Stervenden vertellen
hun eigen verhaal
Mm 9
Concertzanger vindt
ontluisterend einde
geilere
Ovaties voor Wagners
Vliegende Hollander
Boekenbeurs
in Rotterdam
Indringende documentaire over doodgaan van VPRO
Edo de Waart dirigeert boeiende voorstelling
Popdagen
schilderijen
VRUDAG 7 SEPTEMBER 1S79
KUNST/RADIO/TELEVISIE
TROUW/KWARTET
De VPRO zendt zondagavond (van 21.55 tot
23.25 uur via Ned. II) de Amerikaanse docu
mentaire „Dymg uit van de televisiemaat
schappij WGBH-Boston Het is een film over
het doodgaan van SaJIy. Bill en dominee
Bryant, drie mensen die wegens kanker in hun maar ook van hun naaste familieleden
laatste levensfase verkeren. In de film komen uitvoerig aan de orde. Al met al een aangrij-
vooral de emotionele aspecten rond het sterf- pende gebeurtenis, waarover hieronder een
proces niet alleen van de hoofdpersonen, voorbeschouwing.
door Kees de Leeuw
HILVERSUM ..Net als seks is doodgaan een zeer persoonlijke ervaring, want je sterft Je
eigen dood en het feit dat ook anderen dat doen, ls nauwelijks van belang en helpt je weinig
verder," aldus Michael Roemer, regisseur/producer van de Amerikaanse film „Dying", die in
1976 in Amerika te zien was. Toch weerhield deze uitspraak Roemer er niet van een film over
doodgaan te maken, nadat hem hierom was gevraagd.
Roemer zelt zegt sinds zijn kindertijd
al geobsedeerd te zijn door de dood
en de doorslag ga! zijn opname begin
*970 in een ziekenhuis wegens wat de
doktoren noemden een „tamelijk ern
stige toestand. Eén dag en één nacht
probeerde Ik me te verzoenen met de
gedachte, dat ik wellicht binnen kor-
le tijd zou sterven, maar de volgende
morgen kwam de arts mij vertellen
dat zijn diagnose was veranderd.
Opeens was Ik weer onder de le-
Ivenden."
Niet lang daarna werd Roemer ge
vraagd een film te maken over ster
ven en „dat was voor mij duidelijk
een kans om mezelf te confronteren
met mijn angst voor de dood". Met
zijn team heeft hij geprobeerd zo
dicht mogelijk te komen bi) de dood
zelf. bij mensen die op het punt ston
den dood te gaan Zij moesten hun
eigen verhaal vertellen, omdat zij de
enigen waren die dat zouden
kunnen."
De film geeft dan ook geen beeld van
de Amerikaanse manier van sterven
of van de wijze waarop men door de
eeuwen heen tegen het sterven heeft
aangekeken. Er wordt evenmin inge
gaan op de nieuwste psychologische
stromingen, die zich met het sterven
persoonlijk hebben beziggehouden
en nog bezighouden. Het is een zeer
persoonlijk verslag geworden van
drie terminale (stervende) patiënten,
terwijl 8andy als Inleiding vertelt
over het sterven van haar man Mike,
waarmee wordt geprobeerd deze Indi
viduele gevoelens te plaatsen In een
breder perspectief.
Afzichtelijk
Na 8andy, die zegt dat de sterfdag
van Mlke toch een goede dag was.
ook al klinkt dat vreemd, komt Sally
in beeld. Ze heeft een tumor in het
hoofd en ziet er afzichtelijk uit met
haar ingedeukte kale schedel, haar
donkere bril en haar gedeeltelijk ver
lamde lichaam. Voor haar is het een
kwestie van afwachten, zoals ze zelf
zegt, „al heb ik geen angst voor de
dood. Iedereen moet sterven en ik
vergelijk het met een baby die eens
een oude man of vrouw wordt."
Het liefst zou ze in coma raken, de
Umbo dansen en dan sterven. „Dat is
beter dan te vegeteren, maar ik heb
geen keus en kan niet mijn eigen lot
bepalen." Ontroerend is het om te
zien. hoe zij per brancard in een am
bulance naar haar bejaarde moeder
wordt gebracht met een enorme plant
op haar schoot. Deze verzorgt Sally In
haar laatste periode, waarbij 's
avonds onder de lamp de moeder wat
handwerkt en de dochter op haar bed
In de huiskamer ligt te genieten van
een klassiek concert. En zo glimla
chend en gelukkig slaapt ze even la
ter In.
Heel anders van sfeer ls het verhaal
van Harriet en Bill, als deze laatste te
horen krijgt dat hij nog slechts een
aantal maanden te leven heeft. Zijn
vrouw ls er dermate van onderstebo
ven. dat ze een psychiater bezoekt en
hem vertelt van haar enorme onze
kerheid ten aanzien van de toekomst.
„Ik weet wat er gaat gebeuren." zo
zegt ze. „Ik blijf achter met twee
kinderen en dat maakt me erg van
streek. Vooral als mijn man vraagt:
wat ls er toch aan de hand met m'n
lieve meisje, met wie ik getrouwd
ben? Nou, dat meisje wordt gekweld
door de kanker."
Irritaties
Toch gaat ook het leven In het gezin
van Harriet en Bill door. De tuin
wordt verzorgd, er wordt gezwommen
in een meer, maar de Irritaties over en
weer zijn goed merkbaar. Met name
als Bill weer voor onderzoek In het
ziekenhuis wordt opgenomen en zij
alleen staat voor de opvoeding van
hun zoontjes, op wie ze haar prikkel
baarheid openlijk afreageert. Tijdens
het bezoekuur brengt ze de opvoe
dingsperikelen ter sprake en zegt:
„Hoe langer het duurt, hoe slechter
het zal gaan," waarop Bill machte
loos antwoordt: „Wat moet ik dan
doen."
Waarop Harriet doelt, maar niet te
genover hem durft uit te spreken is,
dat hij eigenlijk maar zo snel moge
lijk moet sterven, zoals ze wel zegt
tegen de behandelend geneesheer.
„Als Bill nu sterft, dan kunnen we er
over heen komen. Ik ben dan nog
jong genoeg om weer te trouwen." De
arts van zijn kant wijst erop. dat ook
hij geen definitieve sterfdatum kan
noemen en dat zij moet leven met die
onzekerheid. „Dat proberen alle fami
lies te doen. waarin ziekte en niet
alleen kanker ls. Bovendien gaat
het ook om Bill en heeft hij het eerste
recht om te beslissen. Kort daarna,
terwijl Harriet door spanningen over
mand in een hysterisch lachen uit
barst. sterft haar Bill. Op 19 juli 1975,
zoals in tekst op het scherm ver
schijnt.
Regisseur Michael Roemer: geobsedeerd door de dood.
Blij
De laatste hoofdpersoon in „Dying"
is dominee Bryant, een zwarte predi
kant van een methodistische ge
meente in Boston, bij wie een gezwel
is ontdekt. Samen met zijn vrouw
hoort hij aan. wat de arts te vertellen
heeft, die erbij zegt open kaart te
zullen spelen. De reactie van Bryant
op zijn naderende dood is kort en
simpel: „In zo'n geval is er slechts één
ding wat een mens kan doen en dat is
vertrouwen op God."
Hij vertelt voor de camera, hoe blij
hij is met zijn vrouw Kathleen en zijn
gezien, want „zo iets heb ik altijd
willen hebben, toen lk nog erg een
zaam was". We zien hem voorgaan in
zijn kerk en preken over het dochter
tje van Jalrus, waarna hij de gemeen
te meedeelt dat hij kanker heeft en
binnenkort zal sterven. We maken
Bryant ook thuis mee temidden van
zijn vrouw, kinderen en kleinkind.
Kijkend in de camera zegt hij: „Ik
leef nu in één van de grootste momen
ten van mijn leven en ook al heeft de
dokter me verteld, dat ik niet lang te
leven meer heb, ik ben toch de geluk
kigste man ter wereld. Ik herken de
hand van God in dit alles en kan het
nu wat kalmer aan gaan doen."
Samen met zijn gezin bezoekt hij nog
zijn geboortestreek en het volgende
moment zien we hem uitgeteerd in
bed liggen, terwijl zijn familie hem
zoveel mogelijk probeert te helpen bij
zijn lijden. Zijn kleindochter komt
binnen, geeft opa een kusje op zijn
sterfbed en zegt hem gedag. Zijn laat
ste woorden zijn „Dank je", waarna
hij vredig heengaat.
De film sluit af met een indrukwek
kende rouwdienst in de kerk, waarin
dominee Bryant ligt opgebaard en
terwijl het koor zingt en het orgel
speelt, zijn vrouw zichtbaar worstelt
met het aanvaarden van de dood van
haar man. Dan trekken de gemeente
leden voor een laatste groet langs de
baar en wordt de kist de kerk uitge
dragen. de lijkwagen in.
Bijzonder
Regisseur Michael Roemer is er in
geslaagd in zijn documentaire „Dy
ing" het sterven van deze mensen op
sobere wijze te verfilmen. En dat is
bijzonder te noemen, want gedurende
de anderhalf jaar dat hij met dit
project is beziggeweest, heeft hij heel
wat mensen zien doodgaan, maar de
moeilijkheid was dat niemand wilde
worden gefilmd in zijn laatste uren.
Michael Roemer: „Van tevoren
een dokter al tegen ons gezeg<
alleen uitzonderlijke figuren z<
willen worden gefilmd. Hij had gt
want de mensen die we nu hel |j
kunnen filmen zijn buitenge*
maar ze staan model voor ons*^
maal. Alleen moesten zij nog
kwijt, iets persoonlijks of iets
meens."
Time Magazine noemde „Dying
beste documentaire in 1976 en
we Revu bracht eerder deze fil
woord en beeld en stelde daarbj
geen omroep in Nederland het
aangedurfd deze op het schene
brengen. De VPRO heeft de u ei
ging aanvaard en stelt in de aar
diging in de gids. dat „deze fill
leven zal veranderen". Ze vein
nogal veel reacties op de uitzei
en heeft de stichting Correlatie
schakeld voor opvang. Of „Dyinj
leven zal veranderen kan ik niet
men, maar dat deze indringend
cumentaire de kijkers tot stil
bezinning zal dwingen, lijkt mij
onontkoombaar.
door Adr. Hager
SCHEVENINGEN Edo de Waart, zo juist teruggekeerd van
succesvolle Lohengrln-voorstellingen in het Wagnermekka
Bayreuth, dirigeerde woensdagavond in het Circustheater als
gast van de Nederlandse Operastichting Wagners dramati
sche ballade „Der fllegende Hollander".
ADVERTENTIE
Er valt veel te vertellen over deze
voorstelling, doch primair ls vermel
denswaard dat het Haagse publiek zo
positief in haar waardering was. dat
men alle Indrukken samenvatte ln
uitbundige ovaties en enthousiast
bravogeroep. De Operastichting kon
zich geen meer geslaagde seizoenope
ning wensen
Heine
Wdgner baseerde rijn libretto tekst
en muziek schreef hij in twee maan
den tijd op de poëtische weergave
door Helnrich Heine van de volkssage
die zeelieden, met name de Hollandse
zeelleden, elkaar reeds ln 1600 vertel
den. De sage vnn het spookschip dat
wordt bevaren door de Hollander, de
verdoemde, die eens ln de zeven Jaar
aan land mag om redding te zoeken
door middel van een vrouw. Het is
Senta. de dochter van kapttein Da
land die haar leven tenslotte opoffert
voor de angstaanjagende zee Het ge
geven was voor de nog jonge Wagner,
die de kracht van de zee leerde ken
nen tijdens een reis van Riga naar
Londen een gegeven bij uitstek. Nog
min of meer onder Invloed van Weber
en Meyerbeer bereikt hij het toppunt
van de romantische opera en maakt
de weg vrij naar het muziekdrama.
Belgisch
De voorstelling kreeg een Belgisch
accent door de inbreng van Franz
>fari)nen (regie» en Jean Marie Fiévez
■«decors), in de theaterwereld een
twee-eenheid Martjnen betrad met
„Der fllegende Hollander' voor de
eerste maal het operaterrein Gezien
enkele opzienbarende toneelpresen-
taties kan men m deze spectaculaire
Wagner-opera veel van hem verwach
ten Oesteld kan worden, dat Marij-
nen en Fiévez het bepaald niet ln
goedkope effecten hebben gezocht,
hoezeer deze opera zich daartoe ook
leent Het spookschip leek meer zee
waardig dan menig wrak dat men ln
dit werk op het podium placht te
brengen. 8enta was gedurende de ge
hele voorstelling op het podium, dat
wil zeggen twee uur en een kwartier
aan een stuk. omdat zeer onge
woon de opera zich zonder onder
breking aan oog en oor van de toe
schouwer voltrok en de handeling be
gon nog voor nog een noot van de
ouverture had geklonken Een hele
zit. doch het bevorderde de eenheid
in het verhaal op zeer overtuigende
wijze De bemanning van het spook
schip was een allegaartje engerds,
wonderlijke figuren met onder meer
Ludwig II. die er op oneigenlijke wij
ze met zijn haren werd bijgesleept.
Het geheel rijk aan symbolen en rea
listisch Wie deze opera kent ziet als
hoogtepunt voor zich 8enU aan het
i spinnewiel en men hoort het koor
zingen ..Summ' und brumm'. du gu-
test RAdchen
Fiévez liet zijn publiek met de ogen
knipperen, men zag een soort wasse
rij compleet met stoommachine,
dampend en wel. En ja. voor de goede
orde zat ook een enkeling nog aan het
spinnewiel Maar goed. vele vond
sten. ook qua lichteffecten wis
ten regie- en decoruitstapjes te ver
goelijken. En dat alles past uitste
kend in de sfeervolle costuums van
Lioba Winterhalder
Vocaal
Het oor kreeg op deze avond bijzon
der veel te genieten 8enta werd
gezongen door de Roemeense so
praan Magdalena Cononovici, een
prachtige prestatie; met name haar
hoogte is stralend, het mlddenregis-
ter is minder fraai, doch de creatie
bezat ln hoge mate een dramatische
allure.
De Daland van William Wildermann.
reeds meer dan dertig Jaar op het
podium, was ideaal. Matti Juhani uit
Finland gaf Deer 8teuermann het
Juiste karakter en Thomas Stewart
was een indrukwekkende Hollander.
Twee landgenoten: Adriaan van
Limpt en Annette Andriesen, respec
tievelijk als Erik en Mary, waren vol
waardige deelnemers aan deze hoog
waardige voorstelling
Orkest
De orkestbak werd op superieure wij
ze bezet door het Concertgebouwor
kest Van de eerste tot de laatste noot
volmaakt Wagnerspel, perfect van
toon. spanningsvol, rijk een tutti- en
solomomenten, subliem reagerend op
de aanwijzingen van Edo de Waart.
En daarmee is de centrale figuur van
deze voorstelling genoemd. Op mees
terlijke wijze leidde hij het gebeuren
in de orkestbak en op het podium,
allesomvattend en allesbeheersend,
bruisend meeslepend en adembene
mend Een operadirigent, een Wag-
ner-dirigent van het zuiverste water.
Der fliegende Hollander: Magdalena Conovici als Senta,
Thomas Stewart als de Hollander.
Bij dat alles mag het subliem zingen- Hollander" beleven op 7 september in
de koor niet onvermeld blijven. Scheveningen, 19 september in Rot-
Wagnerliefhebbers zullen deze voor- terdam, 21 september in Utrecht en
stelling zeker niet willen missen. Ze op 11. 14. 24, 26. 30 september en 2
kunnen het drama van „Der fliegende oktober ln Amsterdam.
Komende week staat in het teken van
de festivals, die alle met muziek te
maken hebben maar dan wel in uit
eenlopende genres.
Het Schlagerfestival vindt ook dit
jaar weer plaats in de Rodahal te
Kerkrade en wel op 7 en 8 september.
Schmartlappen in vele maten en
soorten worden o.a. door Freddy
Quinn, Costa Cordalis, Fischer Cho
re, Jürgen Marcus en Rex Gildo ten
gehore gebracht.
Voor de folkliefhebbers valt er zater
dag 8 september te kiezen uit twee
foikfestivals. Het Philips Ontspan-
nings Centrum te Eindhoven staat in
het teken van de Ierse Folk van de
Wolfetones, Dubliners, Chieftains,
Furey Bros, Tommy Makem en Lilian
Clancey. In het Friese Oenkerk (bij
Giekerk) start 's middags folktalent.
zoals Doede Veenman, Irolt, Crom-
berten Yn't Fleer. Bovendien markt,
ambachten. volksdansen en
-verhalven.
Zondag 9 september in het Rotter
damse Zuiderpark voor de derde
maal Rotterdam New Pop met o.a. de
nieuwe band van Johnnie Rotten:
Public Image, Interview, Jags, de
Cure en Roger Chapman uit Enge
land. Royal Rasses uit Jamaica voor
een portie reggae;-Streetbeats. Nits,
Trail, Meteors en Ton van der Meer
vertegenwoordigen de Hollandse
nieuwe wave, terwijl Loonis Gang,
Headline, Sweet Revenge, Body
Snatchers en Stealer het Rotterdam
se aandeel zullen verzorgen. Toegang
gratis en aanvang 13.00 uur.
Enkele dagen later start ln het Am
sterdamse Melkweg het Vrouwenfes
tival waar woensdagavond (12 sep
tember) Rosa King en donderdag
nacht (13 septemper) Wicked Lady
zal optreden.
ROTTERDAM Vandaag en mor
gen (vrijdag en taterdagl is er in de
glaaen taal van het Ahoy-eomplex
ren boekenbeurs, uitgaande van de
Stichting Christelijk Lektuur Kon-
takt (CLK). Ruim veertig uitgevers
van protestants-christelijken huixe
laten er hun uitgaven zien. met de
nadruk op boeken die pas versche
nen zijn. Vandaag van 10 tot 21 uur.
morgen van 10 tot 16 uur. Toegang
gratis.
door Dirkje Houtman
AMSTERDAM Het verglij
den van de tijd dooft op den
duur elk talent. Is het niet de
ouderdom die de beheersing
van een instrument onmoge
lijk maakt dan is het wel de
dood.
Het zijn twee thema's die in eikaars
verlengde liggen en ln de nieuwste
voorstelling van theatergroep Nljins-
ky onder de titels „De Concertzan
ger" en „Ontmoeting in het donker"
verbeeld worden. Woensdag ging
deze voorstelling ln het Shaffy-thea-
ter in première en is daar Lm 13
september te zien.
Theatergroep Nijinsky bestaat twee
Jaar. werkt vanuit verschillende disci
plines (toneel, muziek, dans en mime)
en ls genoemd naar de legendarische
Russische danser Vaslav Fomitch
Nijinsky, wiens carrière werd afge
broken door een onontkoombare
krankzinnigheid Een soortgelijke on
ontkoombaar lof treft de titelfiguur
uit „De concertzanger", die het hoog
tepunt van zijn carrière gepasseerd
is. Ouder geworden realiseert hij zich
dat de eenzaamheid, die hij in zijn
roemrijke verleden bezong, werke
lijkheid is geworden. De wanhoop
van de molenaarsknecht, die tever
geefs zijn geliefde zoekt werd zijn
wanhoop en het water uit de beek,
dat hij eens bezong, druppelt nu uit
de zakken van zijn versleten pak. Het
lijken tranen die de snijdende werke
lijkheid van het verlangen vergezel
len. Een cynisch verbeeld van ver
driet dat evenzeer kenmerkend is
voor de manier waarop Bart Kiene de
concertzanger speelt.
Het ogenschijnlijk optimisme, waar
mee hij met zijn klassiek geschoolde
stem de liederen zingt, gaat gepaard
met een taxerende oogopslag, een
opgetrokken wenkbrauw of een licht
zuchten, maar uiteindelijk blijken
deze minimale bewegingen voorteke
nen van de grote gekte. Een ontluiste
rende ontwikkeling die een bijzonde
re dramatische kracht krijgt doordat
de kwaliteiten van een echte concert-
zanger (Kiene heeft ook conservatori
um) organisch verweven zijn met de
illusie van de toneelmaker Daarbij
loopt de opbouw van het stuk parallel
aan de ontwikkeling die de concert
zanger in zijn leven doormaakt, zodat
er een gave eenheid van vorm en
inhoud ontstaat.
Zo compact van vorm en inhoud „De
concertzanger" is, zo complex en cha
otisch is „Ontmoeting ln het donker"
waarin Kiene samen met Arend Bul-
Bart Kiene als „de concertzan
ger" in het gelijknamige stuk
van Theatergroep Nijinsky.
der speelt. Het is een collage van
gedichten, liederen en scenes rond
het thema van de dood. waarin de
knopengieter en Peer Gynt uit het
gelijknamige werk van Ibsen zijn te
herkennen. Gecombineerd met tek
sten van Heine en Nijinsky weerspie
gelt ..Ontmoetingen in de dood" de
gespletenheid van de mens die zowel
geplaagd wordt door de angst voor de
dood als door een afkeer van het
leven. Een gevolg is dat het leven niet
geleefd wordt door het zinloze vluch
ten van de dood. De chaos die dit in
een mensenziel teweegbrengt zal het
chaotische karakter van de voorstel
ling bepaald hebben.
Galerie Conlnck
Amersfoort 033-29368
expositie van circusclowns
van Krijn van Dyke
tekeningen, aquarellen en
schilderijen
van 1/9 t/m 30/9
op.tijden Do t/m Zon van 13-
17 u
en na afspraak
O0s6^9 'o1 ~28 september
HP QÜ^Josje Regout
La3 keramische plastieken
Lia Harkes
olieverfschilderijen
Frans Borgers
emailplaquettes
open: woe t/m vrij 12-18 u
do 19-21 u. za 11-17 u
zon 13-17 u en vol. afspr.
Sluiskant 24 2265 AB Leidschendam
WIJ MAKEN
koperbeslag op oude
statenbijbels
RESTAUREREN
antieke horloges en klokken
GEVEN
prima vakwerk en goede
schriftelijke garantie
Bel 033-43694
Fa. HOOGENDOORN
postbus 32
3830 AA Leusden-C
Er zijn mensen die zeggenje
kunt er wel EEN DAG rond
dwalen - in de oud-Hollandse
toonkamers van
Antiek Boetiek
Hoogendoorn
Zlldstraat 63, Aalsmeer
s Woensdagmiddags gesloten!
Antiekhandel
„De Konstanza"
Goudsesingel 107-109
Rotterdam
Tel. 010-123372
Het adres voor exclusieve
meubelen en kleingoed
Iedere dag geopend van
10.00-18.00 uur
Donderdag koopavond
Speciaal magazijn voor de
handel
Door eigen import
zeer redelijke prijzen.
GALERIE SREFIDENSI
Keizersgracht 757
(bij de Amstel)
Amsterdam
1 t/m 23 september 1979
„EEN DWARSD00RSNEE
VAN 15 JAAR ARBEID"
HAROLD RUDGE met: werke j
in olieverf, inkt hout en ivoor11
bez.: dag. 1-5 - tel. 22.37.2! J
19e en 20e eeuw
spui 235a, den haag.
tel. 070 463242.
Kunst- en veilingzaal/^"
makelaars-veilinghouders in
roerende goederen
regelmatig veilingen van kunsi antiek en
dels voo' onze clientele zoeken w.| obiocten
goed genaite verkoopcondities op aanvraag oc
voor ai uv» ta>at>es m^ake verzekeringen
^cessie etc
tel. L7C ,*t»4271
Nassau Dillenburgstraat 3
Den Haag
Galerie AELBRECHT
heeft werk in stock van o.a.
Herman Berserlk, Jan Goedhart, Piet
Klaasse, Michel van Overbeeke,
Willem Westbroek.
Galerie Aelbrecht begint in september een keramiei
galerie in de Voorstraat 5 Rotterdam Delfshaven
Iedere maand organiseert Aelbrecht een expositie.
Galerie Aelbrecht Aelbrechtskolk 2 b
Rotterdam Delfshaven
Open dinsdag t/m zondag van 11.00 -17.00 uur
Telefoon 771637 - 775606.
