iassa en ruimte
ij Michael Heizer
Srakmans manieren om
ien oude dame te wekken
Avonturen in
wildernis
[erkwaardige Amerikaan in Kröller-Müller
■KUNST!
aki
'ra loor Jac. Lelsz
e in '44 in Berkeley, Ca-
[omië, geboren Michael
eizer is zeker een van
opmerkelijkste kun-
enaars van deze tijd.
ij werd vooral bekend
K>r zijn zogenaamde
hy( arthworks", de hercu-
eec che (maar dat is een
iel te zwak woord) pro-
Z.\ eten, die hij uitvoerde
woestijnen, berggebie-
n en andere ruige oor-
in. Voor zijn aardsculp-
ur „Double-Negative"
c 1 n noordoosten van Las
ieei gas moest 240.000 ton
(eg. ond verplaatst
>rden.
een de gedachte eraan
akt een gewoon mens al
Kimoe. maar de kennelijk
n kwieke als merkwaardige
lerikaan verplaatste blok-
graniet van 80 ton over
te afstand, takelde rotsste-
van enorme omvang 2400
ter omhoog, trok met trac-
lijnen in het zand, groef
en en bouwde uit zand, be
en metalen zijn „Complex
B/City" een architectonische
structle in Nevada, die
ls gezegd is oertijden met
heden verbindt.
ïeeft zich om Michael Hei
een mythe gevormd. Men
van hem, evenals van an-
jonge kunstenaars, zoals
ter de Maria, Robert
Ihson en Richard Long, ge-
oken van een vlucht néér de
;ap* uur, uit de geciviliseerde
fl. Hij zou ook zoiets als een
Dlutionair zijn, die het liefst
nusea wilde opblazen, enz.
hul!
Maar dat laatste klopt niet,
want Heizer heeft de laatste
tien jaar al verschillende keren
in musea, galerijen en andere
kunstinstellingen geëxposeerd,
en zo is zijn werk dan op 't
moment te zien in 't zeer com
fortabele Kröller-Müller op de
Hoge Veluwe.
Tasten am»
De tentoonstelling geeft een ta
melijk complete Indruk van
Heizers werk, al blijft het naar
zijn diepste intenties veelal
heel voorzichtig tasten. Vooral
wat zijn aardsculpturen be
treft, waarvan uiteraard alleen
maar een documentatie aanwe
zig kan zijn. Wat beweegt een
man tot dit soort spectaculaire,
gigantische, onhandzame en
slopende openlucht-kunst?
Werk dat althans voor een deel
ook nog gedoemd is nq een
aantal jaren te verdwijnen, ver
tekend, verweerd en onderge-
stoven als het dan is? Drs Ellen
Joosten van Kröller-Müller ver
telt in de catalogus dat Heizer
door zijn vader als jongen al
meegenomen werd op diens ar
cheologische expedities. Hij
raakte vertrouwd met de woes
tijn. Daardoor kan New York
als een „negatieve vorm" daar
van op hem gewerkt hebben.
Namelijk als ondoordringbare,
compacte, gesloten massa, die
de ander geen vrijheid laat: een
indringer in de persoonlijke
ruimte. Als positief wordt dan
de tegenpool ervaren, het
transparante, of zoals Heizer
zelf eens gezegd heeft: „Mass
can be a vacuum."
Confrontatie
Confrontatie van massa en
ruimte dus, bij de Amerikaan
Heizer. Kan dat ook iets te ma-
Circle, grijs graniet, 1977.
ken hebben met het overwin
nen van menselijke twijfels?
Sommigen antwoorden op die
vraag bevestigend: we laten
het voor wat het is. Om die
twijfels te overwinnen zou Hei
zer „een ontzaglijk dramatisch
gebaar" maken. Neem zijn
„Dlsplaced-Replaced-Mass".
Silver Springs, Nevada. Een
kloof met steile, harde wanden,
12 meter diep. Daarin wordt
een rotsblok van 50 ton gestort,
dat met zorg is gekozen en van
verre aangevoerd. Ik las: „Het
moment waarop het in de diep
te werd geworpen, moet van
een gigantische spanning zijn
geweest: vernietiging en triomf
tegelijk. Zo is het waarschijn
lijk altijd, maar slechts zelden
heeft een kunstenaar de moed
daar uitdrukking aan te geven
op deze schaal, in deze elemen
taire vorm."
Elementair
Behalve de documentatie van
Heizers „earthworks" laat de
expositie in Kröller-Müller
voorbeelden zien van zijn schil
derijen en sculpturen in diver
se materialen, hout, staal,
steen. De schilderijen en sculp
turen dikwijls in grote forma
ten, soms van beduidend klei
nere afmeting. Gewoon gaaf
atelierwerk. Vakmanschap.
Van een tegenstelling met de
„earthworks" is stellig geen
sprake, ook hier blijkt de be
langstelling van Heizer voor
elementaire, geometrische, pri
maire en strenge vormen, cir
kel, vierkant en rechthoek, en
ook hier hebben we te maken
met de verhouding tussen mas
sa en ruimte. Onjuist zou het
echter wel eens kunnen zijn de
verbindingslijn tussen het een
en het ander al te consequent
te trekken. Het spelen met de
vorm bij voorbeeld heeft hier
veel meer accent. Bij voorbeeld
die schijven waaruit partjes
„gesneden" zijn. Men kan de
partjes in de schijf op de plaats
laten, dan bepaalt uitsluitend
de snede de vorm. De partjes
zijn ook op, naast of achter de
schijf te plaatsen, zo ontstaan
steeds nieuwe vormen. Ik zal
niet beweren dat bij de aards
culpturen het element schoon
heid géén rol speelt, maar deze
is wel van een gans andere orde
dan de eenvoudige schoonheid
van het andere werk.
Michael Heizer, t/m 8 oktober.
Hem Brakman kreeg onlangs voor zijn „Zes subtiele
■halen" de Bordewijk-prijs. Zijn nieuwste bundel, „Vij f
nieren om een oude dame te wekken", vindt T. van Deel
n een adembenemende kwaliteit: suggestief, beeldend,
mpact.
rhet
et
T. van Deel
jueli
ileidi
'onei
fN
fc wek je een oude dame? De
Uwe verhalenbundel van Wil-
j Brakman heeft „Vijf manie-
om een oude dame te wek
er staan vijf 'verhalen in die
dat doel geschapen lijken.
Ie dames worden niet uit de
opgeschrikt door goedkope
ers, maar komen langzaam
sierlijk met behulp van een
iele vertelling, tot ontwaken.
dagen kreeg Brakman voor zijn
subtiele verhalen" (1978) de Borde
ijs. Hij debuteerde in 1961 met de
,Een winterreis", die al prompt de
der Hoogtprijs opleverde. Daarna
if hij met de regelmaat van de klok
is en soms verhalen, die zich echter
Ie laatste tijd in een wat ruimere
itelling mogen verheugen. De nieu-
ijs komt niet uit de lucht vallen, al
het een nogal late waardering voor
i/lf\rUteur wiens werk constant op zo
Vfl niveau staat. Maar het, is Brakman
lan zoals nog enkele andere auteurs
h de zestiger jaren begonnen ik
aan Krol. Brouwers. Van Toom, en
pel hetzelfde voor Van Maanen: ze
'olop in de belangstelling geraakt,
min of meer herontdekt, alsof er
leidif ruimte voor hen is ontstaan,
ie
ntrurt
icijr
n bij
rf\
de nieuwe Nederlandse literatuur
zal moeten toegeven dat auteurs als
nan het beste medicijn vormen te-
e massa lichtgewichtproza die ver-
t Brakmans proza is, dat blijkt ook
uit deze „Vijf manieren", van een
ienemende kwaliteit. Er is hier nie-
direkl die 20 beelt*end en compact, zo
suggestief en precies, met zoveel stilisti
sche souplesse en met een zo rijk register
schrijft, ik durf dat gerust te beweren. Het
beste bewijs voor deze stelling levert al
meteen het beginverhaal van de bundel:
„Liefde als amore". De vertelwijze wordt
beheerst door een muzikaliteit, waarin
ook de langste volzin, met al zijn adjectie
ven, moeiteloos is opgenomen. Het is de
geschiedenis van een man die tot in zijn
ziel getroffen wordt door de stem van een
sopraan. Haar „züveren keel" wordt de
„spil" van zijn wereld. Hij besluit in een
zucht naar het ideële, om trampolinespe-
ler te worden „oefeningen om het hoogste
te bereiken". Op chique tuinfeesten treedt
hij op. schiet hij zichzelf „miraculeus" de
hoogte in. en door speciale lichteffecten
en snelle wisseling van tenue, maakt hij
zijn act wereldberoemd. Deze trampoli
nespeler wil meester worden over de tijd.
Zijn sprong is een vorm van ontspringen
aan lichaam en vergankelijkheid. „De film
was zijn doorbraak, eerst de tijdloep ont-
hulde zijn volmaakt meesterschap over de
tijd, betrapte het moment en legde het
vast waarop het metafysische, het ideële
zowel doorbrak als in een ruk moest wor
den verinnerlijkt om het neerkwakken
gelijk een klomp klei te overleven. Zijn
gezicht versplinterde in tijdscherven,
toonde het stralend jubelend stijgen en de
berusting, materie die geest, woord dat
vlees werd. Een moment in een moment
dat weet had van beide toestanden, waar
in het oog nog straalde maar de mond al
zwart was van geschrei, waar geen neer
storten was zonder verrijzenis maar ook
geen verheven stijgen zonder bitterheid
ende nederganck."
Ten slotte mag hij optreden voor zijn
aanbeden zangeres en springen op de
klank van haar zang. Dan wordt zijn
droom werkelijkheid, hij spring als nooit
te voren, het heeft er zelfs de schijn van
dat hij, vlak voor haar die op een bordes
staat, stilhangt in de lucht, alle wetten
van wereld en lichaam tartend, maar dan:
„hij floot omlaag, smakte op de rand der
trampolien, die steigerde als een paard en
omver kletterde". De aanbeden madonna
is tegelijk zijn dood. Heel de zucht van
deze springer was op vereeuwiging
gericht.
Opera
In de met opera doorspekte, zeer verfijnde
en gecompliceerde taal van dit verhaal
vind ik Brakman op z'n best. maar ook
prachtig is de veel kalere toonzetting van
„Het kind dat wij waren". De titel is die
van een sonnet van Du Perron, en het
verhaal lijkt de uitwerking te zijn van de
daarin voorkomende versregels:
,,'t Eenzame kleine kind, zelf langverdwe-
nen, dat wij zo fel en reedloos soms bewe
nen, tussen de dode heren en me
vrouwen."
Het is het nogal symbolisch verhaal van
een man die in een depressie een kind
hoort huilen in zichzelf, vervolgens een
schoolkind uitkiest in wie hij zich van
vroeger herkent en een situatie in scène
zet waarin hij kan samenvallen met het
kind dat hij was, en huUen kan. Dat huilen
zal dan de meest absolute jammer zijn die
er denkbaar is: „om het feit dat ik daar zo
zat te hurken, om de geur van de grond,
mijn handen. En ik kon ook steeds weer
iets anders vinden, kleren aan een kap
stok, een lange grijze straat, eten op tafel
of een stem die riep: „Ben je daar? waar
zit je?" Ik vond het zelf vreemd maar ik
zat daar en jankte om alles, zo maar, om
plastic vuilniszakken in de sneeuw, hazen
in de regen, verwaaide pleinen met een
tram, de gladde binnenkant van mijn
schoenen, peroxyde haren, de warme geur
van mijn hemd. Om alles, om niets. Ik
voelde, het grote jammeren was begon
nen, het schreien vol buik, maag en strot
dat nooit en nimmer meer op zou houden
had een aanvang genomen."
Sisyf us-arbeid
Het derde verhaal, „Bedlam", speelt in
een gesticht, waarin de geestelijk gestoor
den dagelijks bezig zijn met zinloze ar
beid: één groep versjouwt stenen naar een
plek waarvandaan een andere groep de
stenen terug versjouwt. Beide groepen
mogen elkaar nimmer ontmoeten. Deze
Sisyfus-arbeid voltrekt zich in een hevige
hitte, die al de apocaliptische gebeurtenis
sen aankondigt waarmee het verhaal be
sluit. In „Bedlam" heeft Brakman wel
bijzonder diepgaand de menselijke situa
tie uitgebeeld; angst, deernis, woede
het zijn gevoelens die krachtig door de
beschrevene worden opgeroepen.
Er staan nog twee verhalen, variaties om
kunstig een oude dame te wekken, in het
boek: één over iemand die sterft en letter
lijk uit de tijd stapt, en één over de
menselijke verhoudingen in een statig
Willink-huis.
Beter nog dan de bekroonde „Zes subtiele
verhalen" vind ik de „Vijf manieren". Het
is alsof Brakman die jarenlang geen
verhalen meer geschreven had, maar ro
mans zijn stilistische bloei nu viert op
korte baan. waarin samenhang bijkans
een poëtische allure krijgt. Ik kan mij niet
voorstellen dat iemand na „Vijf manieren
om een oude dame te wekken" geen be
hoefte zal voelen om élles van Brakman te
lezen.
Willem Brakman. Vijf manieren om een
oude dame te wekken. Amsterdam, Que-
rido. 1979. 124 blz. 18.90.
Van de Amerikaans-joodse auteur Saul Bellow, die in 1976
de Nobel-prijs voor literatuur kreeg, is onlangs de Neder
landse vertaling verschenen van zijn „The adventures of
Augie March". In de roman geeft Bellow een boeiend en zeer
gedetailleerd beeld van het joodse milieu in Chicago, welk
beeld als decor dienst doet voor vele personen en verwikkelin
gen. In onderstaande bespreking wordt aandacht geschon
ken aan dit meesterlijke werk.
door J. van Doorne
Voor mijn gevoel rijkelijk laat is
een Nederlandse vertaling ver
schenen van „The adventures of
Augie March", onder de titel „De
avonturen van Augie March". Het
boek kwam voor het eerst in 1953
uit, dus lang voor de tijd dat
Bellow een wereldwijde faam
kreeg.
Er is moed voor nodig om aan het lezen
van de rornan te beginnen, want hij is zeer
lijvig. Eenmaal begonnen, leest men ge
boeid, zij het soms ongeduldig verder,
want Bellow houdt ervan, de gedachten-
spinsels en de waarnemingen van zijn
hoofdfiguur zeer gedetailleerd te be
schrijven.
Bellow is een in Canada geboren (1915)
zeer erudiete auteur, die in New York en in
Chicago gedoceerd heeft. In die laatste
stad is hij ook opgegroeid. Hij heeft vele
romans geschreven, die voornamelijk spe
len in het milieu der Amerikaanse Joden.
Hij is een realist, beter misschien, een
naturalist. Hij is antropoloog; hij houdt
zich dus wetenschappelijk bezig met het
zijn en de gedragingen van de mens. Dat is
in zijn romans duidelijk terug te vinden.
Zeker ook in „De avonturen van Augie
March".
Deze Augie is(een van de drie zoons van
een vrachtwagenchauffeur in Chicago, die
zijn vrouw in de steek gelaten heeft, en
van een lieve, knappe, dienende en zich
zelf opofferende moeder. Zij was een sim
pele ziel, zoals Augie het uitdrukt
De oudste zoon, Simon, weet zich op te
werken tot een groot zakenman. De jong
ste is achterlijk. Archie is de middelste.
De drie jongens zijn allen knap van uiter
lijk. Na een aanvankelijk armoedige
jeugd, weten de twee oudsten zich op te
werken. De jongste komt in een inrich
ting.
Het gaat in de roman om Augie. Evenals
zijn oudere broer kan hij goed leren, maar
hij mist de drift van zijn broer Simon.
Twaalf ambachten hmmi
Hij is een dromer, een man van twaalf
ambachten en dertien ongelukken. Hij is
voortdurend op zoek naar zichzelf. Hij
heeft weinig ambities en hij tracht aan te
passen. Maar dat niet ten koste van zich
zelf.
Omdat hij intelligent is en knap van uiter
lijk. komt hij vele malen in aanraking met
mooie vrouwen, met wie hij betrekkelijk
gemakkelijk een liefdesverhouding aan
gaat. Hij leeft dan min of meer op kosten
van die vrouwen, zonder hen uit te buiten.
Augie is het tegenbeeld van een parasiet.
Hij is zwak van wil en komt er niet toe.
zich een carrière op te bouwen. En dat zeer
tot ongenoegen van zijn oudste broer, die
hem echter ook als het deze goed gaat.
niet loslaat. Die oudste broer neemt de rol
van de als zodanig gefaald hebbende va
der over. Min of meer doet Augie hetzelf
de. De laatste droom van hem in het boek.
is een kindertehuis te stichten en dan als
een vader te zijn voor ontheemde kinde
ren. Zijn moeder en zijn achterlijke broer
ziet hij dan in zijn tehuis wonen
Van al Augie's dromen komt niets terecht.
Aan het einde van het boek heeft hij nog
maar weinig bereikt. Maar hij heeft zich
zelf niet verloren. Hij is dan getrouwd met
een film-actrice, van wie hij veel houdt.
Hij woont in Parijs en heeft een redelijk
bestaan als handelaar van ongeregeld
goed. Het is dan na de grote laatste oorlog.
Augie's liefdesperikelen en zijn vele ja
loersheden. ook op de vorige minnaars
van zijn geliefden, worden omstandig uit
de doeken gedaan. Wat in dit boek liefde
heet. is een durende hel voor Augie. Gaan
deweg komt hij tot de conclusie dat ie
mands karakter zijn lot is. Hij wil dan niet
meer zijn. wat anderen zouden wülen wat
hij zou zijn. Hij wil Augie zijn en zo goed
en zo kwaad als het kan. anderen liefheb
ben. maar niet ten koste van zichzelf. Er
leeft een sterk instinct tot zelfbehoud in
hem. Zijn morele maatstaven zijn instinc
tief; zij zijn niet het gevolg van een keuze,
van een wilsbesluit.
Behalve Augie komen tal van andere figu
ren aan bod. Russische romans hebben
vaak een lijst van personen; dat zou ook in
deze roman prettig voor de lezer zijn.
Levensecht
Dat Bellow een antropoloog van professie
is, komt in deze roman duidelijk uit. Zijn
figuren doen volstrekt levensecht aan en
ze zijn zeer boeiend. Bellow's beschrij
vingskunst van het innerlijk maar zeker
ook van het uiterlijk van zijn figuren is
verbluffend. Deze roman deed mij, maar
dan slechts in een enkel opzicht, aan schil
derijen van de primitieven of van Jeroen
Bosch denken. Ik bedoel dat Je niet uitge
keken komt in de roman „De lotgevallen
van Augie March". Een stroom van de
meest extreme figuren, gebeurtenissen,
overwegingen, situaties en gedachten
wordt over de lezer uitgestort. En dat alles
met een prachtig, beeldend taalgebruik.
Het realisme van Bellow is beslist niet
stuitend, doch gaat wel voor niets opzij.
Het is beslist niet zo, dat hij moraliserend
bezig is. Hij verbeeldt op een hartstochte
lijk aandoende wijze. Ook komen de laat
ste levensvragen helaas niet aan bod.
Maar het is wel zo. dat moralisten en
cultuur-critici in dit boek heel wat van
hun gading kunnen vinden. Het beeld van
het Amerika van vlak voor en tijdens de
oorlog is onthutsend. Maar dat niet alleen
in morele zin (dat óók) maar evenzeer als
beeld van een ongelooflijke vitaliteit. Wel
moet bedacht worden, dat het beeld uiter
aard onvolledig is. Dat kan immers niet
anders.
Men moet voor deze roman enkele weken
uittrekken. Het boek schetst een zó gede
tailleerd en grillig panorama, dat vluchtig
lezen gelijk staat met niet lezen. Inder
daad: een panorama. Want veel méér dan
het verloop van een enkele weg, een enkel
kruispunt, wordt geopenbaard.
Nu is het zeker zo. dat elk waarachtig
literair werk de volle aandacht van de
lezer vereist. Bij het lezen van Bellow's
„De avonturen van Augie March" werd Ik
op nadrukkelijke wijze daarbij bepaald,
omdat de roman het niet verdraagt, een
enkele zin ook maar vluchtig te lezen.
Saul Bellow: „De avonturen van Augie
March". Oorspronkelijke titel: „The ad
ventures of Augie March". Vertaald door
Anneke van Huisseling, Sjaak Comman
deur en Rien Verhoef. Bij „Agathon" te
Bussum. Paperback. Aantal pagina's 558.
Prijs 39.50.
