theologische Amsterdamse school precies
moet omschrijven. Aangezien we hier in de
buurt zitten van materialistische
bijbeluitleg bedrijvende
christenen-voor-het-socialisme, heb ik eens
verklaard dat de aanhangers van deze
school een nieuw soort fundamentalisten
vormen, die erg links stemmen, doch dit
wekte bij sommigen groot misnoegen. Ik zie
dus maar af van een typering.
Een dag of wat na het hierboven vermelde
telefoongesprek verkeerde ik in een
gezelschap van lieden, die allen de lagere
school met vrucht doorlopen hadden en. op
een paar af gedwaalden na. met meer of
minder geestdrift lid van een kerk waren. Ik
klampte twaalf van hen aan met de vraag.
of zij wel eens van de Amsterdamse school
gehoord hadden. In theologisch verband,
voegde ik er nog aan toe. maar dat hielp
niet veel. Zesmaal kreeg ik néé, drie keer
viel de naam van De Klerk, eenmaal die van
Breltner, en twee mensen zeiden: de
Universiteit van Amsterdam. De laatsten
waren dus aardig warm, maar ik heb hun
antwoord toch niet goed kunnen rekenen.
Ik verhaal dit niet, om mijn gelijk aan te
tonen, mijn stukje heeft een verhevener
strekking. Ik verneem wel eens de klacht
dat er te veel vreemde woorden in de krant
staan. Nu, wat mij betreft doen we 't zonder
vreemde woorden en als iemand schrijft dat
iets evident relevant is, maak ik er zonder
zonder mankeren van, dat iets duidelijk van
belang is. Maar tenslotte kim je vreemde
woorden nog opzoeken in een woordenboek.
De narigheid begint pas, wanneer je gewone
Nederlandse woorden niet meer kunt
begrijpen. Daarom hoop ik ervoor bewaard
te blijven, zinnetjes te schrijven als:
theologen van de Amsterdamse school
hebben zich in een open gesprek kwetsbaar
opgesteld, ook al is er geen woord Frans bij.
Over de Amsterdamse school hebben we 't
al gehad, voorts kan ik wel deuren en
vensters, maar geen gesprekken open of
dicht doen. en kwetsbaar is alleen de hiel
van Achilles.
door dn. Theo Witvliet
De man die in 1945 door de Nazi's ter dood werd gebracht in KZ Flossenbilrg, had een groot
geleerde kunnen worden. Hij verkoos daarentegen een andere weg. Die bracht hem in de jaren
dertig midden ln het tumult van de Duitse kerkstrijd, later ln het ondergronds verzet tegen
Hitler, en tenslotte ln de gevangenis.
Df nieuw? theologische aanzetten,
waartoe hij met name tijdens zijn
gevangenschap kwam, hebben de na
oorlogse theologie en geloofsbeleving
gestimuleerd op een wijze waarop dat
zelfs voor de grootste geleerde niet is
weggelegd. Op zijn erfenis rust dien
tengevolge een hypotheek: zijn in
zichten lenen zich niet voor toetsing
in de abstracte sfeer van katheder en
gehoorzaal. Zijn nieuwe aanzetten
moeten in de praktijk van het leven
worden getest. De theoretische reflec
tie. die uiteraard óók moet plaatsvin
den, is pas werkelijk vruchtbaar,
wanneer zij wordt gevoed door prak
tische ervaring.
De titel van de eerste publicatie van
het Nederlands Bonhoeffer-Werkge-
zelschap luidt: Werken met Bonhoef
fer. Die titel is een vondst. Hij drukt
uit wat ik hierboven heb trachten aan
te geven: met Bonhoeffer moet Je aan
het werk. Het boek bestaat uit een
bundel opstellen, waaraan inderdaad
af te lezen valt dat bezig zijn met
Bonhoeffer voor de auteurs geen lou
ter academische bezigheid is. Dat
geldt voor de historicus Oer van
Roon, die schrijft over kerkstrijd en
verzet, evenzeer als voor O.Th. Rot
huizen. die een boeiende bijdrage le
vert over Bonhoeffers vroomheid. Na
tuurlijk geldt het helemaal voor Bon
hoeffers vriend Eberhard Beth ge. die
zijn leven ln dienst heeft gesteld van
het beheer van Bonhoeffers nalaten
schap. Beth ge schrijft over vrijheid
en gehoorzaamheid In het oktober
nummer van Wending ben ik op zijn
verhaal iets nader ingegaan. Een be
langrijke bijdrage aan de bundel le
vert L.Schuurman. HIJ bespreekt de
wijze waarop Bonhoeffer leeft bij La
tijns-Amerikaanse theologen, niet al
leen van protestantse, maar ook van
katholieke huize. De confrontatie
tussen Bonhoeffer en de Latijns-
Amerikaanse situatie levert een reeks
spannende vragen op.Zo vraagt
Schuurman zich af. of verder denken
en handelen ln het spoor van Bon
hoeffer niet zou moeten betekenen
Marx, dte in Bonhoeffers werk niet
voorkomt, in discussie te brengen,
Juist vanwege Bonhoeffers inzet voor
de zwakken en verdrukten. Volledig
heidshalve vermeld ik nog dat J.
Spema Weiland een inleiding schreef
voor de bundel, terwijl A O. Baas het
geheel afsluit met een, voor zover ik
kan beoordelen, betrouwbare Bon
hoeffer-bibliografie van het Neder
landse taalgebied.
Tot nu toe héb ik de bijdrage van
Herman Wiersinga onvermeld gela
ten. Met opzet, want ik wil er nu
graag iets uitvoeriger op ingaan. Het
onderwerp dat Wiersinga heeft geko
zen is bepaald geen licht verteerbare
kost. Hij schrijft over het lijden bij
Bonhoeffer. en doet dat op een ma
nier die getuigt van langdurig en
zorgvuldig omgaan met Bonhoeffers
teksten.
Wiersinga ziet Bonhoeffers theologie
als een 'theologie van het lijden'.
Daadwerkelijk en solidair lijden is de
weg die Bonhoeffer gevonden heeft
als toegang tot het geheim van de
mens. van Christus en van Ood. Hij COITGCtlG
is. zegt Wiersinga, de eerste theoloog
die het lijden zó ernstig neemt dat hij
de klassieke theologie ervoor wil ver
anderen. Bonhoeffers keuze voor de
strijd tegen het nationaal-socialisme,
en het lijden dat die keuze ten gevol
ge had, scherpt zijn gevoeligheid voor
de werkelijkheid van het kruis van
Christus. Bonhoeffer vat lijden nooit
op als een zuiver geestelijk proces.
Bij echt lijden hoort lichamelijke
pijn. Daarbij maakt hij een duidelijk
onderscheid tussen lijden als lot en
lijden als daad. Lijden kan een lot
zijn dat ons overkomt, bij voorbeeld
ten gevolge van ziekte. Maar lijden
kan ook het gevolg zijn van een be
wuste keuze. Wiersinga vat Bonhoef
fers inzicht op dit punt aldus samen:
„Het lijden van de medemens be
weegt ons tot daden van solidariteit
die op hun beurt lijden met zich
meebrengen". Bonhoeffers aandacht
ging vooral uit naar dit lijden: lijden
als vorm van verzet.
Dat brengt dan een diepgaande cor
rectie met zich op wat Wiersinga
noemt „de klassieke theologie". Zo
wel het denken over Ood, als de leer
aangaande Christus, de christologie,
komen er anders uit te zien. Jezus
wordt getekend als „de mens voor
anderen", die zich onvoorwaardelijk
inzet voor het régime van Ood en zijn
gerechtigheid. Wiersinga meent dat
Bonhoeffer in de laatste fase van zijn
leven Christus' lijden aan het kruis
niet heeft gezien als een afgedane,
„volbrachte" zaak: Golgotha aktua-
liseert zich immers in het lijden van
de gemeente die met Christus waakt,
lijdt en strijdt (bijvoorbeeld poli
tiek)".
Het beeld van Ood is van dat van
Christus niet te scheiden. In zijn brie
ven uit de gevangenis schrijft Bon
hoeffer over de onmacht en zwakheid
van Ood. Een vaak geciteerde zin
luidt: „De bijbel verwijst de mensen
naar Gods onmacht en lijden; alleen
de lijdende Ood kan helpen". Toch
heeft volgens Wiersinga bij Bonhoef
fer Gods onmacht niet het laatste
woord. Om Wiersinga nog eenmaal te
citeren: „Bonhoeffers laatste woord
is niet onmacht zij het van de
mens, zij het van Ood maar gebor
genheid (als het de mens betreft) en
macht (als het Ood betreft)".
Het lijkt mij dat Wiersinga's interpre
tatie Bonhoeffer tot z'n recht laat
komen. Wel heb ik hier en daar enkele
vragen. Zo maakt Wiersinga melding
van enkele passages uit Bonhoeffers
werk. waarin deze het kwalitatief ver
schil tussen Christus' en ons lijden
benadrukt. Wiersinga ziet dat als een
ietwat krampachtige poging om het
unieke van Christus te beschermen
tegen het aandeel van ons mensen en
is van mening, dat we hier te maken
hebben met een restant lutheranisme
in het denken van Bonhoeffer. Ik ben
daar niet zo zeker van.
Vraag
Wie beweert dat lijden essentieel is
voor het geloof, zegt nogal wat. Zeker
wanneer dit lijden wordt gezien als de
„voortzetting" van de actieve inzet
voor de medemens. De vraag dringt
zich op na Wiersinga's indringende
betoog, wat de waarheid die Bonhoef
fer heeft ontdekt in zijn situatie nu te
betekenen heeft voor ons en onze
situatie. Er zijn ln principe twee mo
gelijkheden:
1. Bonhoeffer leefde ln een uitzonder
lijke situatie; wat hij daarin heeft
ontdekt aan samenhang tussen ge
loof en lijden, is geldig voor die situa
tie, maar mag zeker niet worden ver
algemeniseerd en van toepassing
worden verklaard op de modale chris
ten anno 1979;
2. Bonhoeffer leefde ln een extreme
waarin opgenomen: De Rotter
dammer. met Dordts Dagblad.
Nieuwe Haagse Courant met
Nieuwe Leidse Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jen?e Tammmga
Direcleur mg O -Poslma
HOOFDKANTOOR
Postbus 859
1000 AW Amsterdam
W'baulsiraai 131 Amsterdam
tel 020 913456
iele. 13006
Postgiro 66 00 00
Berk Ned C red* (Dank
Rekermgnr 23 00 1? 574
Gemeerieq.ro Amsterdam
xttooo
RE GO ROTTERDAM DORDRECHT
Postbus 949
3000 AX Rotterdam
tel 010-ttSSSêlat
REGO DEN HAAG LEIOEN
Postbus 101
7501 CC l>n Haag
te» 070-469445
(abonnementen en bezorging)
te< 070-469445 (redactie)
tel 070-468864 (uitsluitend voor
Parkstraat 22 Den Haaq
REGIO NOORO OOST NE0ERLAN0
(uisluitend administratie)
Postbus 3
8000 AA Zwoi'e
id 05200-17030
Me'kmarkt 56 Zwo"e
Abonnementsprijzen:
Per maand 15,90
Per kwartaal 47 70
Per ha* |aar 95 40
Per raar 188.60
- 00 aanvraag
Teietorvscne
iz* adressen boven)
Opgave lamweber<nten 9-19 30 van
maar-dag t ri» ,r oag Op rpndag van 1B-
20 uw le*l 020 913456
Opgave nun.-advertenties lei
020-936868 ot se*' ften* aan Mw-Adv
aiding postbus 413
1000 AK AMSTERDAM
A^eswyg-ngen uHhr-tend
ADVERTENTIES
SCHATGRAVEN
Een rveuwe bundel van da .HOOGTEZONOOMJNtt" bekend
~n da NCRV-radeuKzendngen Oil boek benenden de „geiiike-
(verkriwbaar in de boekhandel)
UITGEVERIJ
Postbus 8417*6. 2508 AD s-Gravenhage
STICHTING COMITÉ
VLADIMIR B0EK0VSKI
giro 3301546
giro 3301840
STICHTING COMITÉ
VLADIMIR B0EK0VSKI
poaltv, .1041, 1007 EA AmatOTMm
tijdschrift voor
opbouw van de
missionary
gemeente,
biedt in het laatste nummer o.a.
Islam m Iran. Islam in Indonesië.
Diepte-evangelisatie
Bestellen bij: Ned. Zendingsraad,
Print Hendrltdsan 37 1075 BA
Amsterdam, vla giro nr. 493248.
Prils: 7.50 (inkl. porto).
Maandblad BijEEN. geil. magazine. 48
pag. vol foto's in awart-wit en kleur.
.Leven samenleven', zo heet het okt
nr. van maandblad BijEEN. Een thema
nummer over samenlevingsvormen
in verandering. Met reportages over
Huwelijksteven onder Papoea's
Pygmee«n verliezen hun bos en
hun God De .nieuwe mens' in
Mozambique Afrika: begin ontwik
keling bij familie Het gezin: de enige
hoeksteen?
Zend u mij gratis proefnummer BijEEN
j Adres:
Woonplaats:r,
Opsturen naar BijEEN, Antwoordnr. 15,
5750 VB OEURNE Posuegel met nodig.
Wal denkt u ervan om uw wintervakantie door te brengen in één (of meer!)
van de antieke cultuurlanden rondom de Middellandse Zee?
Behalve zon en warmte, die u er gratis bij krijgt, bieden wij tegen gepaste
betaling geheel verzorgde en deskundig begeleide rondreizen door de landen
van de oude, de klassieke en de bijbelse geschiedenis.
Egypta Israël Twklls - BrtaksnlaM - Raman
Ook kunnen wij een vrije verWijfreis voor u regelen op elke door uw
gewenste wijze wéér ook ter wereld.
Bestel nog vandaag de folders over onze reizen (het héle jaar door!) of bel om
meer informatie!
EUROPALAAN 14, 3S44 AV HARDERWIJK. Telefoon: 03410-21989.
(Note Bene: Aan groepen van 10 personen ol meer. die z«h tegeii|k aanmelden,
bieden wt| een aantrekkelijke korting)
Dietrich Bonhoeffer
situatie, maar Juist in die gruwelijke
werkelijkheid ontsloot zich de toe
gang tot een universele waarheid.
Wiersinga kiest ondubbelzinnig voor
de tweede mogelijkheid. Hij heeft
ziin verhaal als titel meegegeven: Een
nieuw alfabet. Bonhoeffer vond een
nieuw alfabet uit, en wij moeten dat
abc verder leren spellen. De vraag is
alleen hoe.
Wiersinga spreekt ergens in zijn arti
kel over Bonhoeffers „trouw aan de
situatie". Wat betekent, op het spoor
van Bonhoeffer, die trouw aan de
situatie voor christenen van van
daag? We moeten ernaar raden, want
Wiersinga gaat op deze vraag niet in.
De eigen situatie blijft volledig bui
ten beschouwing. Ik vind dat jam
mer, omdat zijn betoog (en het appèl
dat erin besloten ligt) daardoor toch
gemakkelijk aan de lezer voorbij kan
gaan in z'n praktische gevolgen. Juist
Bonhoeffer is niet gediend met een
benadering, die van de eigen situatie
abstraheert.
Natuurlijk ,weet ik dat Wiersinga's
Een inwoner van Moskou liet de
krant met grote verontrusting weten,
dat hij een jong meisje op een station
had waargenomen met een wit T-
shirt met daarop een grote afbeelding
van Jezus. Een andere briefschrijver
berichtte verontwaardigd, dat hij in
de ondergrondse een jonge moeder
had gezien, die niet alleen zelf een
kruis droeg, maar ook haar dochter
tje van zes meegenomen had naar de
kerk om er een voor haar te kopen.
Het dragen van kruisjes is niet nieuw,
maar de religieuze T-shirts zijn pas
sinds kort opgedoken. De Prawda
denkt, dat ze afkomstig zijp van bui
tenlandse toeristen.
Toppunt is wel wat een vrouw in
Moskou beleefde, toen zij een jonge
is fijn, z'n prijs
verrassendTklein.
WAARDE VAN WIJSHEID
fel
*0
var
>ol
e 1
loc
fat
Ik bad
en inzicht werd mij geschonken,
ik smeekte en
de geest der wijsheid kwam overig?
in vergelijking met haar Pn1,
beschouwde ik rijkdom als niets,
alle goud is vergeleken met hai ,Vr
slechts stof.
en zilver niet meer dan slijk;
ik hield van haar
meer dan van gezondheid en
schoonheid
en ik stelde haar boven het licht Lje
op
Met haar kwamen allerlei goedert an
tot mij
en ontelbare rijkdommen door
handen.
(Wijsheid 7. vers 7-11)
Nadat deze man van „De wijsheid
gezegd heeft dat wijsheid op een
absolute wijze een geschenk is em
je erom vragen moet, probeert hij
waarde van de wijsheid te bepalen
En dan gaat hij vergelijken. Alles
vrijwel in het niet. De glans van d
rijkdom, van gouden zilver, zelfs
gezondheid, schoonheid en licht
kunnen de strijd niet aan. Wijshei J
wint. Toch gooit hij die andere
dingen niet weg, want hij constati
misschien wel met genoegen, dat
de wijsheid alles weer terugkomt.
Heel streng geredeneerd zit hier e
vouw in het betoog. Daar moet je
niet aan denken, zo redeneren wij
eens. Bekend is dat verhaal van d l
monnik die met een emmer water
een fakkel door de straten liep. Al
mensen vroegen wat hij van plan
dan zej hij; Met dat water ga ik de
blussen en met die fakkel de hem V2
brand steken, opdat de mensen
eindelijk God eens gaan dienen
omdat Hij God is. Van dat gevoel
deze wijsheidsleraar niet. Hij den
ook aan de gewone menselijke, d< i*
de aarde gesitueerde, voordelen v f1
de wijsheid. En ik denk dat ook d< F
wijs is.
M08KOU (Reuter/AFP) De Prawda, het Russische partij
blad, heelt gemeld dat veel oudere partijleden in Rusland zich
oprecht zorgen maken over de groeiende rage onder de jeugd
om kruisjes om de hals te dragen en T-shirts met Jezus erop.
Volgens de Prawda-redactie komen er dagelijks brieven van
oudere lezers, die hun beklag doen over deze mode, die het
land doorraast van de stranden van de Zwarte Zee tot de
straten van steden in het noorden.
Bercepingswerk
NED. HERV. KERK
Beroepen te Vollenhove: J. de Ol^nt
Rotterdam Zuid.
>ie
GEREF. KERKEN
Aangenomen naar Zwolle (in sai>t
werking met de classis Zwolle) a
missionaire toerusting: H. tin
aldaar. er
Intrede op 14 oktober te Kaptii
Biezelinge (part-time): P. Niesse Jg
mevrouw L. H. Stel, kandidfs
aldaar.
Bedankt: voor Uithuizen: O. H ]r
Maat te Andel (NB).
tn
GEREF. KERKEN (VMJG.)
Beroepen te Burlington-West (Cfoi
W. Pouwelse te Bergentheim.
Bedankt voor Doesburg-Doêe
chem: R. Timmerman te Heems ar
interesse voor Bonhoeffer volstrekt
niet van academische aard is. Inte
gendeel! Wie Wiersinga kent, al is het
dan slechts vla zijn publicaties, weet
welke sociale en politieke inzet zijn
interesse in Bonhoeffer voedt. Mijn
opmerking is dan ook van methodi
sche aard. Een andere theologie
vraagt om een andere manier van
zeggen. Daarom denk ik dat hij er
goed aan had gedaan uit te spreken,
wat voor hemzelf misschien heel dui
delijk is, maar waarschijnlijk voor
veel van zijn lezers minder, namelijk
hoe hij de verbinding legt tussen
Bonhoeffers situatie en de onze.
Dat neemt niet weg dat ook in de
„klassieke" vorm, waarin het nu voor
ons ligt, Wiersinga's verhaal inspire
rend genoeg is, en veel lezers ver
dient.
Drs. Theo Witvliet, verbonden Aan
de theologische faculteit van de Uni
versiteit van Amsterdam, bespreekt:
„Werken met Bonhoeffer", een uitga
ve van Ten Have in Baarn; prijs
21,50.
VI
CHR. GEREF. KERKEN
Beroepen te Groningen: J. C. L. floe
reveld te Delft.
Aangenomen naar Haarlem-
trum: D. Quant kand. te Apel
die bedankte voor Biezelinge,
ter, Emmen en Erroelo.
GEREF. GEMEENTEN
Bedankt voor Leerdam: W. Hag
Rotterdam-West.
ADVERTENTIE
Geratomieertfu Kerft
ta Idsksnhulzan (Frl.
zaakt «aar haar gd°'
meente van 730 leden an ligt ti
van da a
idekenhulzen I» aan groalanda g '0
""i
Voor meer informatie kan kontakt opg
nomen worden met de onderslaan» &r
leden van de beroepingscommissie
de heer. U. Sybesma,. Mastersein t
Idskenhuizen, lel 05134-1534
de heer R. de Jong. Bramerstr. 7 !a
Idskenhuizen. tel. 05134-1888 ta'
in
ADVERTENTIE
ia
1
communiste (haar vader en moeder
zijn bekende partijleden) berispte,
omdat zij een kruisje droeg. Het meis
je antwoordde: „Iedereen draagt ze.
het is de mode."
Het kost blijkbaar minder moeite om
slechte gewoonten over te nemen,
dan goede, aldus het blad, dat
spreekt van een concessie aan de
religie-propagandisten.
ADVERTENTIE
ld
MENSWAARDIG BESTAAN
164 blz 18.90
Motief en doel ven sociale acte
De autaur is er o.i. in geslaagd ztfn vis* op i
bavanaii|ka en boeiend» wtjze te vertolken Bo»
dien heefl hi) zich ruet laten lekten door de fur»
Is
"01 n
(Economisch en Sociaal Tijdschrift)
Prol. dr B. Goudzwaard
SCHADUWEN VAN HET GR
GELOOF
132 blz.. 17.90 jpc
Vakgenoten, maar ook mei-vakgerroten. zuil*
hel boekje vele stimulerende gedachten vind»
Prol dr Ir. Schuurman fc.,,
TECHNIEK: MIDOEL OF MOLOCI ,n,
136 blz I 17.25
Cen Chnsmfi-mfigehge banadanng van da
GRENZEN AAN DE TOEKOMST
162 Dtt 22.25
Chensi)
Verenigbaar t*i de boekhandel
liAil!l.l!IU,l,',ljr
In
