Mens en dier uiterst
verfijnd vastgelegd
Uit brieven van lezers
f
En dan nog.
„Guernica" gaat
naar Madrid
Huizen voor film verwoest
lllustraties van Sjoerd Kuperus tentoongesteld
4
- MAANDAG 23 JULI 1979
KUNST/RADIO/TELEVISIE
TROUW/KWARTET
Emancipatie
Gelegenheidsdrukwerk uit de ze
ventiende. achttiende en negentiende
eeuw al dan niet door kunstenaars
gemaakt Is te zien op twee tentoon
stellingen in Hilversum en Tilburg
onder de titel ..Gedrukt Kontakt
Voor deze exposities is gebruik ge
maakt van de collectie van de Atlas
van Stolk, die laat zien hoe het ge
drukt contact zich ontwikkelde en
van de verzameling moderne gelegen
heidsgrafiek van G.J. Rhebergen. De
eerstgenoemde tentoonstelling is t/m
3 augustus In Tilburg. Zevenheuve-
lenweg 60 te zien. de twee in diezelfde
periode in Hilversum. Liebergerweg
72. Vanaf half augustus wordt er van
ruimte gewisseld.
In het Spaanse Dar oca wordt van 3
tot 8 september een muziekcursus
gehouden. Vroeg Spaanse muziek
voor orgel, clavecimbel en vlooi uit de
zestiende, zeventiende en achttiende
eeuw zal ln meestercursussen en
werkgroepen worden behandeld Be
langstellenden kunnen zich tot 31 juli
aanmelden bij het Institucion „Fer^
nando el catollco", Diputaclon Pro
vincial. Plaza de Espana 2 Zarago-
sa 4 (Espaha). Cursussen op het
gebied van koordirectie en het bespe
len van oude instrumenten kunnen in
de maanden juli t/m december in
Frankrijk gevolgd worden. Inlichtin
gen Fédératlon des Chorales Francai-
ces, 50 Rue de la Fontaine au Roy. F
75011 Paris
Nederlandse componisten of ande
re belanghebbenden bijvoorbeeld ln
de aumateuristische muziekbeoefe
ning kunnen bij het ministerie van
CRM in aanmerking komen voor een
compositieopdracht. Verder stelt
CRM een aantal werkbeurzen (stipen
dia) beschikbaar voor Nederlandse
componisten. Zij kunnen hiervoor in
aanmerking komen als hun jaarlijks
Inkomen minder bedraagt dan
43.950.-. Aanmeldingsformulieren
voor zowel opdrachten als werkbeur-
zeij moeten voor 1 oktober ingeleverd
zijn en kunnen aangevraagd worden
bij, de afdeling Muziek en dans van
hei Ministerie van CRM, postbus
54<JS. 2280 HK Rijswijk.
Speciaal vandaag
Addergebroed heet de afle
vering tan De terugkeer van
de Saint met Simon Templar
in de hoofdrol
Ned. 1/20.25
Julien Clerc. Hoogtepunten
uit het optreden van de Franse
zanger in Helmond uit 1978
Ned. 1/21.15
Actualiteiten in Hier en Nu
Ned. 2/21.45
North Sea Jazz Festival
1979. een verslag van het festi
val dat een week geleden werd
gehouden in het Congresge
bouw in Den Haag
Ned. 1/21.55
Kerkepad '79 over twee rou
tes langs kerken, kloosters en
kapellen In Zuid-Limburg en
de Veluwe
Ned. 2/22.15
De reis van Charles Darwin
Dtsl. 1/21.15
In hoogtepunten uit operet
te en musical de Engelse com
ponisten Gilbert en Sullivan
voor wie de belangstelling in
het vaderland herleeft
Hilv. 2/13.11
Herhaling van een serie die
veel reacties kreeg, namelijk
De Tweede Wereldoorlog en
zijn vervolgden
Hilv. 2/14.39
NCRV-radio vervolgt de
uitzendingen over Heitor
Villa-Lobos
Hilv. 2/20.20
MADRID (Reuter) „Guernica", het
beroemde schilderij van Pablo Pi
casso zal binnen achttien maanden
overgebracht worden naar het Pra-
domuseum in Madrid. Dat heeft de
Spaanse regering vorige week mee
gedeeld.
Het schilderij, dat het bombarderen
van een Baskische stad in de Spaan
se burgeroorlog voorstelt, hangt al
sinds 1939 in het Museum of Modern
Art in New York.
Pieasso overleed zes jaar geleden en
hij bepaalde dat „Guernica" pas
naar Spanje overgebracht mocht
worden als de democratie zou zijn
hersteld. Sinds Franco's dood in 1975
is er onderhandeld over de plaats
waar het schilderij zou moeten han
gen. Het is de bedoeling dat het schil
derij tegen 1981, de honderdste ver
jaardag van Picasso, in Spanje terug
is.
Van Geel en Nescio
door T. van Deel
De Stichting Chr. J. van Geel heeft
voor haar donateurs een boekje uit
gegeven met drie brieven van de ln
1974 overleden dichter Van Geel aan
zijn vriend Nescio. „Dan kom lk aan.
als het schikt". Het zijn aardige brie
ven. vooral door het commentaar dat
Elly de Waard er. met hulp van Enno
Endt, ln een Nawoord op geeft. Zo
blijkt daar uit, om eens iets te noe
men. dat Van Geel een kleine tien
Jaar de lange grijze loden jas heeft
gedragen die hij van Nescio had
geërfd. In haar bijgevoegd jaarver
slag maakt de Stichting melding van
enige plannen die binnenkort verwe
zenlijkt gaan worden. Onder meer zal
het Raam-nummer (102) dat in 1974
aan Van Geel werd gewijd, aanzien
lijk uitgebreid, herdrukt worden door
Reflex ln Utrecht. Na het succesvolle
„Dierenalfabet" staat nu verder een
uitgave op stapel „Dank aan de Koe
koek I". met al het literaire en beel
dende werk dat Van Geel gedurende
vele jaargangen bijdroeg aan het tijd
schrift Barbarber. Daaropvolgend
wordt aan een uitgave gedacht van al
het verspreid gepubliceerde werk van
Van Geel. Het donateursgeschenk
van het komende jaar geeft denkelijk
een keuze daaruit.
Wie donateur wil worden van de
Stichting Chr. J. van Geel moet mi
nimaal 35 overmaken op postgiro
144898, 't Vogelwater, Castricum.
Wie dat nu doet ontvangt alsnog het
uitgaafje met de drie brieven aan
Nescio.
Venema en de dood
Adriaan Venema Is „geobsedeerd
door dood en verderf en werkt vanuit
maar één zekerheid: dat voor ons
allen de laatste uren zullen aanbre
ken". meldt de flap van het boekje
„De laatste uren". Deze obsessie
heeft dan handig journalistiek gestal
te gekregen in bijna veertig beschrij
vingen van „laatste uren". Hoe stierf
X? Deze vraag heeft Venema zichzelf
gesteld en het antwoord daarop is
altijd wel ergens te vinden. Met bio-
V.
Deze rubriek is uitsluitend bestemd voor korte reacties op in deze krant gelezen
berichten, artikelen en commentaren, en niet voor open brieven, gedichten,
oproepen of reacties op advertenties (deze laatste dienen tot de directie gericht te
worden). De redactie behoudt zich het recht van bekorting voor. Hierover of over
het niet plaatsen (meestal door ruimtegebrek) kunnen wij helaas niet corresponde
ren. Brieven adresseren aan Secretaris hoofdredactie Trouw, Postbus 859,1000
AW Amsterdam. Bij publikatie worden naam en woonplaats van de schrijver
vermeld.
graiiscne gegevens bij de hand
schreef hij volgens beproefd recept
een kort stukje: in de tegenwoordige
tijd („Hij krijgt ln mei gangreen aan
het rechterbeen"), met pakkende in
troductie in tijd en ruimte („Het is
januari 1920 en ijskoud ln Parijs") en
koeltjes verteld, als een ongeëmotio
neerde waarnemer („Tegen twaalf
uur, op zaterdag 31 juli 1886 sterft
Liszt. Hij wordt op het kerkhof van
Bayreuth begraven. Er wordt geen
muziek gespeeld. Hij laat een souta
ne. een paar overhemden en zeven
zakdoeken na"). Het ls vooral deze
toon die al na een paar stukjes be
hoorlijk gaat vervelen en zelfs irrite
ren. Het idee van „laatste uren"
wordt een maniertje en liefdeloos
werkt Venema zijn rij stervenden af:
De Balzac. Diesel. Bakoenin, Kant,
Mussert, Modigliani, Nero, Ballin, Pa
vlova, Leopold II, Verlaine, etc., etc.
Het oppervlakkig gebeuren van hun
sterven krijgt in Venema's botte pre
sentatie geen reliëf. De een sterft zus,
de ander zo veel meer valt er niet
over te zeggen, lijkt het wel.
Adriaan Venema. De laatste uren.
Baarn, Rap, 1979. 123 blz. 12.50.
Van onze radio- en tv-redactie
MOST (Tsjechoslowakije) Een
Amerikaanse televisiemaatschappij
ls op het ogenblik bezig het beroemde
boek over de eerste wereldoorlog Rlje gemaakt. Dankbaar maakt de
..Van het westelijk front geen
nieuws" (lm Westen nichts Neues)
var» Erich Maria Remarque voor een
televisiefilm te bewerken. De meeste
opnamen worden in Tsjechoslowa-
Cbö-maatschappij bij de verfilming
gebruik van toestemming van de
Tsjechische regering om oude verla
ten hulzen in de buurt van de indus
triestad Most op te blazen.
Leerrecht
De huidige wetgeving verplicht 16-
jarigen die geen ander schoolonder
wijs volgen, twee dagen per week
vormingsonderwijs te genieten. Voor
17-jarigen is dit één dag per week.
Van een werkelijk „genieten" van dit
onderwijs is voor het overgrote deel
van de betrokken jongeren echter
geen sprake. Nergens wordt zoveel
gespijbeld als bij dit type onderwijs.
Het rendement van het vormingson
derwijs is dan ook vrijwel nihil en de
.door de overheid opgelegde leerplicht
getuigt alleen maar van het onbenul
waarmee progressieve ministers van
onderwijs hun stokpaardjes berijden.
Aangezien in deze situatie geen ver
betering valt te verwachten, dient het
voorstel van het WD-Tweede-Ka-
merlid J. de Voogd om de partiële
leerplicht voor Jongeren door een par
tieel leerrecht te vervangen, zo spoe
dig mogelijk gerealiseerd te worden.
Zowel het bedrijfsleven als de leraren
en de echte „studenten" zullen met
een dergelijke maatregel gebaat zijn.
Rotterdam A. Smit
Autloze zondag (2)
Ds C. Blomaard. secretaris van de
bond van Nederlandse predikanten,
is een voortvarend en ondernemend
man. Toen hij de bui van de autoloze
zondag zag aankomen, trok hij on
middellijk de stoute schoenen aan en
stapte naar het ministerie van ver
keer en waterstaat en wist daar be
paalde ontheffingsmaatregelen te be
werkstelligen voor predikanten,
priesters, organisten en dirigenten.
Jammer genoeg, heeft ds. Blomaard
niet aan de kosters gedacht, althans,
zij komen in het stuk niet voor. Waar
schijnlijk is hij ervan uitgegaan, dat
iedere koster naast of in de directe
nabijheid van het kerkgebouw
woont. Hoewel dit met het merendeel
wel zo is, zijn er toch nog wel heel wat
kosters die kilometers ver van de
kerk wonen. Gewoonlijk gaan deze
kosters met de auto naar de kerk om
daar hun taak te vervullen. Naar mijn
mening zou deze groep terecht thuis
horen in het rijtje waarvoor ds Blom
aard zich heeft ingezet. Overigens
ben ik het eens met briefschrijver M.
v. Deventer (17 Juli) die zich afvraagt
of de dominees niet lopend, per fiets
of met het openbaar vervoer naar de
kerk kunnen komen. Van mijn kant,
wil ik daar dan de kosters aan toe
voegen!
Het mes snijdt dan aan twee kanten,
energiebesparing en meer lichaams
beweging. zaken die beide van vitaal
belang zijn.
Leiden P. v. Diggelen
Lid hoofdbestuur Kostersbond
Rechts of links
Ik hoor steeds, dat het geen koek en
ei is tussen WD en CDA. Het meest
ideale zou zijn: „Samen op weg" met
de PvdA. Het enige dat we moeten
doen is het overboord gooien van:
Niet bij brood alleen. En verder komt
daar nog het een en ander bij. In onze
kerken hebben wij nog steeds de
mijns Inziens goede gewoonte aan het
einde van het jaar een dankstond te
houden voor gewas en arbeid, voor de
sociale voorzieningen, voor alle zege
ningen van het afgelopen jaar. Daar
moeten we eens mee ophouden en
deze zaken eens bekijken door de bril
van die partij waar de AR het liefst
mee samenwerkt. En dan blijkt dat er
helemaal geen reden is om dankbaar
te zijn, want het bloed ls ons onder de
nagels vandaan gehaald. (Den Uyl).
Zouden we dan niet beter doen om de
dankstond op te heffen en voortaan
met onze politieke vrienden onze ei
sen kenbaar te maken op de demon
stratieve manifestatie van de PvdA?
De kiezers van het CDA wachten met
belangstelling op antwoord, in het
bijzonder van de loyalisten.
Amersfoort G. A. de Weille
Latijn
De kennis van het Latijn moge in
Senegal misschien wijd verbreid zijn,
zoals een Italiaanse pater mededeel
de, ze is dat blijkbaar niet meer op de
burelen van „Trouw". Om lezers aan
te moedigen voor Uw blad abonnees
te werven drukt u op de voorpagina
van 18 juli een zeer eenvoudige La
tijnse tekst af, die eindigt met het
woord „videremus", en gevolgd wordt
door een vertaling in het Nederlands.
Volgens deze vertaling betekent „vi
deremus" „wij zullen zien". Maar
zelfs een eerste klas gymnasiast weet
of wist althans vroeger dat „vi
deremus" niet betekent „wij zullen
zien", maar „wij zouden zien". „Wij
zullen zien" is „videbimus"; indien
men de conjunctivus wil gebruiken,
zou men ook kunnen zeggen „videa-
mus", „laten wij zien maar nimmer
„videremus".
Badhoevedorp
Dr. Henriette Boas
Scholten
Ferry Mingelen heeft minister Schol
ten zinnige vragen gesteld. Op enkele
van de belangrijkste heeft de minis
ter geen of een ontwijkend antwoord
gegeven. Mingelen heeft voor mij dus
„op punten gewonnen". De minister
betoogd onder andere niet een inge
boren wantrouwen tegen Amerika
(USA), zoals sommigen in dit land, te
hebben. Mijn wantrouwen tegen de
USA is niet Ingeboren, maar is de
laatste 32 jaar wel steeds groter ge
worden. Onder de vlag van vrijheid,
•democratie en mensenrechten heeft
de USA in de Derde Wereld steeds
fascisten en reactionairen aan de
macht geholpen en geprobeerd ze aan
de macht te houden. De laatste jaren
hebben meer volkeren zich aan die
greep ontworsteld dan dat er nieuwe
onder het juk werden gebracht. Zoals
uit de antwoorden van de minister
blijkt, wil hij Nederland USA-
bondgenoot laten blijven en richt zijn
vijandbeeld zich tegen de USSR, het
geen vooral neerkomt op bestendi
ging van Imperialisme en neokolonia
lisme. De eerder genoemde tegensla
gen voor de USA ln de Derde Wereld
kunnen snel tot politieke en militaire
crisis in de wereld leiden. Dan wordt
het zinnetje: „Kernwapenbezit
maakt ons doelwit" levensgevaarlijk
en werkelijkheid. Uit het slot van het
interview blijkt, dat de minister ons
land een schakel in de anti-Derde
Wereld strategie wil laten blijven. De
in de aanhef van het artikel genoem
de ruim tien miljard om militair onze
on(?)afhankelljkheid te bewaren, zijn
dus verkeerd besteed. En dat is nu
Juist het hoofdstuk waarop men in
Den Haag niet wenst „om te buigen".
Amsterdam
Dirk Veenstra
Energie-alternatief
„Energie-alternatief: gas en urani
um", aldus Trouw op 19 juli. Bij beter
lezen blijkt het niet over energie te
gaan, maar over elektriciteit! Dat is
Zeug met biggen (ca. 1938)
tratie steeds weer getekend en het is
dan ook vanzelfsprekend, dat juist
Kuperus vele boeken over dieren van
bekende publicisten mocht gaan illu
streren. Jac. P. Thijsse had Kuperus
al op Texel ontmoet, vele jaren voor
dat hij enkele werken van deze be
roemde natuurvorscher van prenten
mocht voorzien. Een van de fraaiste
produkten van deze samenwerking is
het in 1926 in Zwolle verschenen „Ne-
derlandsche Vogels" dat prachtige
kleurenlitho's bevat.
Concentratie
Voor dat het zo ver was had Sjoerd
Kuperus op Texel ook Theo van Hoy-
tema en Jan Mankes ontmoet. Kupe
rus had met Van Hoytema de liefde
voor dieren gemeen, met Mankes de
artistieke integriteit om zonder ef
fectbejag en met een uiterste concen
Pratende vrouwen, tekening uit 1959
Van een medewerker
„Teekenaar van het onopzet
telijke, het natuurlijke van
raenschen, dieren- en tuin-ta-
fereeltjes is Sjoerd Kuperus.
Slechts zwart op wit teekent
hij ze en deze sobere kunst
vorm hoort bij hem, spreekt
uit zijn wat beschroomde
trekken, zijn verschanste na
tuur Boekenillustrator voelt
hij zich en zijn lange oefen
tijd. zoowel in Artis als op de
Amsterdamsche straat be
schouwt hij als voorbereidend
werk voor deze kunst." Dit
schreef ruim een halve eeuw
geleden Siegfried van Praag
in een serie artikelen over Ar
tis in de kunst.
Sjoerd Kuperus heeft niet vaak geëx-
poseerd en daarom is het een verras
sing dat de nu 86-jarige kunstenaar
toestemming gaf voor een tentoon
stelling van zijn „krabbels". Bij die
krabbels, soms inderdaad studies
voor illustraties, zijn een tiental etsen
en enkele vitrines met documentatie
gevoegd om een goede doorsnee van
de activiteiten van de kunstenaar te
bieden. Tot 12 augustus is de ten
toonstelling en het Coopmanshüs in
Franeker te bezoeken.
Kuperus, geboren op Texel in 1893,
heeft zijn vroegste jeugd op dit eiland
doorgebracht. Die korte periode in de
toen nog niet aan toeristen verkochte
natuur hebben een blijvende invloed
op Kuperus gehad. Zijn leven lang
heeft hij zijn onderwerpen in de na
tuur gevonden. Dieren heeft hij met
vakmanschap en een uiterste concen-
opdrachten, tekeningen van dieren
op de omslagen van het veelgelezen
tijdschrift „Buiten", werden meteen
een succes en vele opdrachten tot het
illustreren van boeken en tijdschrif
ten volgden. De kunstenaar vond zijn
materiaal in Artis, en op straat, en op
de markt. Bijna een halve eeuw heeft
hij in Amsterdam gewerkt en de daar
aangetroffen wereld heeft hij gewe
tensvol vastgelegd. Vrijblijvende,
maar rake krabbels van kletsende
vrouwen, schreeuwende marktkoop
lui, spelende kinderen en perfect uit
gewerkte portretten van vele dieren.
Betrappen
In de late jaren twintig en de jaren
dertig toen de generatie van grote
illustratoren was weggevallen (Van
Hoytema, Wenckebach) of verstikt
tratie zijn onderwerpen te verbeel
den. Na in Alkmaar het gymnasium
bezocht te hebben en enkele Jaren
kwijnen op een kantoor leerde hij
Louis Raemakers kennen en op zijn/
advies mocht Sjoerd Kuperus, die al
veel tekende, zich geheel aan de
kunst wijden. In 1914 ging hij lessen
volgen bij de toen al zeer gehandicap
te Albert Hahn sr. De vroegste con
tacten die Kuperus met kunstenaars
had verdiepten zijn belangstelling
voor dieren, bij Raemakers en Hahn
de meest vooraanstaande politieke
tekenaars van hun tijd leerde hij
ook de mens met zijn hebbelijkheden
en onhebbelijkheden kennen.
Lessen bij Jan Sluyters en kort na de
eerste wereldoorlog aan de Rijksaca
demie verschaften Kuperus een bre
de basiskennis waarop hij zijn carriè
re kon gaan bouwen. De vroegste
was in een sleur van herhalingen
foefjes (Bottema, Islngs, Jetses) wf
Kuperus als een van de weinig
steeds weer de kracht op te brem
om zijn onderwerpen dieren, kir
ren en volwassenen opnieuw te belj
ken en te betrappen op hun eigen
digheden.
Maar ook na de laatste wereldoord
blijkt Kuperus' vakmanschap v»
grote kwaliteit gebleven te zijn.
vele tientallen tekeningen, een sejei
etsen, een groot aantal boeken, %ii
lenders en andere illustratieve pi
dukten wordt in Franeker een goeu
indruk gegeven van een kunsten^1
die in alle stilte zijn eenvoudige q,
derwerpen met een uiterste verfijniu
in lijnen wist vast te leggen.
heel wat anders. Mijns inziens is hi.'
sprake van ernstige misleiding. (Er
koe is een beest, maar eik beestr.
geen koe). Het ging over elektricitf
en de SEP wil blijkbaar graag m£
kerncentrales, want verbruik neer
toe. Elektriciteit vraagt in ons lar
ca. twintig procent van het tor
brandstofverbruik. Besparen bij
warmen en verkeer kan dus
brandstof voor elektriciteit bete4
nen.
„Koienstoken ls schadelijk v4
milieu", aldus de SEP. Dat geldt ké
nelijk vooral als het kerneneri
moet vervangen. Overigens is stel
kool ook wel schoon te verstoken.il
het artikel lezen we verder dat Ai
elektriciteitsverbruik zoveel is toeL
nomen, vooral doordat de industP
„meer nodig had". Nodig! Het isl
doorgejaagd; misschien wel in hoot
zaak verspild aan overbodige verlig
ting en air-conditioning om de hir
daarvan weer weg te koelen. Enerf1
.is niet in hoofdzaak elektricit^ l
maar besparen bij elektriciteit is n)fc
gelijk en gewenst. !s
Utrecht
Hendrik Vene^e
Onder dit hoofd „emancipatie" stto.
een kort bericht in Trouw van 13 jr
Mevrouw Eegje Schoo is benoemd f'
lid van de emancipatiekormx
(E.K.). Zakelijk, correct naar
mening, volgen dan enkele gegevi
over achtergrond en activiteiten 1
mevrouw Schoo. Waarom daart
toegevoegd het in dit verband ovl
bodige slotzinnetje met de mede<
ling dat mevrouw Schoo de echtget
te is van minister Pais? Om wel
kwaliteiten is zij benoemd? Als 1
gaat om emancipatie is deze toevl
ging de E.K. onwaardig. De vorml
ving van het bericht komt hoog
waarschijnlijk niet rechtstreeks v
de E.K. Mevrouw Schoo wens ik e
goede en zinvoile werkperiode bir
de commissie, op grond van haar p
soonlijke capaciteiten en kwaliteit*
Dat is voldoende.
Arnhem Tine Oosterba^
Veeteelt
Gelezen in Trouw van 16 juli: „Ho
leraar gaat zich bezighouden met
gedrag der dieren". Ik vind dat
zeer goede zaak, maar daar is al Z
veel onderzoek naar gedaan. De g
van zaken in de bio-industrie mtf
veranderen. Het bio-dier hunkert nJN
naar studie, maar naar veel ruimO
stro, frisse lucht, daglicht.
G. H. van Lent
Somoza
Ik vind het onbegrijpelijk dat Amej
ka politiek asiel verleent aan r
grote dictator die 25.000 men
heeft laten vermoorden en zijn 1
land verwoest heeft. Zo ziet ge,
het kapitaal boven mensenlevi
gaat. Amerika heeft altijd al een v
se rol gespeeld met dit land. Boert
werden uitgebuit, burgers gingen f
bukt onder zware lasten. Het valt n
bar tegen van zo'n land als Ameri
dat zo democratisch is ln naam.
Dea Haag
E. de Mu
Belgen
„Rotterdam werft Belgische letai
(Trouw 19 juli). Gefeliciteerd u.
deze Belgische leraren. Door zes ja
in België (Brussel) gewoond te b
ben, weten wij dat het niveau
Belgen hoger ligt dan het Nederls
se, door hun grotere ijver en hog.
eisen bij de examens. Wij hopen
zij in Nederland kunnen wennen t
de veel vrijer opgevoede Jeugd.
Groningen
G. H. J. van Telit
