Componistenportret van lannis Xenakis Normen met ernst ironie ontmaskerd Leonore in concertvorm Kodaly-uitvoering op zeer hoog peil Persoonlijke kijk op Beethovens pianoconcert nr. Vocale werken van Mozart en Poulenc Onberekenbaar maar nauwkeurig klankensteekspel Uitstekende uitvoering van Residentie Orkest Nederlands Kamerkoor indrukwekkend Tijdens VARA-matinee Nieuw Genesius-programma over seksualijj Hoogstaande programma's over homofilie TV COMMENTAAR MAANDAG 12 MAART 1979 KUNST/RADIO/TELEVISIE TROUW/KWARTET door R. N. Degens UTRECHT Met twee concerten die zo goed als helemaal aan de Frans-Griekse componist lannis Xenakis waren gewijd, heeft „Jeugd en Muziek Zeeland" het afgelopen weekeinde weer eens van haar opmerkelijke activiteit inzake de hedendaagse muziek blijk gegeven Dat gebeurde zaterdagavond in het Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht, en gistermiddag in het Kul- perspoorttheater te Middelburg in aanwezigheid van de nu 56-Jarlge componist In Athene studeerde Xe nakis architectuur, werkte ongeveeer twaalf Jaar met Le Corbusier samen, hield zich na 1960 in hoofdzaak met muziekcompositie bezig. Xenakis, die zich in 1947 als politiek vluchte ling in Frankrijk vestigde, studeerde muziek bij Herman Scherchen, Da rius Milhaud en Olivier Messiaen. Het moet vooral zijn contact met dirigent Scherchen. de onvermoeibare baan breker voor de eigentijdse muziek, zijn geweest die Xenakis' ontwikke ling als muzlekschepper heeft gesti muleerd De door Scherchen in de jaren vijftig opgerichte experimente le. elektro-akoestische studio in Ora- vesano (bij Lugano) werd een tref punt van scheppende kunstenaars en wetenschapsmensen. Hier kwam Xe nakis tot de ontwikkeling van zijn diverse wiskundige theorieën voor het componeren van muziek. Hij ging er van uit dat de taak van de heden daagse componist in de eerste plaats bestaat uit het ontwerpen van denk schema's en werkmodellen, en dat hij zich pus daarnó om het klinkende resultaa! ervan hoeft te bekom- In deze lijn is Xenakis sindsdien con sequent doorgegaan, zich heftig ver zettend tegen het seriële compone ren. en derhalve buitenspel gezet door degenen die dit in de jaren vijf tig als het alleenzaligmakende sys teem beschouwden, en er de toon in het westerse componeren mee aan gaven. Van het zeer grote aantal composities dat Xenakis schreef (met in de laat ste tijd een duidelijke voorkeur voor kleinere ensembles) dringt zelden of nooit iets tot de concertzaal door. De grammofoonplaat is het beste me dium om van Xenakis' muziek kennis te nemen, tenzij men de gelegenheid heeft om (vooral buitenlandse) festi vals van hedendaagse muziek te be zoeken of in de gaten houdt wat ..Jeugd en Muziek Zeeland" onder neemt. Drie jaar geleden was er een compleet Xenakis-festival in Middel burg. En nu dus de twee concerten die als ..componistenportret" waren bedoeld. Het veelgeroemde „Eonta" (1964), dat op het festival zo veel indruk maakte, werd weer gespeeld. Nu door het vijfkoppige „Belgische Koper-ensemble" met Geoffrey Douglas Madge aan de plano. Een bijna letterlijk onspeelbaar stuk waarin pianist Madge zijn (gedeelte lijk) door de computer berekende partij op adembenemende wijze re produceerde. Een enorm complex en luid klankgebeuren waar niets zin nigs over te zeggen valt gezien ook de toelichtingen die er al bij geschreven zijn. Dreigend In het heel wat overzichtelijker ..Psappha" (1975), voor slagwerksolo. is het vooral de ritmische veelstem migheid die imponeert. Ook doordat die gerealiseerd wordt met de bijna dreigende sonoriteit van snaarloze trommen, bongo's en stukken ijzer (waaronder de dop van een autowiel). De Duitser Toni Roeder liet in een volmaakt beheerste strakke weerga ve de geheel eigen schoonheid van dit stuk, dat in de tweede helft naar mijn smaak veel aan spanning verliest, goed uitkomen. Een in 1976 gecomponeerd werk „Epei" voor Engelse hoom, klarinet, twee trombones, trompet en contra bas. met overvloedige toepassing van de door Xenakis vaak gebruikte glis- sandi. beleefde in deze uitvoering zijn Nederlandse première. Hoboïst Frank van Kooten, evenals Madge een vast medewerker aan de concer ten van Jeugd en Muziek Zeeland, had het concert geopend met een DEN HAAG Dirigent Ferdinand Leitner heeft het aangedurfd Beethovens Leonore, de latere opera Fidelio. in de Urfassung in concertuitvoering met het Residentie Orkest tot klinken te brengen. Zaterdagavond boekten de vele uitvoerenden daarmee een groot succes. Minder succesvol was de première van dit werk op 20 november 1805 in het Theater an der Wien. Het werd een flop. er waren slechts drie voor stellingen. Beethoven zette zich aan een bewerking en Leonore oder die eheliche Treue ging andermaal, en nu op 29 maart 1806. De opera is geba seerd op een vrije vertaling van Boullly's Leonore ou 1'Amour Conju gal. Een ware geschiedenis waarbij de „dame de Touralne haar man redt uit de handen van de Jacobijnen. Het libretto is zwak, doch nadat regisseur Georg Treitschke de tekst andermaal heeft herzien, komt het succes op 23 mei 1814. Fidelio heeft standgehou den tot op de dag van vandaag. Toch is het bij Fidelio gebleyen. Aan plan nen had Beethoven geen gebrek en Grillpaizer kwam zelfs met het tekst boek van Die schóne Melusine. maar verder dan die plannen kwam het niet Men kan zich afvragen of het publiek door Adr. Hager van een symfonieorkest zit te wach ten op een concertuitvoering van een opera. Natuurlijk is het waar, dat men déze Leonore nooit te horen krijgt. En gezien de uitvoerigheid waarmee Beethoven aanvankelijk te werk ging. is men geneigd te zeggen: „Gelukkig maar". Het Weense pu bliek vond de opera veel te lang en dat valt licht te begrijpen. Beethoven moest nodig het rode potlood hante ren. De weergave door het Residentie Orkest was meer curieus dan noodza kelijk. doch ook een dirigent heeft recht op het uiUeven van een hobby. Het verschil tussen Leonore en Fide lio is. dat men steeds de neiging had aan een of andere knop te draalen. Vanaf het moment van de ouverture (Beethoven schreef er niet minder dan vier) ging de melodie steeds even anders dan men bij Fidelio gewend is, weken er een aantal maten af en werd men geconfronteerd met muzikale omslachtigheid. Alle hulde overigens voor de uitvoe renden, Leitner had eer van zijn werk. Het Residentie Orkest speelde uitste kend, de voorbereidingen waren hoorbaar intensief geweest. Goed werk ook van het koor, dat werd samengesteld uit de combinatie van koren van Ad de Groot. Vier Neder landse vocalisten leverden prestaties van hoog niveau. door Adr. Hager DEN HAAG Het was een goede gedachte van de dirigent van het Nederlands Kamerkoor, Kerry Woodward, in seriever- band werken van Mozart te combineren met die van andere componisten. door Jac. Kort Amsterdam Indien de Poolse componist Karol Szymanows ki zou zijn gebleven wat hij in 1905 was, toen hij zijn concert- ouverture opus 12 schreef, dan zou zijn naam al lang vergeten zijn. Er zijn zoveel zeer knappe Wagner- en Strauss-epigonen geweest, waar nie mand meer weet van heeft en daar had 8zymanowskl zeker toe behoord, ware het niet. dat hij door kennisma king met de Franse muziek, en spe ciaal met die van Debussy, tot het inzicht kwam. dat de weg van steeds Speciaal vandaag De KRO vertoont Nicolai van der Heyde's film De dwaze lotge vallen van Sherlock Jones Ned. 1/19.55 Aad van den Heuvel maakte een filmportret van de Indonesi sche journalist Mochtar Lubts die wegens zijn artikelen tegen cor ruptie en schending van de men senrechten tijdens het bewind van Soekarno naar de gevangenis werd gestuurd. Ned. 1/3020 e NCRV start een vervolgserie Bijbelrelzen met Sipke van der Land als verteller. Ned 2/22.50 In Duitsland worden de jaar lijkse cabaretprijzen uitgereikt De bekroonden treden op met de winnaars van verleden jaar DuiUl 122.45 Over één-oudergezinnen gaat het in Plein Publiek Hllv 2D9.00 Henk van Ulsen speelt de rol van Willem de Mérode in een do cumentair luis terse! van Wim Ha- zeu over deze protestantse dichter met als titel diens eigen dramati sche uitspraak: 'Bewaar mij voor de waanzin van he» recht'. Hllv 231.25 grotere orkesten en alsmaar verdere chromatiek een doodlopende was. De enige zin van een uitvoering van genoemde Concert-ouverture door het Radio Filharmonisch Orkest on der leiding van de Poolse dirigent Jerzy Katlewicz was om te demon streren hoe fundamenteel de omme keer is geweest, die Szymanowski na zijn Berlljnse periode heeft doorge maakt. Twintig jaar later schreef hij zijn Sa- bat Mater opus 53 voor sopraan, alt. bariton, gemengd koor en orkest en hierin maken we kennis met een to taal andere Szymanowski, iemand, die via de Franse muziek tot een eigen idioom is gekomen, waarin ook de Poolse volksmuziek een plaats in neemt De hang naar grootsheid heeft plaats gemaakt voor intensiteit, de zwoele chromatiek voor helderheid van de melodische lijnen. Het in- droevige lied bij het kruis van Jezus krijgt hierdoor een indrukwekkende muzikale weergave. Zoltón Kodóly is vóór alles de compo nist van vocale muziek. Hij doet met name met de menselijke stem. zowel solistisch ais in koorverband, heel uitzonderlijke dingen. We konden dat weer constateren toen na de pauze op de VARA-matinee zijn uit 1944 date rende Mlssa Brevis ten gehore wertj gebracht. Dit is religieuze muziek van de puurste soort en dat waarlijk niet zozeer door enkele Gregoriaanse into naties en de polifone schrijfwijze, maar door de talrijke vondsten, waar mee Kodóly de mis-tekst belicht De uitvoering van dit Szymanowski- Kodóly-concert stond op een zeer hoog peil. dank zij de eminente Pool se solisten. Delflna Ambroziak. so praan. Stefania Toczyska. alt en Andrzej Hiolski. bariton, na de pauze uitstekend aangevuld door onze land genoten Gé Nautèl en Bema Kouse maker. sopranen en Hein Meens, te nor. Verder dank zij het prachtig zin gende Omroepkoor, het Radio Filhar monisch Orkest en de voortreffelijke dirigent Jerzy Katlewicz Zo hoorde men dit seizoen in de Haagse Nieuwe Kerk en de Amster damse Waalse Kerk koorwerken van Martin, Llgeti en Voughan Williams. De Franse componist Poulenc kwam vrijdag in Den Haag en zaterdag in Amsterdam aan bod, in mei combi neert men Mozart met Strawinsky. De in 1963 overleden Francis Poulenc onderhield nauwe relaties met het Nederlands Kamerkoor en dirigent Felix de Nobel. Poulenc was één van de componisten die werken aan dit ensemble hebben opgedragen, zo bij voorbeeld een van de vier Motetten voor de Kersttijd. Bij Poulenc is een voud het kenmerk van het ware, ook in de Litanies la Vierge Noire. Dit werk schreef hij na de tragische dood van een vriend in een periode van inkeer, het was zijn eerste religieuze compositie die door tal van andere werken in deze geest gevolgd zou worden. De 17-jarige Mozart schreef een Missa Brevis in C, doch voltooide het werk niet. Het was Bernard Pauiqgartner die in 1949 de mis afrondde. De com positie bezit veel charme en weinig 1 lannis Xenakis nogal lyrisch klinkende „Coloratura" (1966) van Bryan Ferneyhough, het enige niet-Xenakis-werk. Met slag werker Roeder vertolkte hij nog het eveneens uit 1976 daterende „Dmaa- then" dat met een aan de folklore ontleende melodie lijkt te beginnen, maar dat al gauw in het onbereken baar klinkende, maar nauwkeurige, klankensteekspel overgaat dat ka rakteristiek is voor de muziek van Xenakis. Er was aardig wat publieke belang stelling voor het concert in Utrecht, en terecht bijzonder grote waarde ring voor de bewonderenswaardige prestaties van de uitvoerenden. pretenties. En in deze geest liet Kerry Woodward het werk klinken. De huis concerten bij Mozarts vriend von Jac- quin verliepen ln een gezellige en een ontspannen sfeer waarin de vocale trio's uit 1783 voortreffelijk pasten. Woodward combineerde deze Canzo netta's afwisselend met het Diverti mento nummer 4 uit dezelfde tijd. Dit werk is geschreven voor drie basset hoorns en in combinatie met twee klarinetten passen deze hoorns ook in de vier Notturni voor twee vrouwen stemmen en één mannenstem (ln deze uitvoering door Catherine Patri- asz. Heieen Resoort en Jelle Drayer). Met waardering voor het instrumen tale aandeel moet toch worden ge zegd, dat een ononderbroken uitvoe ring de trio's meer recht zou hebben gedaan. Kerry Woodward heeft in deze Mo- zart-serie blijk gegeven het Neder lands Kamerkoor tot indrukwekkend professionalisme te kunnen opvoe ren. Toch wekte dit concert in verge lijking met vorige uitvoeringen de indruk, dat men in een gewijzigde bezetting ditmaal minder perfect en minder geïnspireerd te werk ging. door Dirkje Houtman UTRECHT In „Het is niet toegestaan zich buiten de paden te begeven" laat de Gn toneelgroep Genesius zien dat seksualiteit bij jongeren niet alleen bepaald wordt doorn die ouders stellen, maar ook door de commercie, die zich hier hinderlijk mee bemoeitf eens even zal bepalen hoe je je moet gedragen om sensueel goed in de markt te lig| Dit derde programma van Genesius over seksualiteit ging vrijdag in het Utrechtse RASA in première. Het is gemaakt voor jongeren vanaf zestien jaar en wordt voornamelijk gespeeld op scholen en in vormingscentra. Jammer, want op grond van de artis tieke kwaliteiten is dit programma voor iedereen zeer de moeite waard. Het gezelschap heeft ook een werk map gemaakt, een handvat voor leer krachten en vormingsleiders om na de voorstelling samen met de leerlin gen de problemen door te nemen. Uitgaande van de stelling „Je moet zelf kunnen bepalen wanneer, hoe en met wie je seksueel omgaat" probeert Genesius met zo'n nabespreking bij de bezoeker argumenten voor of te gen los te weken die kunnen leiden tot eigen meningsvorming. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat de voorstelling, die een uur duurt, een open einde heeft. Geen oplossing voor problemen en angsten die twee meisjes en een jongen op het toneel verbeelden. Ze moeten hier zelf een eigen weg voor zien te vinden los van wat anderen denken, vinden en van hen verwachten. Bravoure De drie. Elvira (Gemma van Zeven ter). Katinka (Kathy Duinker) en Pim (Gerard Borkus) vertellen aan het be gin dat ze verliefd zijn en verwoorden alle drie afzonderlijk hun (eerste) sek suele ervaringen. Aanvankelijk met veel bravoure: Elvira's ouders weten bij voorbeeld nergens van. maar na tuurlijk doet ze „het" met haar vriend, alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. Maar geleidelijk maakt die stoerheid plaats voor een lichte teleurstelling waaraan de drie moeizaam toegeven. Hun wensen en verlangens blijken platgewalst door opvoeding en commercie. Dat wordt getoond in een quiz waaraan de drie deelnemen. Degene die erin slaagt het seksuele pad te doorlopen dat de quizmaster (Willem Jan Mulder) heeft uitgestippeld, wordt uitgeroepen tot de ideale man of vrouw. Om de drie een steuntje in de rug te geven door het hoe en waarom van hun scrupules te verklaren, ver plaatst de handeling zich naar het verleden. We zien de ouders en docen ten die geen raad weten met de van zelfsprekende vragen en ontdekkin gen omtrent seksualiteit. Ze nemen paniekerig hun toevlucht tot bloe men en bijen en als dat niet duidelijk is wordt de voorlichtster op het ge bied van seksuele vraagstukken inge schakeld. In korte scènes spelen de vier acteurs de verschillende rollen en de overgangen die hiermee gepaard gaan, worden trefzeker uitgevoerd. Een prachtig moment is de parodie op de voorlichtster. Met twee demon stratiemodellen, een wezenloos kij kende Jongen en meisje, en een vloei end jargon ontleend aan antieke voorlichtingsbrochures en biologie- boeken maakt ze duidelijk hoe ge slachtsgemeenschap tot stand komt. Een scène uit begeven". ,Het is niet toegestaan zich buiten de pa of puur komische situaties) en de acteerprestaties. Een verademing is dat karikaturen nu eens niet op de voor de hand liggende manier worden gespeeld. Een woedende vader die niet weet hoe hij moet reageren loopt bij voor beeld als een kokende robot heen en weer, telkens als hij zichzelf t bedwang heeft, slaat de wijzi jj door. Zijn vrouw assisteert 1* met een clowneske mimiek. I binatie van ernst en ironie is voorstelling prima gedoseerd, veel te lachen en er is genoeg van te worden. Eindstreep Hoe dan ook, al deze kennis omtrent het verleden mag niet baten. Geen van drieën behaalt de. eindstreep. Ze zijn nog net zover als aan het begin, maar nu met de wetenschap dat ze zeil aan de slag moeten. Het stuk als geheel heeft nogal een gekunstelde structuur, waarin op drie niveau's wordt gespeeld. Tussen de kunstmatige werkelijkheid van quiz en verleden schuiven de drie reële figuren die de problematiek dragen. Maar het is niet altijd even duidelijk wat de quiz precies behelst. De kracht van het stuk ligt wat mij betreft dan ook niet in de dramati sche opbouw, maar in de afzonderlij ke scènes (ontroerende getuigenissen door Jac. Kort AMSTERDAM Het Am sterdams Philharmonisch Or kest opende vrijdagavond zijn concert in de Grote Zaal met de ouverture „Le Corsai- re" van Hector Berlioz. De concert-ouverture was in de vorige eeuw zeer in trek, even als het symfonisch gedicht. Bijna een jaar geleden zond de NCRV een door Hans Werkman en Wim Hazeu samengesteld filmpor tret uit van Willem de Mérode. Met behulp van historisch materi aal. recente opnamen en getuige nissen werd toen op indrukwek kende wijze het geknakte leven van één van de belangrijkste pro testantse dichters gereconstru eerd. Vanavond vraagt de NCRV in Li- terama aandacht voor een door Wim Hazeu geschreven hoorspel, dat ons indringend bepaalt bij het folterende berouw en de vereenza ming van de Mérode in de gevan genis. Hij was daarheen in 1924 verwezen wegens zijn homofiele geaardheid. Ontzet uit het ambt van onderwijzer en door de kerk verstoten. Ook deze door Johan Wolder gere- glseerde radiodocumentaire heeft diepe indruk op mij gemaakt. Zoe kend naar woorden om dit spel te kwalificeren, kom ik bij het begrip „hoogstaand Ja. dat is het Ver vuld van de nobelste en dus puur christelijke bedoelingen wordt door Ton Hydra hier een mens benaderd die zich zondag voelde en daaronder ge bukt ging. De Mérode klaagde het in zijn verzen uit dat hij met niemand over zijn anders-zijn kon praten. Dat werd in de gevangenis anders. Uit een niet eerder openbaar ge maakte briefwisseling kunt u van avond beluisteren wat voor de protestantse gevangene het schriftelijk contact met de rooms- katholieke priester Jos van Wely heeft betekend. De enige die hem ..mijn vriend" bleef noemen en voortdurend hem bemoedigde door te wijzen op Gods barmhartigheid. Deze hooggestemde bemoedigin gen en de fragmenten uit De Méro- des brieven zijn door Hazeu met een zo sterk inlevingsvermogen gekozen en gerangschikt, dat hij ons tot getuigen maakt van een levensweg vol kwelling. De be trokkenheid daarbij veroorzaakt soms ontroering door de wijze waarop Henk van Ulsen en Wim Kouwenhoven stem geven aan de zwaar beproefde dichter en diens eveneens poëzie-schrijvende biechtvader. Als cipier is Sacco van der Made in het spel eigenlijk de personificatie van mede-christenen door wie Wil lem de Mérode de woestijn in werd gestuurd. De kerk vond schuldbe- iijden aan God niet voldoende; dat diende ten aanschouwe van het hele kerkvolk te gebeuren. Door dit te weigeren, kwam de dichter alleen te staan. HIJ schreef toen ln zijn cel (en de eerste regel is de titel van het spel): „Bewaar mij voor de waanzin van het recht". De sluwe waarheid van de letterknecht. Hij is de wilde haver op de akker, van buiten glanzend en van binnen slecht". Het treft bijzonder dat vanavond een heel andere instelling van de kerk tegenover de homofiele me demens is te beluisteren in het televisiegesprek van pater Alfred van de Weijer met mgr. Ernst. De bisschop van Breda wijst even als Jos van Wely destijds, op de barmhartigheid van God. Hij stelt dat een pastor niet alleen dient te getuigen van de waarheid, maar ook een metgezel moet zijn. Hij mag niemand uitsluiten, in het besef dat, getoetst aan de leer van Christus, ieder mens onder de maat is. Op de vraag of aan de homofiele mens de sacramenten kunnen worden onthouden (en iedereen denkt hierbij natuurlijk aan de houding van bisschop Gijssen), antwoordt mgr. Emst met een we dervraag. „Als de pastor het sacra ment geeft aan een soldaat die schiet, zou hij dan het sacrament weigeren aan gewetensvolle ho mofiele mensen?" In de KRO-uitzending spreekt de Bredase kerkleider met grote be dachtzaamheid over zaken die van deze zijde nooit eerder zo openlijk zijn verwoord. Zonder ook maar de schijn te wekken hier een nieuw geluid te doen horen, is het wel duidelijk dat zijn uitspra ken diametraal staan tegenover die van zijn Roermondse collega. Pater Van de Weijer noemt de woorden van mgr. Ernst „geweldig goed nieuws" Aan het slot zegt de bisschop te hopen dat ouders hun homofiele kinderen zullen aan vaarden zoals zij zijn. En dat zij samen zo ver komen dat de kinde ren niet bang zijn om er met hun ouders over te praten. Beide vormen gaven de comp 3 meer armslag dan de min c j strenge symfonie, en kwamei 1 in aanmerking voor het uit! van kleurige taferelen en hele van emoties. Voor „Le Corsaire" heeft een piraat model gestaan en het v lioz wel toevertrouwd om vi een romantische levensscheta kenen. Hij had daar voor zo' rakteristieke thema's als een neerde instrumentatie tot 2 schikking. Serge Prokowjew heeft zet li theatermuziek gecomponeerd: opera's en evenveel balletten, laatste genre behoort „Romeo I lia" (1935), waaruit deze avi c tweede van de drie daaruit sal stelde suites ten gehore w( bracht met zulke markante len als Montagues en Capuleü u Romeo en Julia's afscheid beider graf. Prokowjew is een Russische componisten, die slaagd is balletmuziek te sc! k die ook zonder de handeling toneel te genieten is. Dat bewi is delijk, dat Prokowjews muziek ballet grote kwaliteiten heeft afwisselend, expressief en co rijk. Het publiek ervoer dat ook zo: het wachtte nauwi laatste (pianissimo) toon af on langdurig applaus zijn ingei heid te tonen. Terecht, zowel t i oog op de muziek zeil als dl waarop het orkest (thans weer de vertrouwde leiding van Kersjes) deze balletmuziek ve Annie Fischer, de zeer begaafd gaarse pianiste, speelde na de het Concert nr 5 in Es gro Ludwig von Beethoven. In haai terende interpretatie gaf deze nares blijk van een zeer perso kijk op Beethovens (al te) v speelde Concert. Dit bleek uit) heden, zoals een versnelling hl lichte vertraging daar. een zus, een tegenstem zo. maar min bewijzen dat deze pianis reeds zo'n veertig jaar met de ziek bezig is, niet tot routine is' len. Het orkest zorgde voor ee: sluitende begeleiding

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Nieuwe Leidsche Courant | 1979 | | pagina 4