UEen kruidentuin voor iedereen
leleg van Den Bosch militair spectakelstuk
ng
ïederik Hendrik perfectioneerde technieken van Maurits
i
rp~ (NDAG 18 JUNI 1979
TROUW/KWARTET RH 9
1980
tod» 'aa' de smaa':r»iakers van moeder natuur in De
k<m> Drait, zeggen ze in Drachten en daarbij doelen
>281? °P de kruidentuin in de nieuwe wijk De
Smallingerland, de gemeente waartoe spreken
Drachten behoort, was helemaal aan de krui
dentuin toe. Het wordt wel augustus voordat de
Drachtsters hun kruidentuin kunnen aan-
r~ jrait.
door Jan Sloothaak
-EN,
iRACHTEN „De men
sen moeten wat zelfbeheer
sing opbrengen en niet te
veel in hun soep willen heb
ben". Het wordt even wen-
ten straks. De inwoners
van Drachten kunnen dan
vrijelijk met schaar of mes
gewapend kruiden oogsten
in een kruidentuin in de
nieuwe wijk De Drait, maar
L. A. Swillens, hoofd
van de Plantsoendienst in
bet Friese Smallingerland,
vertrouwt erop dat er een
beetje zorgzaam wordt om
gesprongen met de nieuwe
aanwinst.
De kruidentuin schijnt weer aan
rijn opmars begonnen te zijn.
Vroeger had je dit soort tuinen
vooral bij kloosters en ging het om
de geneeskrachtige werking er
van Door de opkomst van de mo
derne geneeskunde en de berei
ding van medicijnen langs chemi
sche weg, verdween het genees
krachtige kruid steeds meer op de
achtergrond. Werden de kruiden
aanvankelijk alleen in de genees
kunde gebruikt, later vonden ze
ook hun weg naar de keuken. Al
lengs is de levensmiddelenindus-
intjme de greotste afnemer ge
worden.
De nieuwste ontwikkeling is dat
gemeenten kruidentuinen aanleg-
jen voor algemeen gebruik. In
Eindhoven. Zoetermeer en Alk
maar zijn ze al een poosje in
wang. Om met het Smallinger
land Magazine te spreken: „Haal
de smaaknakers van moeder na
tuur in De Drait". Drachten was er
ilemaal rijp voor. Er wordt een
Itringent beleid gevoerd dat is ge
licht op Natuurbehoud. Er zijn
wel meer gemeenten die bij voor
beeld minder chemische bestrij
dingsmiddelen zijn gaan ge
bruiken.
„Wij gebruiken ze echter helemédl
niet. al acht jaar lang niet meer",
aldus de heer Swillens. Schoffelen
en wieden is het parool. Dat kost
wat meer mankracht, maar het
gemeentebestuur heeft het ervoor
over. Bovendien wordt er ook geen
kunstmest gebruikt, alleen na-
tuurmest.
In Drachten kan men op veel
plaatsen gras en onkruid tussen
de straatstenen zien groeien en
bloeien. „Het hangt van je smaak
af of je dat mooi vindt", geeft de
heer Swillens toe. Soms wordt het
wel eens te erg en krijgt men een
telefoontje van een inwoner. „Dan
halen we de begroeiing wel tussen
de stenen weg. Met de hand dus".
Over het algemeen ondervindt het
beleid wel waardering, meent de
heer Swillens. Datzelfde geldt ook
voor het begroeid laten van de
bermen in de vrij uitgestrekte ge
meente Smallingerland (bijna
50.000 inwoners). „Je ziet daar erg
interessante dingen. Bij Dracht
ster Compagnie is vroeger heide
geweest. Hoewel de bermen vroe
ger jaar in jaar uit schoon zijn
gehouden, zie je hier en daar de
heide toch weer terugkomen. Na
al die jaren"
In Drachten kun je ook een paar
opmerkelijke bloembakken be
wonderen. Voor het gemeentehuis
staat er ééntje met paardebloe
men en ééntje met madeliefjes.
Doorgaans worden deze soorten
bloemen als hinderlijk wegge-
schoffeld. „Maar vooral de paarde
bloem is toch schitterend mooi. Ik
wil eigenlijk ook nog best eens een
bak met distels Die hebben ook
van die mooie bloemen", aldus de
heer Swillens.
Die filosofie van het „terug naar
de natuur" ligt ook ten grondslag
aan de kruidentuinen.
„Wat we in De Drait doen is een
experiment. Als het slaagt gaan
we ook in andere wijken, kruiden
tuinen aanleggen", vertelt de heer
Swillens. De Drait is Drachtens
nieuwste wijk, met zo'n zesdui
zend inwoners. De naam is ont
leend aan het riviertje dat er langs
stroomt. In het midden is een
strook groen behouden en daar
heeft de Plantsoendienst de krui
dentuin (vijfentwintig bij vijfent
wintig meter) aangelegd. Naar ei
gen ontwerp.
De kruidenbedden zijn gerang
schikt in concentrische cirkels. In
een hoek is een plaats vrijgehou
den voor het maken van een com-
posthoop. Het afval van de krui
den wordt zodoende weer benut
om de tuin ermee te bemesten.
Rondom is een Buxushaag. In de
tuin komen veertig kruidensoor
ten te staan. In de praktijk zal
moeten blijken naar welk kruid de
meeste vraag is, zodat in de toe
komst het aanbod daarbij kan
worden aangepast.
Voorlichting over een toch betrek
kelijk onbekend geworden zaak
als een kruidentuin (althans voor
het grote publiek) vormt een be
langrijk onderdeel. Alle inwoners
van Drachten kunnen kennis ne
men van de mogelijkheden van de
tuin in het jongste „Smallinger
land Magazine". Daarin staan on
der meer alle veertig soorten krui
den vermeld en ook wat men er
mee kan doen. Er is een rubriekje
„voor de kok" dat vermeldt wat
men met de kruiden in de keuken
kan doen en een rubriekje „voor
beppe" (voor grootmoeder), waar
in staat welke krulden genezende,
kalmerende, eetlustopwekkende
dan wel stimulerende werking
hebben. In de tuin zelf komt bij
elk soort kruid een bordje te staan
waarop ook te lezen is waar de
kruiden voor dienen. „We vinden
dat dat vooral ook een educatieve
waarde heeft. Het is leerzaam voor
ouderen zowel als kinderen. Je
leert de mensen weer omgaan met
Een plattegrond van de
kruidentuin, waarin de
plantbedden aan concen
trische cirkels gerang
schikt zijn. In het midden
komen enkele zitbanken.
MIERIKSWORTEL
planten. In de buurt staat een
aantal scholen en de scholieren
kunnen er zo nu en dan ook eens
een leerzaam uurtje door
brengen".
Inmiddels is een deel van de krui
den al geplant. Verscheidene moe
ten echter nog geplant dan wel
gezaaid worden. Dit eerste Jaar
wordt het augustus voordat de
Drachtsters hun kruidentuin kun
nen aanspreken.
14.
Rozemarijn
(Rosmarinus officinalis
soepen, salades, varkens- en
lamsvlees, ragoüts.
bij meeg- en
darmstoornissen etc.
15.
Wijnruit
(Ruts gravaohns)
In vla- en vleecsauzen en
over kropsla.
bij nervositeit.
16.
Salie
(Sa/via officinalis)
voor saliemelk of -thee en bij
kalkoen, gans en
barbecuevlees.
maag en darmstoornissen,
remt transpiratie, tegen
insectenbeten.
17.
Winterbonekruid
(Satunja montana
in zuurkool, soepen,
tuinbonen.
tegen spijsverterings
stoornissen en diarree.
18.
Tijm
(Thymus vulgaris)
in sauzen, soepen,
peulvruchten, prei. vlees en
via.
tegen bronchitis en hoesten,
lost slijm op en werkt
kalmerend
19.
Zuring
(Rumas a ca to sa)
ais sla an in soep.
werkt bloedzuiverend en
tegen wormen.
20.
Basilicum
(Ocimum basilicum)
voor kruidenszijn an m
soepen, sauzen en salades.
tegen pi|n. werkt kalmerend
en bevordert transpireren
21.
Oregano
(Origanum vulgara)
in leverworst, pastei,
varkensvlees, salades,
sauzen en soepen.
22.
Alsem of Bijvoet
(Artam sta vulgaris)
als toekruid bij gevogelte.
tegen toevallen.
23.
Anijs
(PtmpinaRa anisam)
voor anijsmelk, likeur, en in
koek of brood
sleapmiddeitje voor kinderen,
kalmaan hoest, lost slijm op.
bevordert eetlust.
24.
Bonekruid
(Saturafa hort
mid.
Deel van een pagina uit
„Smallingerland-Magazine",
waarin over de kruidentuin
vertelt wordt
»r Barend Mensen
RTOGENBOSCH
^fcdead winger Frederik
icL-ik staat op een
JJJ hilcerij van J. G. Cuyp
630) wat lachwekkend
Igrteeld als David met
boofd van Goliath aan
jn voeten.
ph-t afgehakte hoofd is nog
is',een zichtbaar waarmee
ilp reus en in hem dient
dan het symbool van de
telt van Spanje en de
oomse kerk te zien vernie-
jnd heeft verslagen. Op de
èfergrond ligt 's-Hertogen-
1 pril. de door moerassen om-
n, onneembare stad.
Hendrik, op een gravure uit
#Ide tijd goedkeurend gadegesla-
n van uit de Nassause Heldenhe-
d, heeft het onmogelijke gedaan.
1 heeft Den Bosch genomen en
«mee de toegang tot de noordelij
Nederlanden
ploten
altijd sterk tot veler verbeelding. Op-
merkelijk is echter dat sommige be-
voor de Spanjaarden ]angrijke felten ujt „le lang|urlge
strijd het bij de mensen van vandaag
minder „doen" dan gebeurtenissen
van betrekkelijk ondergeschikt be
lang Zo is bij voorbeeld de in 1572
gehouden „eerste vrije statenverga
dering" lang veronachtzaamd, terwijl
zij toch de eerste bundeling van
krachten tegen de Spaanse tirannie
betekende en in feite de eerste officië
le „rebelse stap" naar onafhankelijk
heid was. Ook het om meer dan een
reden befaamde beleg van Den
Bosch, dat in 1629 viereneenhaive
maand duurde en waarvan de afloop
gevolgen heeft gehad die nóg zicht
baar zijn, heeft nooit zo de aandacht
gehad De belegeringen van Leiden
en van Haarlem en de victorie die bij
is dit jaar 350 jaar geleden dat
Bosch in Staatse handen viel,
:-n aarom het Noordbrabants
iieum een grote tentoonstelling
?t gewijd aan het dramatische be-
|van die toen een militaire sleutel-
itie innemende vestingstad Het
dit ongewild gedaan in aanslui-
op de herdenking van het feit dat
•vierhonderd jaar geleden is dat de
Ordelijke gewesten zich in de Unie
Utrecht verenigden. Met die Unie
'd. zoals nu iedereen wel weten
de grondslag gelegd voor de te-
iwoordige Staat der Nederlanden,
tachtigjarige oorlog spreekt nog
Alkmaar begon maken nog altijd
méér indruk
Aanvulling
De tentoonstelling in het Noordbra
bants Museum, met uiterste zorg en
met een rijkdom aan interessante
stukken samengesteld, is als een
hoogst nuttige aanvulling op de his
torische kennis van de gemiddelde
Nederlander te beschouwen. Zij geeft
niet alleen een getrouw verslag van
de verschrikkingen van het beleg
voor de bevolking van Den Bosch, ze
geeft ook een uitstekend beeld van
het politieke spel in de Spaanse tijd.
van de belangen- en godsdienstrijd in
de Nederlanden en van de gecompli
ceerde verhoudingen op het interna
tionale vlak. Het boeiendste van alles
Maquette van een geschuts-
opstelling bij het beleg.
is het licht dat zij laat vallen op
Frederik Hendrik, een gematigd man
ais het om politieke tegenstellingen
ging maar op en top krijgsheer die de
door zijn broer Maurits ontwikkelde
technieken perfectioneerde en daar
met een voor die tijd ongelooflijke
Operatie een in heel Europa aandacht
trekkende demonstratie van gaf.
Fragment van een gravure
uit 1629 voorstellende de dra
matische uittocht uit Den
Bosch van geestelijkheid en
garnizoen.
Jfier Cvm/Ukelt
CJwrr
chahn^ea
ojh fhuyUn gf WMfnj
tm Captrym /ya C.xeSf
cmtUUsu» ordre tr Wr'
f De Soon van GrvbbenJvtuk Vterroer*
ScirU Meer 9an
GrobbenJonekgnvefen Gouverneur
Drte Vurraer*
Uitgaande van de overweging dat
zweet bloed spaart liet Frederik een
vijftig kilometer lange omslngellngs-
gordel rond Den Bosch aanleggen.
Zijn uit 26.000 man bestaande leger
werd binnen die linie in zes kampe
menten onder gebracht. Van elk van
deze kwartieren af werden approches
gegraven, zig zag verspringende loop
graven die door hun vorm dekking
boden tegen vuur uit de belegerde
vesting. Om geen last te hebben van
het water in het moerassige gebied
rondom Den Bosch liet hij Leeghwa-
ter 23 speciale watermolens bouwen.
Waren de approches de stad dicht
genoeg genaderd dan werden over
dekte loopgraven gemaakt. Daardoor
konden de „sappeurs" bij de gracht
komen. In de gracht werden onder
dekking van geschutsvuur dammen
gemaakt met daarop tunnels van bal
ken en planken. De „mineurs" kropen
door die tunnels om bij de stadswal te
komen en er met mijnen een bres in
te slaan.
Goed gecoördineerd
Op 9 september 1629 was het bij Den
Bosch zover. Twee dagen later werd
een groot deel van het Vughterbol-
werk opgeblazen en lag de stad open.
Dit was het moment waarop de mili
taire gouverneur van de stad, de on
verzettelijke Orobbendonck, de
strijd staakte. De tentoonstelling
toont heel duidelijk de ook in moder
ne ogen bewonderenswaardige op
bouw van dit goed gecoördineerde
militaire spectakelstuk. Dat gebeurt
met behulp van tekeningen en schil
derijen waarvan sommige bijzonder
nauwkeurig bepaalde situaties weer
geven.
Er zijn ook authentieke dagboeken,
waaronder dat van Ophovius. de
toenmalige bisschop van Den Bosch,
wapens en uitrustingsstukken, repli
ca van wapens en gereedschappen,
gemaakt door een man die zelf bij het
beleg was betrokken, en als klapstuk
een maquette van het Vughterbol-
werk nadat dit ls gevallen. Aantrek
kelijk bij dit alles is dat de Staatse
visies op het beleg op oranje fonds te
zien zijn en die van de tegenpartij op
blauwe.
Acte
Aanwezig is ook de authentieke capi
tulatieactie met de handtekeningen
van „Fr. Henrii de Nassau" en een
aantal vooraanstaande Bosschena
ren. Van de ene op de andere dag
werd 's-Hertogenbosch. dat zich in
1579 heel even bij de Unie van
Utrecht had aangesloten maar zich
spoorslags had verzoend met het
Spaanse regime, een „noordelijke"
stad terwijl ze als kartierhoofdstad
van het hertogendom Brabant nooit
bindingen met het noorden had ge
had. Haar eigen aard en haar betrek
kingen met de andere Brabantse
hoofdsteden Brussel. Leuven en Ant
werpen moest zij opgeven Niet alleen
het garnizoen, ook de geestelijkheid
moest de stad verlaten want zij dien
de zich te houden aan „de placcaten
van den lande" Dat hield automa
tisch in dat zij haar roomskatholieke
signatuur verloor.
De capitulatievoorwaarden waren ui
terst streng. In feite leed Frederik
Hendrik er na zijn glanzende militai
re overwinning een politieke neder
laag mee. Allerlei belangen en niet in
de laatste plaats starre onverdraag
zaamheid speelden een rol waar te
gen de stededwinger geen weerwerk
had Hierover geeft de tentoonstel
ling summiere maar de fraaie catalo
gus uitvoerige informatie.
Niet volwaardig
Door de val van s-Hertogenbosch
werd in het hertogdom Brabant een
scheur getrokken die in 1648 bij de
Vrede van Munster als zuidelijke
grens van de Republiek der zeven
verenigde Nederlanden werd aange
wezen „Noord"-Brabant werd noch
tans niet als volwaardig gewest tot de
republiek toegelaten Het werd even
als later Limburg „generaliteitsland"
een achtergestelde positie toebe
deeld Pas in de Franse tijd kwam
daar verandering in. maar nóg zijn er
Brabanders die zeggen dat hun
prachtige gewest er maar bij
hangt
Directrice drs. Margriet van Boven en
haar staf hebben uit het eigen bezit
van hun museum en uit dat van ande
re musea een prachtige collectie met
elkaar verband houdende schilderij
en samengesteld Behalve overzich
ten. tafereeltjes in de kampementen
en gebeurtenissen in Den Bosch zijn
er knap geschilderde portretten bij
van degenen die een rol hebben ge
speeld in het Bossche drama Frede
rik Hendrik uiteraard, zijn bevelheb-
Frederi k Hendrik
(1584-1647), de stedendwinger
naar wiens beleg van Den
Bosch de groten van het toen
malige Europa als naar een
theaterstuk kwamen kijken.
(Anoniem, naar Gerard van
Honthorst 1590-1656).
bers Ernst Casimir, Willem van Nas
sau. Johan Albert van Solms, Johan
Wolfert van Brederode en Willem
Pijssen van der Aa En dan natuurlijk
ook landvoogdes Isabella, de militai
re gouverneur Anthonie Schets. Heer
van Grobbendonck aan wie Frederik
Hendrik na het beleg alie eer betoon
de. en bisschop Ophovius die de voor
eerverlies beduchte Grobbendonck
maar niet kon bewegen in het belang
van de bevolking het verzet op te
geven
Er zijn voorts prachtige gravures,
kaarten en afbeeldingen die in vogel
vlucht de belegering laten zien. En
dan tenslotte tal van allegorische
voorstellingen waarin goddelijke be
schikking wordt bejubeld, de over
winnaars als halfgoden worden ver
heerlijkt en eigenwaan en gevoelens
van macht en onoverwinnelijkheid
niet worden verstoken Dat is dan de
afdeling Staatse propaganda Deze
boeiende tentoonstelling is tot 19 au
gustus te zien (Noordbrabants Mu
seum. Belhaniestraat 4. Den Bosch).
