Hervormd rapport over kernbewapening
moet geen ethische zeepbel worden
'Ontwikkeling kan niet
ten koste van anderen'
f Al die buitenlanders die hier straks
weer hun vakantie konten
brengenzouden die nou allemaal
op hun achterhoofdgevallen zijn?
i
Tuuilijk niet, Nederland ts een lekkei
vakantie-landje! Veel te zien, mooie
natuur, aardige mensen. Zullen we
dit jaar zelf dan ook maar k..
Trouw
VAN DA Al
VOORBUG ANGl
Ruime belangstelling voor werkdagen
Zwartkruis bezorgd
MAANDAG 19 MAART 1979
KERK
TROUW/KWARTET
door drs G. Manenschijn
Er is in de Nederlandse Hervormde Kerk een nieuw rapport over de
kernbewapening op komst. Voorzover we er over hebben kunnen vernemen
is het verschil met het rapport van 1962 dat niet alleen een ..nee'tegen het
gebruik van kernwapenen werd aangeheven, ook legen het bezitten. Het
gaat mij echter niet om de inhoud van het rapport, maar om het signaleren
van een bepaald gevaar. Nog vóór de discussie is geopend dreigen de
kaarten al geschud te zijn en onwrikbare standpunten inaenomen te
worden.
Reeds is de beschuldiging gevallen dat het
rapport een weergave is van het standpunt
van het IKV «interkerkelijk vredesberaad),
wat voldoende lijkt om het voor politici onin
teressant te maken. Met name minister
Scholten heeft zich in die zin geuit. Omdat
inderdaad het IKV het rapport bij voorbaat
naar zich toe probeert te halen en omdat
bovendien het IKV-standpunt bepaalde pro
blemen onvoldoende belicht worden, is de
vraag gerechtvaardigd of het komende rap
port wel de rol kan vervullen die het moet
hebben (heropening van het gesprek met de
politici) als het gelezen wordt iri het licht van
het IKV-standpunt.
De bedoeling van dit artikel is dat standpunt
te schetsen, een bepaalde halfslachtigheid er
in aan te wijzen en een alternatief aan te
bieden. Dit alles onder het uitdrukkelijke
voorbehoud dat het mij gaat om de goede
ontvangst van het rapport vanuit een opstel
ling die dichter bij het IKV-standpunt ligt
dan uit de kritiek op de halfslachtigheid
ervan door sommigen geconcludeerd zou
kunnen worden.
Interview
Dat het IKV het rapport naar zich toe heeft
gehaald blijkt uit een interview met de gees
telijke vader van het rapport van 1962, ds F.
H. Landsman, voormalig secretaris-generaal
van de hervormde kerk In dat interview,
verschenen in IKV-berichten 1978/1979 nr 2.
februari 1979. lezen we dat we in vragen van
de kernbewapening terug moeten gaarn naar
de échte INTERIMSETHIEK (letterlijk: et
hiek voor een tussentijd). Met die term be
doelt men een soort ethiek, die men in het
Nieuwe Testament meent te vinden en die
ontstaan zou zijn toen men diep onder de
Indruk was van het nabije wereldeinde. De
doorbraak van het Koninkrijk Gods was aan
staande en dat vroeg om een ethiek die
beuzelarijen liet varen en een radicale inzet
voor dat komende Rijk vroeg.
Deze interimsethiek wordt nu model voor de
morele standpuntsbepaling ten aanzien van
de kernwapenen. Volgens ds Landsman gaat
het er om dat we ..de meest radicale houding
aannemen die in verband met de zeer nabije
komst van het Koninkrijk ook maar denk
baar is. Dat wil zeggen: ook eenzijdig zich
inzetten voor de afschaffing (dienstweigeren.
kernwapens uit Nederland) omdat een ande
re houding in feite niet meer geoorloofd is."
Radicaal
Het gaat thans om vóór of tégen Christus,
vóór het Grote Gebod en tégen de antichrist.
De bewoordingen zijn even radicaal als het
standpunt: „Waar het bij het kernwapen-
vraagstuk om gaat? Om een macht, die zo
volkomen tegen alles ingaat wat God en
Gebod kan zijn. dat de Kerk wat de
politieke consequenties ook zijn zich hier
tegen móet keren en voor de consequenties
móet opkomen." En dan vallen opnieuw
woorden als „demonische bezetenheid" en
..radicaal verzet".
Vanuit deze stellingname wordt het veel ge
hanteerde dilemma doelethiek normethiek
afgewezen, waarbij telkens
blijkens het verband doel-ethiek gezien
wordt als een ethiek van .het-doel-heiligt-de
middelen* en norm ethiek als een ethiek van
de goede gezindheid. Omdat politici altijd
met een doelethiek werken, wordt over hen
nogal denigrerend gesproken, niet zozeer
door ds Landsman als wel door de vragenstel
ler van het IKV. En daarmee ben ik aange
land bij mijn bezwaren.
Door elkaar gehaald
Wanneer ik als vak-ethicus naar deze benade
ring kijk. dan moet ik eerst een paar verve
lende, betweterige opmerkingen maken. In
het interview worden ethische begrippen
door elkaar gehaald. Men spreekt van inte
rimsethiek. doelethiek en normethiek, en ge
bruikt ze alle drie in oneigenlijke zin. De term
„interimsethiek" stamt uit de theologische
ethiek. Het begrippenmateriaal van die et
hiek is toch al niet zo geschikt om een ethisch
probleem zakelijk te analyseren, maar als
men aan één van die begrippen ook nog een
andere inhoud geeft wordt een zakelijke ana
lyse wel erg moeilijk.
Die andere inhoud kan ik als volgt duidelijk
maken. In het Nieuwe Testament gaat het
om een einde waarvan men hoopt dat het
nabij is. in het vraagstuk van de kernwape
nen om een einde waarvan men hoopt dat het
nog ver weg ligt. De massale vernietiging
moet juist worden uitgesteld. Men zoekt naar
een ethiek voor het overleven op lange ter
mijn. En dat niet alleen voor Christenen, ook
voor anderen. In de interimsethiek ging het
om een geloofshouding van Christenen in de
korte tijd die nog restte. Het was dan ook een
typische persoonsethiek. Sociaal-ethische en
politieke vraagstukken bleven buiten de aan
dacht. Pas als de hooggespannen verwachtin
gen geluwd zijn en men gaat rekenen op een
geschiedenis, komen politieke vraagstukken
(en dan nog op bescheiden wijze) in het
gezichtsveld van de gemeente. Maar het radi
cale karakter van de ethiek verdwijnt. Heel
logisch natuurlijk: overleven op de lange
termijn vraagt nuchterheid, redelijkheid en
aanpassing.
Niet bruikbaar
De term interimsethiek is dus niet bruikbaar.
Als we echter zien hoe ds Landsman hem
invult (een radicaal „nee* tegen inhoud, onge
acht de politieke gevolgen) dan blijkt dat hij
norm-ethiek bedoelt. Normethiek is namelijk
niet, zoals hij het doet voorkomen, een ethiek
die zich bezighoudt met „gezindheid" of
.mentaliteit*, maar precies een ethiek, die
uitgaat van wat behoort, ongeacht de gevol
gen. (Formeel gezien is bisschop Gijsens radi
cale „nee" tegen abortus, ongeacht de gevol
gen. van precies hetzelfde type.) Zo is ook
doelethiek niet een ethiek van .het-doel-hei
ligt-de „middelen", maar een ethiek die ge
richt is op het bereiken van een ideale toe
stand. De gevolgen wegen Juist erg zwaar.
Men formuleert een bepaald te bereiken goed
(bij voorbeeld dat de kernwapenen de wereld
uit zijn) en zoekt de passende middelen om
dat doel te bereiken. Het gaat natuurlijk om
een doel/middelen-relatie, maar dat is wat
anders dan een doel dat de middelen heiligt.
Het IKV zou wel eens mogen zoeken waar de
klepel hangt van de klok die zij zo luidruchtig
luidt. Want de vraagstelling die het ds Land
sman aanbiedt, is precies die van het verwor
pen dilemma: doelethiek óf normethiek! Ds
Landsman kiest dan voor de normethiek: je
mag kernwapenen niet hebben, ongeacht de
gevolgen. (Iemand formuleerde het eens in
een gesprek met mij in de meest radicale
vorm: ook al komt er een kernoorlog van.)
Een respectabel en duidelijk standpunt.
Op lose schroeven
Als ds Landsman er nu het zwijgen toe deed,
had ik geen kritiek op de logica van het
geheel. Maar hij zegt nog wat en daarmee
wordt alles weer op losse schroeven gezet. Ds
Landsman en het IKV willen namelijk de
kemwapenenen ook nog de wereld uit heb
ben. Dat is op zichzelf een goed doel. Daar
mee komen ze echter in de vraagstelling van
de doelethiek terecht: is de voorgestelde
maatregel ook doelmatig?
Als dat inderdaad aan ze gevraagd wordt
verwijzen ze naar hun normethiek: het mag
niet van God, ongeacht de gevolgen. Om in
IKV-termen te spreken: het middel heiligt de
uitkomst. Dat is halfslachtig en ik kan me
goed voorstellen dat politici daar kregel van
worden. Net zo kregel als ze van Gijsen
worden. Als men een bepaald doel wil berei
ken moet toch over de middelen te praten
zijn en kan men toch niet zonder argumenten
aan één middel de voorkeur geven? Boven
dien: waarom kan de door het IKV voorge
stelde maatregel niet een goed middel zijn?
Men kan dat toch stapsgewijze uitproberen
en kijken of de andere partij meegaat? Waar
om moet dat éne er bij: ongeacht de gevol
gen? Zijn juist die gevolgen niet doorslagge
vend?
Politiek probleem
Ik wil een poging wagen de vraag te beant
woorden waarom het IKV (en in zijn voet
spoor ds Landsman) tot deze halfslachtigheid
komt. Ik vermoed om twee redenen. De eer
ste is dat het moeilijk is toe te geven dat het
een politiek probleem is.
Politiek gezien lijkt de zaak immers muur
vast te zitten. In West-Europa is er wel enige
beweging, getuige het protest tegen de neu
tronengranaat. maar in Oost-europa is daar
geen sprake van. Men protesteert daar alleen
tegen de bewapening in het Westen, niet die
in het Oosten. Deze constatering heeft niets
te maken met Russen-angst of koude-oorlog-
mentaliteit. zoals het verwijt van het IKV tot
vervelens toe luidt, maar met het erkennen
van een politieke realiteit.
Tweede reden
De tweede reden is. denk ik. dat men moeite
heeft met het aan de orde stellen van de
vraag of met een eenzijdige afschaffing van
kernwapens de twee doeleinden van de wes
terse defensie: het handhaven van de vrijheid
en het voorkomen van een kernoorlog, nog
wel te verwezenlijken zijn. Wie de kernwa
pens eenzijdig afschaft, levert zcih uit aan
een tegenstander, die er telkens blijk van
geeft onze democratische staatsordening te
willen afschaffen en te vervangen door de
dictatuur van het proletariaat.
Men kan natuurlijk zeggen dat het zover niet
zal komen (men kan er natuurlijk ook naar
uit zien, maar dat doe ik niet), maar het punt
is dat men daar zelf niets meer bij in te
brengen heeft. Als dit inderdaad de prijs voor
het overleven van de mensheid zou moeten
zijn zou ik daarvoor kiezen, want met Predi
ker acht ik een levende hond beter dan een
dode leeuw, maar ik heb er bezwaar tegen dat
men dit probleem niet op tafel wil hebben en
daarom mensen, die dit wèl willen, diskwalifi
ceert als Russen-haters en koude-oorlog-hit-
sers.
En toch sta ik dicht bij het standpunt van het
IKV. Ik vind dat de kernwapenen Nederland
uit moeten, de neutronengranaat niet moet
worden ingevoerd en we geen behoefte heb
ben aan welke tactische kernwapenen ook.
Veel politici en sommige militairen denken er
ook zo over. Je tegen hen afzetten is helemaal
niet nodig. Maar ik ga niet met het IKV mee
als gezegd wordt: ongeacht de gevolgen. Het
gaat juist om die gevolgen. Daarom moet het
IKV-voorstel gesplaatst worden in het poli
tieke kader van een doel/middelen-calculatie.
Men doet een eerste stap en kijkt wat de
ander doet. Men buit de wederzijdse belan-
genrelatie op economisch terrein zoveel mo
gelijk uit. Daar is niets immoreels aan. Men
houdt bepaalde problemen niet bij voorbaat
buiten de discussie. Men luistert naar de
zinnige en gewetensvolle inbreng van Kamer
leden als Frinking, De Boer en Stemerdink.
Morele verontwaardiging is goed. maar zon
der een politieke beslissing niet meer dan een
ethische zeepbel.
Moge het nieuwe rapport van de hervormde
kerk geen zeepbel zijn!
Drs G. Manenschijn is verbonden aan de
theologische faculteit van de Vrije Universi
teit te Amsterdam voor het vak ethiek.
SPANNEND GEBEUREN
Het is een goede beslissing gei
van Mozes om in de nood van
bittere dorst naar God te gaan
zelf voelde hij zich bedreigd:
staan op het punt mij te stenig
moet er op die manier maar tui
staan! Een bedreigend volk en
God die je voortduwt. Mozes ta
opdracht om met enkelen vam
oudsten voor het volk uit te ga
moet de bekende staf meenem
God zal op een rots van de Hoi
staan. Als Mozes met de staf o[
rots zal slaan, komt er water ui
gaat er nu niet om hoe zich diti
toegedragen heeft. Hij doet he
water stroomt uit de bron vanl
Massa en Meriba noemt Mozes
plaats, beproeving en strijd. Er
bij: vanwege de verwijten vam
Israëlieten en omdat ze de Heei
hadden uitgedaagd door zich a 6
vragen: Is de Heer nu bij ons o!
Dat verwijt hebben we in het vi
niet eerder gehoord. Wat de
Israëlieten Mozes tegenwierpei Bi
Waarom hebt ge ons weggevoei t
Egypte als we toch met kinden n
vee van dorst moeten sterven?
laatste woorden vormen er de
achtergrond van: Is de Heer nu I1
ons of niet? Eigenlijk een reton
vraag. Hij is duidelijk niet bij o k
want we dreigen van dorst om t
komen. Dat is de onredelijkhel
over de redelijke vrees heerst. 1
onredelijkheid gaat ervan uitd e
Heer alleen bij je is als je water n
en de zon schijnt en alles goed
Dat is dezelfde onredelijkheid ll
in ons voelen opkomen als we o1{
eigen woestijntocht overzien. I
woestijntocht van de mensen iiu
eeuw. Van oorlog naar oorlog, v
ellende naar ellende. God kan i e
ons zijn. is de conclusie dan. Ai11
zou het er wel anders uitzien. H
wordt die conclusie ons uit han
geslagen. Het is een onredelijk
verwijt. Heel het bijbels verha
ons zijn smart en leed zien tot
kruis toe. juist omdat Hij altij<
mensen is. (Exodus 17,3-7).
Beroepingswerk
GEREF. KERKEN
Aangenomen naar Haamste
miss. pred. voor Zambia; toer
werk): D. Soetemar. te Hoeve
HILVERSUM (ANP) Bisschop T.
Zwartkrtuis van Haarlem heeft naar
aanleiding v&n de pauselijk oproep
in de encycliek Remdemptor Homi-
nis dt onderlinge samenwerking
tussen bisschoppen te verstevigen
zich bezorgd getoond of dat ook in
Nederland zal lukkken. Mgr. Zwart
kruis zei: „Ik hoop het, of het zal
iukken weet ik niet. Het zal moeilijk
zijn. Als ik eerlijk mijn hart uit
spreek, dan denk ik dat het niet een-
waarin opgenomen: Oe Rotter
dammer. met Dordts Dagblad.
Nieuwe Haagse Courant met
Nieuwe Leidse Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jenze Tammmga
Directeur mg O Poslma
HOOFDKANTOOR
Postbus 859
1000 AW Amsterdam
tet 020-913456
te<«« 13006
Postgiro 66 00 00
Bank Ned Cred<etbank
Pekeningnr 23 00 12 574
Gemeentegiro Amsterdam
X11000
REGIO ROTTERDAM/DORDRECHT
Postbus 948
3000 AX Rotterdam
WostWaak 4 Rotterdam
tel 010-115588 (abonnementen
en bezorging)
tel 010-115588 (redactte)
tel. 115700 (uitsluitend voor
advertenties)
REGIO OEN HAAG/LEIDEN
2501 CC Den Haag
tel 070-469445
Parkstraat 22
Oen Haag
REGIO NOORD/OOST-NEDERLANO
(urtslurtend administratie)
Melkmarkt 56
Abonnementsprijzen:
Per maand f 15 .90
Per kwartaal 47,70
Per halt iaar 95.40
Per (aar 188 60
Ad verren iwrane ven op aanvraag
Opgave lamwebencweo 9-19 30 van
maandag Vm vntfag Op zondag van 18-
20 uur tel* 020-913456
Opgave nww-a)ve<lenf«es lel
320 036868 scftnfteh* aan Mn Wv
afdeling postbus 433
1000 AK AMSTEROAM
aan onze Amsterdamse adressen.
Er werd gezellig gezongen, zij het dan
uit oeuvre van dichters en componis
ten uit onze tijd. En de toespraken
van prof. dr. B. de Gaay Fortman en
IK VOS- werker J. Bergmans gingen
over dingen die ook van onze dagen
zijn, zoals de vraag of rijker worden
vanzelf ontwikkeling betekent of
over de vraag hoe het kon dat de
Tilburgse wolindustrie verdween on
danks alle overheidssteun.
In de middag konden de ruim 700
deelnemers aan de dag zich bij vijf
tien groepen voegen, waar „mensen
uit de eigen beweging" aan het woord Fmitpn
kwamen. Hier ging het over buiten- 1 vulc"
landse werknemers, krakers, het pro
gramma tegen het racisme, mondiale
vorming op school, de vrouwenbewe
ging. de neutronenwapens, kerkelijke
investeringen en de toestanden in
landen als Colombia en Chili.
Ontreddering
Prof. De Gaay Fortman legde uit dat
er geen sprake van ontwikkeling is.
wanneer de ene groep landen zich
ontwikkelt ten koste van andere lan
den. vooral wanneer die laatste de
arme landen zijn. Hij bestreed de
mening dat de arme landen iets goeds
te verwachten zouden hebben van
voortgaande groei van de rijke lan
den. Ook ontwikkeling ten koste van
volgende generaties beschouwt De
Gaay Fortman niet als verbetering.
Het tegenwoordige energieverbruik,
dat onze natuurlijke omgeving aan
tast en toekomstige hulpbronnen uit
put. is daarom geen vooruitgang.
De Oaay Fortman stelde de vraag
aan de orde of de manier waarop de
rijke landen economisch groeien voor
deze landen zelf wel vooruitgang be
tekent Hij wees erop dat de groei
industrialisatie en verstedelijking
meebrengt, die eenzaamheid en gees
telijke ontreddering als gevolg heb
ben. De „ontstellende eenzaamheid,
de geestelijke desoriëntatie en de mo
rele ontreddering" waarvan premier
Van Agt onlangs sprak hebben vol
gens De Gaay Fortman alles te ma
ken met de manier waarop wij onze
samenleving Inrichten.
De mensen zijn eenzijdig gespitst op
materiële welstand, gebaseerd op
massaproduktle en massaconsump
tie Door deze eenzijdige gerichtheid
valt de maatschappij uiteen. De
Gaay Fortman bepleitte dat de chris
telijke gemeente zich daarmee bezig
houdt „Indien zij dat niet wil. heeft
voudlg zal zijn."
Zwartkruis herinnerde aan de vroege
re samenwerking, toen hij pas bis
schop v/as onder aartsbisschop Al-
frink. „Ik kan u niet zeggen hoe ge
lukkig die periode in mijn leven is
geweest. Als ik na de bisschoppenver
gadering thuis kwam dan was ik al
tijd opgeruimd. Als ik nu thuiskom
zeg ik tegen mijn vicaris: Hou je
mond. ik praat over niets, ik ben het
zat.".
In dezelfde uitzending van Brand
punt zei de Nijmeegse hoogleraar in
de theologie dr E. Schlllebeeckx over
de reacties op de encycliek
zich had geërgerd aan de ne
houding van de pers. „Goed. e
enkele conservatieve dinget
waar ook ik moeite mee heb
dat vervalt in het vage als je
wat deze encycliek bedoelt:
echt een identificatie van de k<
de problemen van ons mens-zi
is een grootse encycliek, groo
wege de menselijke taal die 1
sproken wordt."
ADVERTENTIE
Van een onzer verslaggevers
AMERSFOORT De landelijke werkdagen voor ontwikkelingssamenwerking, die het
secretariaat voor ontwikkelingsamenwerking van de gereformeerde kerken nu al acht keer
heeft georganiseerd krijgen het vertrouwenwekkende beeld van de oude toogdagen. Zaterdag
waren twee ruimtes in Amersfoort nodig om alle opgekomen belangstellenden te bergen.
het weinig zin, nog langer te klagen
dat de kerk haar functie verliest",
aldus De Gaay Fortman.
IKVOS-werker Josef Bergmans zette
uiteen dat vooral de confectie en in
mindere mate de katoenindustrie ge
schikt zijn om van de rijke landen
naar de lage-lonenlanden te worden
overgebracht. De wolindustrie en de
kunstvezelindustrie niet. De wolindu
strie uit Tilburg en omgeving is dan
ook niet naar de arme landen, maar
naar andere rijke landen afgevloeid.
Bij de zogenaamde herstructurering
van de Tilburgse wol zijn grove fou
ten en vergissingen gemaakt, die de
werknemers leed hebben gebracht.
Hun traditionele maatschappelijke
verbanden werden in korte tijd ver
nietigd. een pijnlijk proces, dat niet
gemaskeerd kan worden door een
modernisering van Tilburgs centrum.
De opvang van de ontslagen werkne
mers door de sociale wetgeving is
ontoereikend gebleken voor het
voortbestaan van een gelukkige sa
menleving.
Bergmans betoogde dat de Derde We
reld ten onrechte beschouwd wordt
als de oorzaak van het verdwijnen
van de wol. Het is onjuist dat de
wolarbeiders in Tilburg de arbeiders
in de Derde Wereld als hun concur
renten zien. Integendeel, ook in de
Derde Wereld zou binnenkort wel
eens een herstructurering kunnen
volgen. Bergmans noemde als voor
beeld Tunesië, waar veel Nederlandse
ondernemers hun bedrijf hebben op
gezet. omdat daar practlsch belas
tingvrijdom is geschapen. Deze facili
teiten duren echter niet langer dan
tien jaar. zodat binnen afzienbare tijd
de kans bestaat dat de ondernemers
hun produktie uit Tunesië naar een
land verplaatsen met opnieuw aan
trekkelijker voorwaarden. In Tunesië
dreigt dan hetzelfde te gebeuren als
in Tilburg en omgeving.
De kerkbladen-rubriek hopen we
morgen op deze pagina tc publiceren
Redactie.
Leren leven met de angst, geza
menlijke conferentie van de hervorm
de vrouwendienst en Kerk en Wereld.
27-28 maart. Kerk en Wereld. Drieber
gen (tel. 03438-2241).
Het kind tussen robot en compu
ter, studiedag geref vrouwenbond,
donderdag 29 maart 10.30 uur. De
Schakel. Nijkerk. Aanm tel. 02154-
13366
Gebed verandert alles, Parousia
informatie- en gebedsdag met o.a
George Winston, zaterdag 31 maart
10 30-16 00 uur. Johannes-centrum.
Moezeldreef 400. Utrecht. Inf. tel. 030-
884566
Nieuwe service: in ruim 60 plaatsen (zie onderaan) zijn er
nu VVV i-kanloren, herkenbaar aan hel i-schild naast het bekende
VVV bord. Deze kantoren geven informatie over het gehele land.Tegen
r nu van alle streken schitterende
een geringe vergoeding kunt u daar ni
Gidsen Voor Vakantie en Vrije tijd krijgen en er zijn handige toer info-
kaarten om te zien wal er waAr te ontdekken valt. Bij elk van die WV
i kantoren kunt u nu ook boeken voor ruim
100 interessante korte vakanties in eigen land.
Hier vindt u WV i-kantoren: Alkmaar, Almelo. Amersfoort, Amstelveen. Amsterdam. Apeldoorn. Arnhem, Assen. Bergen (N.H.), Bereen op Zoom, Breda, Delft. Den Bosch.
m iinchem, Dordrecht. Ede, Egmond aan Zee, Eindhoven. F.mmen. Enschede, Epe. Gouda. Groningen. Haai
I. Hoocevern. Katwijk. Leeuwarden. Leiden. Maastncht, Meppel, Middelburg, N'oordwij k, Nunspeet, Nij
Roosendaal. Rotterdam. Texel.Ticl,Tilburg.L'trecht, Valkenburg. Venlo. Vlissingen. IJmuiden. Zaandam.Zandvoort, Zeist,Zulphen,Zwolle.
Publikalie in samenwerking met het Nationaal Bureau voor Toerisme in Den Haag.
Hengelo.Hilversum. Hoek van Holland. H
t, Nijmegen. Oisterw ijk, Oosterbout.Oss.
