De Keizersgrachtkerk
staat er niet in
Gollwitzer oprecht als de duiven,
maar niet even listig als de slangen
Trouw
1
VANDAAG
Goedkope BIJBELSE LANDEN REIZEN
WIJ,
Ook EUROPA REIZEN
KERK
TROUW/KWARTET
door A. J. Klei
Bij uitgeverij Bosch Keuning te
Baarn ..loopt" een reeks
fotopockets met beschrijvingen van
oude Nederlandse kerken. Telkens
worden in een deeltje een stuk of
vijf routes uitgestippeld, waarlangs
je een aantal belangwekkende
kerkgebouwen tegenkomt.
Aangezien ons vaderland in dit
opzicht royaal bedeeld is, zijn voor
sommige provincies twee of zelfs
drie boekjes nodig. Voor me ligt nu
het achttiende deeltje: „Langs de
oude Noordhollandse kerken,
Kennemerland/De Zaan/Het
Gooi/Amsterdam" door drs. Guido
Hoogewoud (160 pag.. prijs 12,90)
en het eerste wat ik heb gedaan is
kijken, of de gereformeerde
Keizersgrachtkerk te Amsterdam
erin staat
De weet heus wel dat zaken vóór het
meisje gaan en mijn
nieuwsgierigheid vloeit dan ook
Dese foto van de Ronde Lutherse
Kerk in Amsterdam (tegenwoordig
koepelzaal van het Sonesta-hotel)
staat niet in het boekje van Guido
Hoogewoud, maar we plaatsen
deze afbeelding, omdat daarop het
„kamerbreed tapijt" te zien is,
waaronder „de prachtige concen
trisch gelegde zerkenvloer bedol
ven" wordt, zoals drs Hoogewoud
terecht misnoegd vaststelt.
niet zozeer voort uit het feit dat
deze Keizersgrachtkerk mijn
wljkkerk is als wel uit de
overweging dat we te maken
hebben met een gebouw van
historische betekenis, waar je als
vervaardiger van een dergelijk
boekje niet omheen kunt. Ik zal
uiteenzetten, waarom niet.
Hoewel stellig niet iedereen tuk is
op gereformeerden, zal niemand
ontkennen dat zij een niet weg te
vlakken volksdeel vormen. Welnu,
hun kerken, de „gewone"
gereformeerde kerken, zijn geboren
in Amsterdam en de
Keizersgrachtkerk diende in 1892
als haar wieg. En alsof dit nog niet
genoeg ware om deze kerk tot
historische bouwwerk te verheffen:
het is ook zo'n charmant gebouw
met zijn onbevangen pronkende
gevel, zijn ijzeren zuiltjes, zijn
dubbele gaanderijen en zijn houten
plafond.
De gereformeerden zijn, zo komt me
voor, te weinig doordrongen van het
bijzondere van deze kerk. Wat dit
betreft zijn gereformeerden
eigenlijk wonderlijke mensen. Zij
zijn enorm in de weer voor de
zuivere prediking des Woords (dat
waren ze tenminste, tegenwoordig
laten ze ketterijen oogluikend toe),
maar met de gebouwen waarin je
dan die zuivere prediking kon
beluisteren, zijn ze altijd
nonchalant omgesprongen. Neem,
nu we daar toch bezig zijn,
Amsterdam. De Keizersgrachtkerk
is de enig overgebleven
negentiende-eeuwse gereformeerde
kerk, de andere hebben ze zonder
veel hartzeer van de hand gedaan.
Aldus heb ik twee redenen om te
wensen, dat de Keizersgrachtkerk
in het boekje van Guido
Hoogewoud terecht is gekomen.
Ten eerste omdat het, naar ik hoop
aangetoond te hebben, hier om een
historisch gebouw gaat en ten
tweede om de gereformeerden in te
prenten: Jullie bezitten netzo goed
als de hervormden een kerk, die een
monument is en door meneer
Hoogewoud in een boekje is gezet.
Maar helaas, de Keizersgrachtkerk
staat er niet in. Ik heb Guido
Hoogewoud reeds op het door hem
gepleegde verzuim gewezen, zo in
de trant van: 'k ben niet boos, maar
verdrietig. Hij zou 't nooit weer
doen, maar daar schieten we nu
niks mee op.
Overigens beoogt mijn tirade toch
vooral, de aandacht te vestigen op
dit boekje, want al staat de
Keizersgrachtkerk er niet in, zeer
veel andere kerken wèl. En het
leuke is dat de schrijver, zo gauw
daar aanleiding voor is, ook
melding maakt van (de maker van)
het orgel in de door hem beschreven
kerk. (Of hij nog familie is van de»
organist Han Hoogewoud? Ja zeker,
een zoon).
Vreemd is dat drs Hoogewoud de
bouwmeester van de Hilversumse
St. Vitus aanduidt als P. J. H.
Cuypers en die van de Bussumse St.
Vitus als Pierre Cuypers. Een
niet-ingewijde lezer vraagt zich dan
bekommerd af: wat is die Pierre
voor een jongen? Deze opmerking
dient niet om Guido Hoogewoud
nóg eens op z'n kop te geven, maar
om duidelijk te maken dat ik zijn
ganse boekje gelezen en bekeken
heb en met plezier, en niet treurend
halverwege Amsterdam ben blijven
steken.
Ik maak ten slotte van de
gelegenheid gebruik, te attenderen
op het bestaan van de Stichting
Oude Hollandse Kerken (adres:
postbus 165, Leiden). Ook andere
provincies kennen zo'n stichting,
maar ik vernam dat de Hollanders
aanzienlijk minder snel in beweging
komen voor 't behoud van „hun"
oude kerken dan, bijvoorbeeld,
Groningers en Geldersen. Vandaar
dat ik't adres geef.
ADVERTENTIE
nieuw bij
Ten Have
E. J. Beker/K. A. Deurloo
Het beleid over one
bestaan
vragen en verwijzingen rondom de
voorzienigheid
143 bladz., paperback f 17,50
Michel Clévenot
Een materialistische
benadering van de bijbel
met een inleiding van Rochus Zuurmond
156 bladz., paperback f 18,90
Dr. K. A. D. Smelik
Hag ar Sara
de verhouding tussen Jodendom en
Christendom in de eerste eeuwen
159 bUdz, paperback f 18.90
Jan Milic Lochman
Verzoening en bevrijding
een nieuwe bezinning op het heil
serie Oekumene
114 biadr, paperback f 12,90
Vfrknjgb—r ia de boekhandel
waarin opgenomen: De Rotter
dammer. met Dordts Dagblad.
Nieuwe Haagse Courant met
Nieuwe Leid se Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jenze Tamminga
Directeur: mg. O. Postma
HOOfOKANTOOR
Postbus 859
1000 AW Amsterdam
Wibautstraat 131
Amsterdam
X11000
REGIO ROTTERDAM/DORDRECHT
Postbus 948
3000 AX Rotterdam
restöiaak 4
tW 010-115!
enbezorgmg)
let 010-115568 (radactie)
tol 115700 (W
REGIO DEN HAAGT.EIOEN
Postbus 101
2501 CC Oen Haag
tel 070-489445
Parkstraat 22
Den Haag
REGIO NOORO/OOST-NEDERLANO
lal 05200-17030
Melkmarkt 58
Abonnementsprijzen
abonnemertenopdr achten
9-19 30 van
maandag t'm vmdag Op zondag van 18-
20 uur teief 020-913456
Opgave m.n.-adverten»es lel.
020-938868 ol schrrftei.jk aan Mm»-Adv
a'dekng. postbus 433
1000 AK AMSTERDAM
door prof. dr. H. M. Kultert
Toen Karl Barth in 1962 zijn loopbaan als
hoogleraar ln de systematische theologie
beëindigde, schreef hij onder de titel Ein-
führung in die Evangelische Theologie
een prachtig boekje, waarin hij ln kort
bestek nog eens samenvatte wat hij met
zijn theologie had willen zeggen. Helmut
Gollwitzer, leerling en later collega van
Barth, heeft hetzelfde gedaan (ik Imiteer,
zegt hij in zijn inleidend woprd) en op
nieuw is het resultaat een opmerkelijk
boek geworden, anders dan dat van Barth,
strijdbaarder en vooral meer op politieke
en maatschappelijke stellingname uitlo
pend, maar niet minder mild en persoon
lijk. Het heet Befreiung zur Solidarit&t.
Einführung in die Evangelische Theolo
gie (München, Kaiser. Prijs DM 25.-).
Gollwitzer ls een merkwaardig
theoloog, levendig, bijna on-Dults,
zou je zeggen en niet bang om ln
zijn leven aanzienlijke verschuivin
gen door te maken. Zo werd hij na
de Tweede Wereldoorlog in Neder
land bekend door zijn En brengen
waarheen gij niet wilt, een boek dat
velen aansprak door de grondige
afwijzing van het marxisme, zoals
hij dat ln het Russische communis
me (Oollwitzer was enkele Jaren
krijgsgevangene ln Rusland) tegen
kwam.
In de Jaren vijftig voegde Gollwitzer
er nog een boek aan toe dat als titel
meekreeg: Kunnen christenen com
munist zijn? Het antwoord was
(toen) een onomwonden nee, al
voegde de schrijver eraan toe dat
we niet moesten menen met dit nee
te kunnen volstaan.
Pas ln de Jaren zestig gaat Gollwit
zer er anders over denken en on
langs kon hij de vraag stellen: Moe
ten christenen socialist zijn? en
deze vraag met ja beantwoorden,
waarbij we dan moeten onthouden
dat in het door hem gevolgde
spraakgebruik socialisme de sa
menlevingsvorm is die door het
marxisme wordt nagestreefd. Dat
alles dan zonder een spoor van kat-
ult-de-boom-kljkerige voorzichtig
heid.
Charme
Het heeft Oollwitzer. vooral ln eigen
land. veel vrienden gekost, maar
voor mij blijft hij wie hij was: een
theoloog die oprecht Is als de dui
ven, maar misschien niet altijd even
listig als de slangen (en ook dat
laatste hoorde bij de goede raad die
Jezus gaf). Dat is hij ook in het boek
dat ik al noemde. De charme ervan
en de betekenis natuurlijk maar
de charme gaat voorop ligt zoals
te verwachten was juist ln de stuk
ken waarin Gollwitzer uiteenzet
welke poslUe de christenen z.i. in de
pollUeke en maatschappelijke vra
gen van vandaag dienen in te ne
men. Ook in andere stukken kan hij
overigens fors uithalen, b.v. ln het
stuk over de bijbel.
Hier breekt hij een lans voor wat hij
historisch-materialistische exegese
noemt: de maatschappelijke ver
houdingen en belangenconflicten
onder ogen zien waarbinnen de
schrijvers zich hebben bewogen en
waardoor hun boodschap gestem
peld ls. Een vrij onschuldige defini
tie (de boodschap draagt het stem
pel van maar wordt niet geprodu
ceerd door de maatschappelijke
verhoudingen) al lezen we dan even
verder dat vanuit dit gezichtspunt
sommige teksten inderdaad klassen
belangen verraden en dus bekriti
seerd mogen worden. Spannend,
want Je denkt natuurlijk onmiddel
lijk: welke zouden dat kunnen zijn?
Ik zou nog wel wat meer uit de
eerste hoofdstukken naar voren
kunnen halen, maar veel van wat
erin staat hebben we al eerder bij
Gollwitzer of bij Barth (als geen an
der ln zijn boek geciteerd) kunnen
lezen. Liever laat lk nog zien hoe
Gollwitzer het geloof ln het komen
de Rijk Gods en de politieke keuze
van de christenen met elkaar in
verband brengt
Het Rijk Gods ls en blijft een toe
komstige grootheid, een nieuwe we
reld die voorbij onze geschiedenis
ligt. Maar tegelijk mogen we zeggen
dat dit Rijk reeds werkelijkheid is,
n.l. in al die mensen die door Woord
en geloof deze God van de toekomst
in hun hart binnen laten.
Dat klinkt merkwaardig personeel
(in de beperkte zin van het woord):
is het Rijk er voorlopig alleen inner
lijk? Ik zou liever zeggen: het Rijk
Gods is een samenlevingsbegrip en
dus is dit Rijk veeleer daar waar
samenleving aanwezig ls (en precies
even aanvechtbaar, tegenspreek-
baar en voorlopig als elke menselij
ke samenleving). Bij Gollwitzer
komt het neer op: nieuwe mensen
die nieuwe structuren moeten ma
ken. Overigens een stelling die de
omkering van het orthodoxe marx
isme inhoudt, want daar maken
nieuwe structuren nieuwe mensen.
Leefbaar maken
Wat die nieuwe mensen moeten
doen (Gollwitzer spreekt bij voor
keur hier niet van kerk maar van
„Gruppe" of van „Jüngerschaft") is:
niet Gods nieuwe wereld stichten
(dat kan niet) maar deze oude we
reld leefbaar houden, leefbaarder
maken en ze zo bewaren met het
oog op haar toekomstige redding
door God. Ai onze daden (in wezen
van politieke aard) moeten we dan
ook meten aan de maatstaf of ze het
„Mltelnander sein" (met elkaar zijn)
bevorderen. Een uitstekende maat
staf. lijkt mij, waaraan geen chris
ten zich kan of mag onttrekken. Er
staat ln dit gedeelte trouwens meer
dat men uitstekend kan noemen. Zo
b.v. de erkenning dat men er geen
christen voor hoeft te zijn om van
deze maatstaf weet te hebben en
zich eraan te houden (al zie lk niet
hoe Gollwitzer dit rijmt met de rest
van zijn theologie).
Wat mij alleen verbaast, ls dat Goll
witzer dit z.i. evangelische criterium
nog het best gerealiseerd ziet in het
socialisme, zoals dat in de theorie
van het marxisme (ik citeer hier)
zijn revolutionaire gang door de we
reld gaat. Is dat zo? Dat is een
zakelijke vraag, die met verwijzing
naar zakelijke gegevens beant-
woord moet worden.
Andere richting
Welnu, juist de zakelijke gegevens
lijken mij in een heel andere rich
ting te wijzen. Het „Miteinander
sein" is binnen de z.g. socialistische
-landen toch helemaal niet beter ge
realiseerd dan bij ons? Gollwitzer
heeft een prachtig stuk in zijn boek
over de onopgeefbaarheid van het
liberaal-burgerlijke vrijheidsbegrip.
Maar in de z.g. socialistische landen
is daarvan toch vrijwel niets meer
over.
Gollwitzer weet dat natuurlijk ook
wel, sterker, hij moet van die toe
standen niets hebben. Toch moet
hij niet kwaad worden als ik daar op
wijs. Iemand die zoals Gollwitzer
van de eenheid van theorie en prak
tijk uitgaat, doe je daarmee geen
enkel onrecht. Integendeel, juist
vanuit die eenheid denkend, moet
het Gollwitzer toch wel wat zeggen
dat we in de z.g. socialistische lan
den zo'n desastreuze praxis tegen
komen. Dat betekent óf dat de theo
rie niet goed is, óf (als men dat niet
wil) dat de eenheid van theorie en
praxis losgelaten moet worden,
maar dan moet je natuurlijk ook
liberalisme, kapitalisme enz. niet
meer aan hun praxis meten maar
aan hun theorie. Kortom, hier be
rust Gollwitzers poisitiekeuze voor
het marxisme op geloof en ik moet
van mijzelf bekennen dat lk voor
mij een complete atheïst ben als het
om marxisme gaat.
Theologie
Ik heb nog een kritische noot, maar
die is minder ernstig. Ik denk wat
anders over theologie dan Gollwit
zer. Trouwens, hijzelf houdt er ook
minstens twee begrippen van theo
logie op na. In het eerste hoofdstuk
volgt hij Barth: theologie als weten
schappelijke zelfkritiek van kerk en
christenheid, een definitie die ik
graag bijval. In de rest van het boek
is theologie zoveel als theorie van
de christelijke praxis (met een sterk
accent op de politieke en maat
schappelijke kant ervan).
Nu kan het schema theorie-praxis
heel goed dienen om de verhouding
tussen leer en leven weer te geven.
Maar daar ligt dan ook mijn be
zwaar. Lees overal waar Gollwitzer
theologie (als theorie van de praxis)
zegt. christelijke leer of christelijke
ideologie (zoals de Bevrijdingstheo-
logieën willen dat we zullen zeggen)
en de zaak blijft helder. Geen prak
tijk zonder leer, geen leer zonder
praktijk.
Maar theologie is een wetenschap
pelijk opleiding en het is toch niet
zo dat men theologie moet studeren
om de theorie van de christelijke
praxis te kennen of een weten
schappelijke opleiding moet volgen
om profetisch-kritisch in onze we
reld te kunnen staan?
Te zware last
Omgekeerd (vanuit de theologie ge-
Helmut Gollwitzer
zien) geldt hetzelfde: de theologie
kan niet alles. We zadelen haar op
met het uitdenken van alles wat
christenen moeten zeggen, denken
en doen, maar die last kan ze niet
dragen (een goede „Pfarrer" moet
dan ook meer ln zijn mars hebben
dan theologie, zoals in een christe
lijke actietheorie meer dan alleen
theologie moet zitten). Hier wreekt
zich m.i. het feit dat de christelijke
organisaties zijn weggevallen (ze
beginnen trouwens al weer vaste
voet te krijgen, of ze nu CVS of CDA
heten) en alles door de kerk (en dus
door de theologie) gedaan moest
worden. De wal keert hier het schip;
dat lijkt mij de meest normale gang
van zaken.
Met dat al: het blijft een mooi boek,
bijzonder voor jongeren die veel
van Karl Barth en Karl Marx ver
wachten voor hun maatschappijkri
tische inspiratie. Hun zij het boek
van harte aanbevolen. Ook trou
wens aan de anderen, want er valt
een hoop uit te leren en veel moed
uit te putten.
ADVERTENTIES
Kent u
Woord er Geest
uitgaande v.d. Vereniging tol bevordenng
van het gereformeerd Kerkelijk leven? Dit
Blad wil. in biddend opzien naar God.
binnen de Gerelormeerde Kerken oproe
pen tot reformatie en reveil. Het doet ge
zien de ernstige situatie in onze kerken een
dnngend beroep op alle leden om mee te
werken aan het voortbestaan v.d. Gerei.
Kerken als belijdende kerk
door verdieping van het geloofsleven en
door versterking van de eenheid van het
Voor abonn. en proefnrs.:
J M. v. GekJere. Weimanswea 21,
Rotterdam 24 Tel 010-180074
Wij maken
KOPERIESUG OP OUDE
(STATEN)BIJBELS.
RESTAUREREN HORLOGE EN
KLOKKEN OOK ANTIEK,
GEVEN EEN GOEDE SERVICE
EN SCHRIFTELIJKE GARANTIE.
Bel, 033-43694 ol schrlll een Fe.
Hoosendoorn postbus 32 3330 AA
Leusden - c.
Gehe^verzorgd. Eenvoudige goede hotels. In de prijs ALLES inbegrepen.
ICpAcI RONDREIS va. 1450. Eigen touringcar. 4 standplaatsen
w.o. Eilat - Reisleider theoloog - Holl. spr. gids.
TURKIJE PAULUSREIS va. 1200. Een ongekend boeiende wereld,
I uisiilVh oa Epheze, Pergamum, laodicea, Cappadocië
ITAL. RIVIÈRA; Wales, Londen, York;
Joegoslavië.
GRATIS PROSP.: INTERKERKELIJKE REISORGANISATIE - DRIEBERGEN
P B. 91. Tel 03438-3570 ol 6611. Informatie - 5122 25 jr ervaring.
DEBOOG
Als de zon schijnt en het regent
kijken we al gauw uit naar wat wij
noemen de regenboog. En, Ja, daar is
hij, stralend en wel. Bij de horizon,
vaak aan weerskanten, het felst,
afzwakkend naar het zenith. Soms ls
er zelfs een dubbele regenboog. We
kijken er vol bewondering naar en
meer dan de halve wereld, Joden,
christenen en islamieten, denkt aan
Noach of Noé en het verhaal van de
zondvloed, de schrikwekkende
overstroming van „de gehele aarde".
Na die overstroming richt God zijn
verbond met de mensen, de dieren en
zelfs de hele aarde op om die niet
meer door water te laten ondergaan,
Als een teken daarvan wijst God de
boog aan. Er staat namelijk niet
regenboog. Wat wij de regenboog
noemen is een verschijnsel waaraan
zon en regen om zo te zeggen een
gelijkwaardig aandeel aan hebben.
De regen zal door de zon in bedwang
gehouden worden. Het woord dat er
staat betekent gewoon boog, van pijl
en boog. Het is Gods boog waarmee
Hij zijn bliksems schiet, waardoor de
wolken breken en water uitstorten.
God zet die boog terzijde. Hij is
bedwongen. Er komt een tijd van
genade en geduld. God zal de mensen
aanzien, maar Hij zal zich niet meer
laten verleiden om zo woedend op
hun zinloos gedrag te worden dat ze
door het water worden weggespoeld.
Want Hij wil de mensen en de aarde.
En Hij ziet verder. De mens ziet op
korte afstand en twijfelt dan wel eens
„als het water wast", maar Hij is van
eeuwigheid tot eeuwigheid God. Hij
is God van de geslachten, van vader
op zoon en van moeder op dochter.
Daarom heeft de doop er iets mee te
maken. De doop, dat is: door het
water gaan terwijl de boog terzijde
staat als een teken van Gods geduld
en genade. Daaronder leven wij. Een
nog sterker en nabijer teken werd ons
gegeven in de Mensenzoon die door
de dood heen ging.
VOORBIJGANGERS
Beroepingswerk
NED. HERV. KERK
Beroepen te Burum: S. A. de Vries;
kand. te Grollo.
Aangenomen naar Brandwijk: J. A
H. Jongkind, kand. te Langerak, die
bedankte voor Eemnes Buiten en Wil-
lige-Langerak.
Benoemd tot ziekenhuispredikant te
Doetinchem: M. v.d. Leun te Apel
doorn.
Beroepbaar: (2 april) F. van Roest,,
Roosseveltweg 411, Wageningen.
-Bevestiging te Gorinchem (zending
pred.) H. Gaasbeek op 8 maart (reet.)
GEREF. KERKEN
Aangenomen naar Arnhem (evangeli
satie en toerusting): dr L. Schuurman
te IJsselmuiden.
GEREF. KERKEN (VRIJG.)
Beroepbaar: H. J. C. C. J. Wilschut
Roodborststraat 57, Leiderdorp.
CHR. GEREF. KERKEN
Aangenomen naar Drogeham: H.
Korving, kand. te Maassluis, die be
dankte voor Naarden, Schiedam,
Westzaan, Zaamslag en Zuidland.
ADVERTENTIES
(Jong echtpaar) willen part-time of
fulltime, Uw groep, vereniging,
stichting, gemeente, wel helpen
b.v. huishouding, verzorging, admi
nistratie, pastoraat, publiciteit, be--
geleiding, training vergoeding
nader overeen te komen schrijf in
ieder geval eens een gesprek is
nooit weg
Brieven onder nr. 7116 Trouw
A'dam.
boekennieuws
NIEUWE BOEKEN
PROF. DR. A. J. RASKER
OP OE BRES VOOR VREDE EN GERECH
TIGHEID
312 blz., 15.90
Koëxistentie en dialoog als voorwaarde.
Een boek dal geen oppervlakkigheid toe
laat, maar dat kan helpen bij het naden
ken over de vragen van oorlog, vrede en
gerechtigheid.
PROF. DR. R. BULSMA
BIJBELSE KERNWOORDEN
160 blz., 17,90
Ontdaan van de vaktaal van theologen
bespreekt de auteur 25 grondbegrippen
uit de Bijbel. Voor het godsdienstonder
wijs, bijbel- en gesprekskringen. Ver
schenen in de sene ..Gemeente van
Christus nul.
OS. A. M. Lindeboom
MOETEN KINDEREN WORDEN
GEDOOPT?
4e herziene druk, 118 blz.. f 13.90
Rechtmatigheid en betekenis van de
kinderdoop met 70 stellingen over de
doop met de Heilige Geest. Een populair
geschreven boek dat op boeiende wijze
de bijbelse betekenis van de doop
DS. H. J. Smit
EEN NIEUW JERUZALEM VOOR EEN
NIEUW ISRAËL
80 blz., 9,90
Een bijzonder fijn boekje over het volk
Israöl vanaf zijn ontstaan ten tijde van
Abraham tot aan de Wederkomst. Dan
zal een Nieuw Israël uit alle volken door
de poorten van het Nieuwe Jeruzalem
gaan.
Verkrijgbaar in de boekhandel
RIJROK KAMPEN
