Verplaatsbare schuilkelder
Tekening van een lezer
afke's tiental nu uitgestorven
Commentaar
échter een aanslag
ee van D'66
^oorrang voor vollere auto's
BB: ontwerp Friezen alleen bereikbaar voor dikke portemonnee
louise
fries
kus kost tijd
VRIJDAG 27 JULI 1979
BINNENLAND
TROUW/KWARTET
5
[/ie pleegde de aanslag op de
falestijnse leider Zuhair Mohsen?
let antwoord op deze vraag zal
isschien wel nooit kunnen wor-
Jen gegeven, maar kan over enige
3jd wel eens de sleutel blijken te
Jjn voor een goed inzicht in de
jntwikkelingen in het Midden-
tosten.
jenkbaar is dat de aanslag is uit-
ivoerd door de Israëlische gehei-
je dienst, de Mossad. Zuhair
lohsen was, behalve minister van
ifensie van de Palestijnse Bevrij
dingsorganisatie PLO, en dus ver-
itwoordelijk voor de gewapende
ties van deze beweging in Israël,
>;k nog leider van de door Syrië
leide Palestijnse guerrilla-orga-
'satie El Saika. Mohsen stond
ikend als iemand die het gebruik
n geweld bepaald niet schuwt,
et zou daarom niet verbazen als
u blijken dat de Israëliërs ertoe
n over gegaan deze belangrijke
rtegenwoordiger van het Pales-
nse verzet uit de weg te ruimen.
in andere mogelijkheid is dat de
lyptische geheime dienst achter
aanslag zit. Egypte zou zich op
:e manier hebben willen wreken
f de twee weken geleden ge-
:egde aanslag op de Egyptische
ibassade in de Turkse hoofdstad
kara. Deze overval werd uitge-
erd door een groepering die zich
YJ „adelaars van de revolutie"
l^mde en waarvan wordt aange
dat ze handelden in op-
t vicht van El Saika. De Franse
nt itie speculeerde al openlijk op
mogelijkheid van een Egypti-
d e aanslag. Hiertegen pleit ech-
en de Egyptische reactie op het
Bu >euren. Bewaarde de Israëlische
ering een volledig stilzwijgen
n0 r de aanslag op Mohsen, de
intyptische premier Khalil sprak
stn openlijke veroordeling uit
;r iedere vorm van geweld, ook
■n^en politieke tegenstanders.
ISO
derde mogelijkheid is dat de
islag het gevolg is van een inter-
sni) Palestijnse vete. Het bezoek
de Palestijnse topleider, Jasser
is.' fat. aan Wenen, waar hij de
^stenrijkse kanselier Bruno
isky en de Westduitse voorzit-
van de Socialistische Interna-
Willy Brandt ontmoette,
in meer radicale Palestijnse
liegen kwaad bloed gezet. In dat
was de aanslag op de Egypti-
ambassade in de Turkse
[fdstad niet slechts een actie
mlcht tegen het Egyptisch-Israëli-
hsfe vredesstreven, maar evenzeer
gi| protest tegen de gematigde
:ekirs van PLO-leider Arafat, zoals
momenteel tot uitdrukking
tit in zijn toenaderingspogingen
"AVest-Europa. Als deze analyse
is, dan is de aanslag op Moh
sen mogelijk de inleiding op een
hele reeks van gewelddadigheden
van Palestijnen onderling, uit on
enigheid over de door de beweging
te volgen koers. Dergelijke con
frontaties hebben zich in de Pales
tijnse beweging in het verleden al
vaker voorgedaan. De dood van
onder anderen Said Hammami,
vertegenwoordiger van de PLO in
Londen en de exponent van de
gematigde vleugel binnen deze be
weging, zijn veel Palestijnen nog
niet vergeten.
Zolang er niet meer bekend wordt
over de daders van de aanslag op
Mohsen is het niet mogelijk een
afdoend antwoord te geven op het
waarom van de aanslag. Hoe men
er ook tegen aankijkt, duidelijk is
wel dat de gebeurtenissen met be
trekking tot het conflict in het
Midden-Oosten bezig zijn in een
stroomversnelling te geraken. On
danks het feit dat er nog veel
moeilijkheden op te lossen zijn,
wordt steeds duidelijker dat de
vrede tussen Israël en Egypte defi
nitief is. Ze is een realiteit waar
noch de andere Arabische landen
noch de Palestijnen omheen kun
nen. De Palestijnen staan momen
teel voor de keus. Ze kunnen pro
beren alsnog mee te doen met het
huidige vredesproces en daarvoor
zo gunstig mogelijke voorwaarden
proberen te bedingen. Jasser Ara
fat zit met zijn voorbije bezoek aan
Wenen op deze lijn. De andere
mogelijkheid is de radicale con
frontatie, de gewapende strijd te
gen het vredesproces, die zal lei
den tot een voortzetting van het
geweld. Binnen de Palestijnse be
weging is men het bepaald nog niet
over de keus eens.
Duidelijk is wel dat het Westen
bezig is voor de Palestijnen de weg
naar de vredesoptie zo begaanbaar
mogelijk te maken. De ontvangst
van Arafat in Wenen heeft dit al
wel duidelijk gemaakt voor wat
Europa betreft. De Verenigde Sta
ten zijn bezig met een herziene
versie van veiligheidsraadsresolu
tie 242, waarin zowel de veilige en
erkende grenzen van Israël worden
verzekerd als ook een passende
formulering wordt gezocht voor de
aanspraken van de Palestijnen.
Oliedruk zal aan deze westelijke
houding zeker niet vreemd zijn.
De conclusie moet dan ook wel
zijn dat de kansen voor een vrede
in het Midden-Oosten momenteel
beter zijn dan ooit in de meer dan
dertig jaar van het bestaan van de
staat Israël, ook al zal het nog wel
wat jaren aanlopen voordat de de
finitieve bezegeling ervan een feit
is. Jaren waarin gewelddadige ac
ties, zoals nu tegen Mohsen, helaas
geen uitzondering zullen blijken te
zijn.
onze parlementsredactie
HAAG Volle auto's moeten
er vooruit kunnen dan andere,
uidt globaal het advies dat de
Jede Kamerleden Lambers Hac-
ard en Engwirda (beiden D'66)
ster Tuijnman (verkeer en water-
in «schriftelijke vragen aan de
doen.
etere doorstroming voor goedge-
auto's zou bereikt kunnen wor-
loor één rijbaan per rijrichting te
veren voor auto's met drie of
inzittenden. Voorwaarde is dan
urlijk wel, dat er meer dan één
an per rijrichting voorhanden is.
zou de scheiding van auto's op
door Huib Goudriaan
HARLINGEN/DEN HAAG
Twee Friese loodgieters heb
ben een „prefab-schuilkelder"
ontworpen. Particulieren, die
een privé-bunker in hun ach
tertuin willen, kunnen in de
nabije toekomst wellicht een
bestelling plaatsen bij de ont
werpers W. J. van Dalen en H.
Boersma uit Harlingen, hoe
wel dit tweetal eerst zeker
moet zijn van een afzetge
bied.
„Het is natuurlijk niet zo, dat je zo'n
ding, hadsekidé in de tuin zet, dèt
kan niet. Mijn compagnon en ik wer
ken hard zonder personeel in ons
loodgietersbedrijf en wij willen ons
brood niet verliezen. We wachten ge
woon de reacties af," zegt Van Dalen.
Het idee een schuilkelder te ontwer
pen, die overal kan worden gemon
teerd, spruit voort uit verontrusting
over het gebrek aan schuilgelegenhe-
den, in geval van oorlog, voor het
grootste deel van het Nederlandse
publiek. „Buiten enkele grote en mid
delgrote steden, waar schuilgelegen-
heden zijn gemaakt in metro-stations
en in parkeergarages is er niets," zegt
Van Dalen. „Als ik hier de omgeving
van Harlingen eens bekijk, vind ik
helemaal niks. Er is wel een schuilge-
legenheid in Leeuwarden, maar ik zit
in Harlingen. Misschien is er ergens
iemand die een keldertje heeft, dat
geschikt was in 1940-'45, maar daar
heb je nu niks meer aan."
Van Dalen en Boersma trokken de
conclusie dat er in Nederland onvol
doende schuilgelegenheden zijn te
gen onder meer radioactieve straling,
na zich enige tijd intensief met de
gevolgen van een nucleaire oorlog te
hebben beziggehouden. „Dit zette
ons aan het denken en wij namen
twee en een hall jaar literatuur door
over schuilgelegenheden. Ten slotte
zijn wij met een ontwerp naar het
ministerie van binnenlandse zaken
gegaan," vertelt Van Dalen.
Bezwaar
De ontwerpers wonnen adviezen in
op de afdeline beschermingsvooraie-
De grootste openbare schuilkelder van Apeldoorn: een kelder onder het winkelcentrum
„DeBrinkhof", die bestand is tegen radioactieve neerslag, plaats biedt aan zevenduizend
mensen en nu dienst doet als parkeergarage (foto „de Paladijn", orgaan van de BB)
mogelijk ook al zou daartoe de wil
bestaan en zouden wij bereid zijn de
hoge kosten daarvoor te dragen. Be
scherming tegen radioactieve neer
slag staat hierbij op de voorgrond",
ningen van de Organisatie Bescher
ming Burgerbevolking, met als ge
volg dat enkele veranderingen in de
bouwtekeningen werden aange
bracht. Een woordvoerder van het
departement vertelt: „Wij hebben
hier een maquette van het ontwerp
staan. Er zijn op ons aanraden nogal
wat veranderingen in het ontwerp
gekomen, maar wij hebben ons aan
gepast bij de wens van de ontwerpers,
dat de schuilkelder mobiel, te ver
plaatsen, moest zijn. Zij willen een
verplaatsbare, prefab-schullgelegen-
heid, met de mogelijkheid deze met
een kraan over een dak heen in de
achtertuin te zetten. Ons bezwaar is
dat met dit ontwerp maar een be
perkt aantal mensen kan worden be
reikt, namelijk mensen met een heel
dikke portemonnee. De ontwerpers
hebben ons verteld, dat een aanne
mer bereid was het ontwerp voor
192.000 gulden per stuk uit te voeren.
Bij afname vun twintig schuilkelders
zou het wat goedkoper kunnen:
75.000 gulden per schuilplaats.
Heeft het departement dan zelf alter
natieven, te betalen mogelijkheden,
aan te bieden? Het antwoord is ont
kennend, „Binnenkort zullen we wel
gaan overleggen over een brochure
met praktische aanwijzingen voor de
bescherming van woonhuizen, waar
bij gebruik kan worden gemaakt van
de mogelijkheden die er zijn. Je kunt
namelijk geen eisen of voorschriften
opstellen, die niet kunnen worden
waargemaakt. Als er een tuin is kun
Je bij voorbeeld meer doen, dan op
een kamertje driehoog. Deze brochu
re gaat heel in het bijzonder over het
scheppen van schuilgelegenheden
door de mensen zelf. Wij willen dat de
mensen informatie kunnen krijgen in
hun eigen gemeente, bij hun eigen
burgemeester die ook verantwoorde
lijk is voor de BB. Gemeentelijke
diensten kunnen van het boekje ge
bruik maken, terwijl het ook aan
mensen die inlichtingen wensen, kan
worden meegegeven," aldus het de
partement.
Duidelijk is overigens dat afdoende
bescherming bij een nucleaire oorlog
in een land als Nederland niet moge
lijk ls. In een voorlichtingsnummer
van het maandblad van de BB, „de
Tekeningen, bij voorkeur in liggend for
maat, sturen aan Trouw, jury politieke
prent, postbus 059, 1000 AW Amster
dam. Naam en adres aan de achterzijde
vermelden. Voor geplaatste prenten is er
een boekenbon.
basis van het aantal inzittenden be
perkt kunnen worden tot die gebie
den waar in de spitsuren veel files
voorkomen, of zoals de democraten
schrijven, „kongestiepunten in het
woon-werkverkeer
De D'66-Kamerleden vragen de mi
nister of hij bereid is bij wijze van
proef hier en daar de verkeersdeling
in werking te stellen. Daarvoor zou
den dan verkeersborden moeten wor
den geplaatst.
Het beoogde doel is de bezettings
graad van auto's in het woon-werk-
verkeer te verhogen, waarmee een
bijdrage wordt geleverd aan de ener
giebesparing.
Paladijn", werd vorig jaar openhartig
vastgesteld: „Een afdoende bescher-»
ming tegen de directe gevolgen van
het gebruik van kernwapens is niet
Toch kunnen er maatregelen worden
genomen, die de burgers buiten de
gebieden die direct doelwit zijn, al
thans enigszins beschermen. De Ne
derlandse Organisatie Bescherming
Burgerbevolking heeft er nooit een
geheim van gemaakt, dat niet alle
noodzakelijk geachte maatregelen
zijn getroffen. Afgezien van Zwitser
land en de Scandinavische landen (in
het oostblok de Sowjet-Unie, waar
heel veel geld in de bescherming van
de burgerbevolking is gestoken) zijn
de beschermingsmaatregelen in Eu
ropese landen niet bepaald volmaakt.
Op een NAVO-conferentie van des
kundigen op dit terrein werd gecon
stateerd, dat er in de NAVO-landen
een „massa ontoereikendheden" is.
Tempo te laag
Uitgangspunt van het schuilgelegen-
heidsbeleid in Nederland is dat de
bevolking haar bescherming aller
eerst in of in de directe omgeving van
de eigen woning moet kunnen vin
den. Maar de bescherming tegen ra
dio-actieve neerslag, chemische
strijdmiddelen of (bij een oorlog met
conventionele middelen, die tegen
woordig overigens niet minder ver
nietigend kan zijn) scherfwerking,
brand en dergelijke, is niet bij alle
woningen aanwezig. Afgezien van
voorzieningen in de onderbouw van
flatgebouwen (in bergruimten) zijn er
over het algemeen geen schuilgele
genheden in eengezinswoningen. Al
in 1970, in het rapport van de Com
missie Schullgelegenheid, werden
daartoe aanbevelingen gedaan.
Hoe staat het daar nu, negen jaar
later, mee? „We willen ernaar toe dat
er wettelijke voorschriften komen,
maar ik ben bang, dat we nog lang
niet zover zijn", antwoordt J. Toet,
chef van de hoofdafdeling Organisa
tie BB bij het ministerie van binnen
landse zaken. Hij zegt jaloers te zijn
op een land als Zwitserland, dat grote
aantallen privé-schullkelders heeft.
„In Nederland is het tempo inder
daad laag, maar dat wordt ook door
geldgebrek veroorzaakt. Wij hebben
eveneens te kampen met de beper
kingen van Bestek '81."
Zelf doen
Op het departement wordt graag on
derstreept dat er drie verschillende
vormen van schuilgelegenheden zijn
en dat die niet met elkaar mogen
worden verward. In de eerste plaats
de openbare schuilgelegenheld in
parkeergarages en metro-station, in
de tweede plaats schuilgelegenheld
in grote gebouwen en ten derde de
verplichte voorzieningen in „meerge
zinswoningen" (flatgebouwen) die
reeds zijn gerealiseerd èn de eventue
le toekomstige voorzieningen in een
gezinswoningen. Uitgangpunt van
het beleid is dat iedereen een schuil
gelegenheld in eigen woning moet
hebben; daarnaast kunnen mensen in
steden, die niet thuis zijn, bescher-
De schuilkelder volgens ont-
werp-Van Dalen en Boersma
kan binnen een week worden
geplaatst. Dat lijkt een troost
rijke gedachte voor mensen,
die zich zo'n „privé-bunker"
kunnen veroorloven, want aan
een oorlog in Europa zullen
hoogstwaarschijnlijk oplopen
de internationale spanningen
en enige waarschuwingstijd
voorafgaan.
Opdat de kelder bij aflevering
direct de grond in kan, moet in
de achtertuin een gat worden
gegraven. De afmetingen van
de kelder zijn 3.65 bij 2.60 bij
2.30 meter. De wanden zijn van
twintig centimeter dik beton,
terwijl op het dak een meter
aarde komt. Via een 5.90 meter
lange schacht, die een deur-
hoogte boven de grond uit
steekt, komt men in een twee
de sluis van een bij een meter.
De hele schuilkelder heeft een
gewicht van ongeveer 52 ton
en wordt op de fabriek ge
maakt en per dieplader naar
de plaats van bestemming ge
voerd. Alleen schacht en zand-
filter moeten ter plaatse wor
den gemonteerd aan de schuil
kelder. Bij de ventilatie is uit
gegaan van een inrichting, die
is beveiligd tegen radio-actie
ve afval en tegen gas. Er ko
men drie gasdichte deuren,
terwijl de ontwerpers ook sug
gesties geven voor een che
misch toilet, watertanks en
verwarming.
ming vinden in de openbare schuilge
legenheden. Het is de taak van het
gemeentebestuur te zorgen voor
openbare schuilgelegenheden.
Volgens de aanbevelingen van de.
Commissie Schuilgelegenheld moet
de helft van de Nederlandse bevol
king, die helft die in landelijke gebie
den woont, een eigen schuilgelegen
held aanleggen: „Daar beschikt men
doorgaans over ruimte en materialen
om in tijden van gevaar een eigen,
geïmproviseerde schuilgelegenheld
aan te leggen." Het nieuwe boekje,
dat waarschijnlijk volgend Jaar uit
komt, zal richtlijnen geven voor het
maken van dergelijke schuilplaatsen.
De reden dat nu zo'n brochure wordt
voorbereid is volgens het departe
ment dat het publiek steeds meer
informatie op dit punt verlangt: „Zo
dra er spanningen zijn gaat de tele
foon bij de BB; wat moet ik doen?
wordt dan gevraagd."
De berustende hcudinn van „tegen
de gevolgen van moderne oorlogsvoe
ring is toch niets te doen" die in
Nederland ook sterk leeft, wordt in
Den Haag als niet realistisch ervaren:
een zekere mate van bescherming is
altijd doeltreffend, niets doen kost
mensenlevens, iets doen kan mensen
levens redden.
nisf
1
totl
Van Afke's tiental is er niet één
meer over. Nu Ale Feenstra deze
week op 93-jarige leeftijd in Leeu
warden is overleden, is met hem
de laatste van het gezin Feenstra
heengegaan dat omstreeks de
eeuwwisseling model stond voor
„Afke's tiental", het boek dat
Nienke van Hichtum (alias
Sjoukje Maria Diederika Bokma
de Boer, de Friese dominees
dochter die met Pieter Jelles
Troelstra getrouwd geweest is)
beroemd maakte. Niet direct ove
rigens. Toen het boek in 1903 bij
Wolters in Groningen verscheen,
kreeg het nog niet de grote be
kendheid die het na de uitgave
van Kluitman in Aikmaar (1906)
ten deel zou vallen. Sindsdien is
het in vele talen vertaald en keer
op keer heruitgegeven.
Toen Nienke van Hichtum haar
„tiental" in de zomer van 1900
schreef, moet Ale Feenstra al een
jaar of veertien geweest zijn. In
het boek is hij Wiebe, de negende
van het tiental, die het hele ver
haal door nauwelijks ouder
schijnt te worden. Hij kan zelfs
nog niet lopen, reden waarom
moeder Afke hem rustig alleen
met de tiende (de „kleine pop") in
de kamer laat. In zo'n onbewaakt
ogenblik treft zijn broertje Klaas
van 10 hem aan: „Die kleine guit
van een Wiebe had zich voortbe
wogen naar de kist die voor wieg
diende. Hoe hij daar gekomen
was, begreep niemand, maar hij
was er, hoor! Na een moeilijke
reis daar aangekomen zijnde,
had hij zich opgetrokken aan de
rand. En daar stond hij nu, vol
bewondering voor het kleine le
vende popje, dat daar lag". Een
kleine ondeugd, deze Wiebe, die
met zijn vingertjes probeert tong,
neus en oogjes van het „popje" te
pakken todat zijn oudere broer
tje hem wegtrekt. Nienke van
Hichtum schetst verderop in het
boek weer een heel andere, aan
hankelijke kant van Wiebes alias
Ale Feenstra's karakter, als hij
zich uit zijn massief houten „ta
felstoel" heeft gewurmd en een
poosje onopgemerkt in een har
de. leren leiband bungelt. Einde
lijk heeft zijn moeder hem gevon
den en bevrijd: „Moegehuild, en
nog hijgend van die druk op zijn
borstje, duwt hij zijn gezichtje
tegen haar aan en zegt zó innig:
memme! dat alle vrouwen, die zo
even nog schaterden van 't la
chen, er stil van worden en alweer
tranen in de ogen krijgen. Er ligt
zó veel in dat éne, eenvoudige
woordje, wanneer 't zó wordt uit
gesproken door een hulpeloos
kindje, dat pas uit grote nood
verlost ls en nu bij zijn lieve moe
der troost en rust vindt".
Een mooi boek voor onze Jongens
en meisjes, dat juist door de een
voud, de natuurlijkheid, waar
mee 't is geschreven, zijn uitwer
king niet zal missen, oordeelde
het „Schoolblad" na de achtste
druk (de citaten hierboven zijn
uit de tiende druk, uit de jaren
'20. afkomstig). Zo wordt er blijk
baar nog over gedacht, want hoe
wel Wiebe, Sietske, Boukje, Jou-
ke, Jetse, Klaas, Eeltje, Wiepkje,
Watse en het kleine popje van
Afke en Marten in werkelijkheid
niet meer in leven zijn, „Afke's
tiental" blijkt in boekvorm on
verwoestbaar. Dit- voorjaar is
nog steeds bij Kluitman de
veertigste druk verschenen, wel
iswaar gemoderniseerd, maar
nog altijd geïllustreerd met de
oorspronkelijke tekeningen van
Cornells Jetses. Hoewel Nienke
van Hichtum die in 1939 op
haar 79ste Jaar overleed wel
zo'n negentig titels op haar naam
bracht (waaronder overigens veel
vertalingen en bewerkingen) is
Afke's tiental altijd haar grootste
succes geweest. Het „tiental" is
zelfs vereeuwigd in een beelden
groep die in Warge (bij Grouw) te
zien is. het dorp waar het verhaal
speelt.
Louise Brown, de eerste „reageer
buisbaby" ter wereld is één jaar
geworden. Ze ls tot een gezonde,
blonde peuter opgegroeid, die
twee maanden geleden begon te
lopen, en pas met haar ouders
naar een buitenwijk van haar
woonplaats Bristol verhuisd is.
Vanuit de flat in het centrum van
de stad naar het eengezinshuis
met een pierebadje speciaal voor
Louise was een hele overstap, die
de Browns zich konden permitte
ren dank zij al het geld dat ze met
de publiciteit rondom hun be
roemde dochter verdiend heb
ben. Een Britse dagbladcombina
tie kocht de publikatierechten
voor zo'n anderhalf miljoen gul
den. zodat er wel een huis van
125.000 gulden af kon. „Ze is ons
kleine wonder", zeggen Louise's
ouders trots, en dat wordt ook
ongeveer de titel van een boek
dat op stapel staat en naar ver
wacht ook de nodige contanten
in het laatje zal brengen. „Ons
wonder heet Louise" moet het
gaan heten.
Zo tekende Cornells Jetses (dezelfde van de oude schoolplaten) Ale
Feenstra als de, kleine Wiebe bij de wieg van het nog kleinere
„popje".
Het zou natuurlijk mooi zijn, als
de per 1 oktober tot directeur van
het Frlesch Dagblad benoemde
drs. J. J Atema (29) zelf een Fries
zou ziin. Helaas is hij dat eigen
lijk niet: hij Is geboren in Gronin
gen, studeerde in Rotterdam,
deed een stage in Denemarken en
werkt sinds de afronding van zijn
studie niet in Friesland, maar in
Deventer. En Fries spreken doet
hij ook al niet. Gelukkig heeft het
Friesch Dagblad toch wat Friese
schaduwen in Atema's buurt ont
dekt en die worden er dan ook
haastig bij gesleept: hij heeft no
gal eens een vakantie in Fries
land doorgebracht, werd tien Jaar
geleden zelfs winnaar van de
8neekweek bij de OK-Jollen.
heeft Friese ouders en een in
Leeuwarden geboren vrouw.
Fries verstaan kan hij wel en hij
wil het nu ook leren spreken, Zijn
ouders hebben hem geleerd van
Friesland en Friezen te houden,
zegt hij zelf. Kunst. Onze ouders
hebben ons geleerd van alle men
sen te houden, dus dat zegt ook
niet veel.
Kussen kost te veel tijd. vindt
een briefschrijver in het omroep
blad Veronica: „Onze Nederland
se quizmasters kunnen een voor
beeld nemen aan die van de Duit
se televisie. Daar wordt, nauwe
lijks gekust. Maar hier neemt het
steeds meer toe. Vroeger kreeg
een winnende kandidaat één kus
je. tegenwoordig zijn het er al
drie. Kan Je nagaan hoeveel
zendtijd dit over een paar Jaar
gaat kosten".
