Van der Leeuw kende Sara Woods nog niet
Welke
achter
mensvisie zit er
groepstrainingen?
hongeren
naar leven
E
1
Alsof al die wegen bij
Gollwitzer samenkomen
VANDAA
Trouw
zondag 4 februari, zondag van het werelddiakonaat
Diakonaal plan
verschenen
VOORBUGANGERS
Beroepingswerk
KERK
TROUW/KWARTET
door A.J. Klei
De vermaarde theoloog O. van der
Leeuw was behalve vader van de
man. die we in de zaak-AantJes
aldoor naast Lou de Jong zagen
zitten, ook een groot kenner van
detectiveromans. In 1944 schreef hij
in De Gids een uitvoerig opstel over:
..Het detectiverhaal als spiegel van
dezen tijd" en daarin verklaart hij
dat het eerste aanknopingspunt
tussen een Nederlands en een
buitenlands godgeleerde kan bestaan
uit de gemeenschappelijke vreugde
over een roman van Dorothy Bayers.
Van der Leeuw wijst er In zijn
beschouwing op dat in de meeste
detectiveromans de ..essentiële
zedelijkheid" aanwezig is. dat
misdaad misdaad is en gestraft moet
worden. Wat er verder in een
dergelijke roman ook overhoop
gehaald wordt, de moraal staat stevig
overeind ..De structuur van het
verhaal blijft die van het
Prof. dr. G. van der Leeuw
geseculariseerde wereldgericht",
aldus Van der Leeuw. Dan vervolgt
hij: ..Dit is aan het veranderen. En
dat is een ernstig verschijnsel. De
grenzen verflauwen, zakelijkheid
vervangt zedelijk oordeeL Het staat
niet langer vast. dat misdaad
misdaad is en dat de
maatschappelijke orde, die haar
verbiedt, een rechtsorde is. Niemand
is meer een held en niemand is meer
een boef. Het gaat om een spel: wie
wint wie verliest..".
Als treffend voorbeeld van een
„moraalloze" detectiveroman noemt
hij „Twenty innocent people" van
Dawson Gratix Twintig lieden
logeren in een afgelegen hotelletje,
waar een moord gepleegd wordt.
Niemand van hen is schuldig,
tenminste niet aan de moord, maar
voor het overige hebben ze stuk voor
stuk genoeg op hun kerfstok om
doodsbenauwd te zijn voor
publiciteit De moord kan niemand
iets schelen, de vermoorde was
iemand, die er ook beter niet had
kunnen zijn.
Professor Van der Leeuw was er de
man niet naar om zijn relaas ln-droef
te eindigen, maar hij was. achteraf
bezien, toch te somber gestemd over
de overlevingskansen van het
detectiverhaal met een
geseculariseerd wereldgericht erin.
De firma Sijthoff te Alphen aan den
Rijn verdient tot vandaag toe aan
detectiveromans met een
onwankelbare moraal, zij geeft er een
aparte serie van uit. goed ogende
paperbacks, met waarlijk niet alleen
herdrukken van de door Van der
Leeuw zeer gewaardeerde Agatha
Christie en haar tijdgenote Patricia
Wentworth met Miss Silver), maar
ook met verse romans van P.D.
James door Sijthoff met 't oog op de
kassa aangeduid als Christie's
kroonprinses) en van Sara Woods.
Vandaag gaat het over 8ara Woods.
Sijthoff stuurde me drie titels ter
aankondiging: „Geen kinderspel".
„Als een dief in de nacht" enHeter
laat dan nooit" dertien gulden per
stuk). Sara Woods is een produktieve
schrijfster van Engelsen huize ze
woont nu met haar man in Canada),
ze heeft tot dusver een kleine dertig
detectiveromans geschreven en
voorzover ik het kan bekijken, zijn ze
alle voorzien van de „essentiële
zedelijkheid" dat misdaad misdaad
Is. Van der Leeuw kende Sara Woods
nog niet, hij stierf in 1950 en zij begon
pas in 1962, op haar veertigste, te
publiceren.
De schrijfster heeft op een
advocatenkantoor in Londen
gewerkt en daarvandaan komt het
dat in al haar boeken als speurder
optreedt de Engelse advocaat
Anthony Maitland, die tijdens of na
de behandeling van een zaak zelf
detective-werk gaat doen. Dit tot
misnoegen van de po li tie-Inspecteur,
die in deze boeken de klassieke
mistastende tegenspeler is. „Vaste"
personen in de verhalen van Woods
zijn de beide vrienden van Maitland,
die vaak actief meedoen, en zijn
vrouw Jenny, die geen tekenen van
feminisme vertoont en altijd bij de
hand is om een kopje thee aan te
reiken.
In dit onverwoestbare genre ik heb
er al vaker op gewezen) komen geen
ongepaste woorden en bedden voor,
die zijn gewoon niet nodig. Voor wie
dit niet de eerste drijfveer vormt om
er op af te vliegen, volgt hier de
mededeling dat Sara Woods tegen de
achtergrond van steeds dezelfde
hoofdfiguren zeer afwisselende en
ook sterke plots biedt, plus heerlijke
beschrijvingen van rechtszittingen.
Kortom, haar boeken zijn goede
voorbeelden van de door Van der
Leeuw gewenste soort en het enige
treurige is dat de uitgeefster het nog
steeds vertikt, op de omslag enige
informatie omtrent de schrijfster te
geven. Ik heb er maar weer eens een
telefoontje tegenaan gegooid.
DE MAN DIE GEEN
ANDERE KANT UITKON
"Van i
liAinL
pe v(
vereis1
door dr. R. Kranenborg
Wie is de mens?
De mens is onbekwaam tot enig goed
en geneigd tot alle kwaad; de mens is
van nature geneigd God en zijn naas
te te haten.
De mens is geschapen voor het geluk;
hU realiseert slechts een klein deel
van de vele mogelijkheden die in hem
aanwezig zijn en is daarom onderwor
pen aan het lijden; begin ermee Jezelf
te veranderen en daarna zal ook de
wereld anders worden.
De mens is op zichzelf genomen goed.
Het verkeerde en de oorsprongen van
het lijden zijn in de strukturen gele
gen; verander de strukturen en mens
en wereld zullen goed zijn en in vrede
leven-
De mens is op de vlucht voor zijn
ware zelf; hij speelt rollen en spelle
tjes om zichzelf te ontlopen; hij kijkt
naar het verleden of naar de toe
komst en vergeet het hier en nu; wil
een mens zichzelf worden dan moet
hij „hier en nu" alle rollen opgeven en
„bewust" zijn.
De mens is goed. Hij draagt in zich
zelf het waardensysteem van goed en
kwaad, leer hem naar zichzelf te luis
teren. help hem zichzelf bewust te
worden van zijn gevoelens en hij zal
een beter mens worden.
Ziehier te kort (en dus te ongenuan
ceerd) samengevat de mensvisies van
achtereenvolgens de Heidelbergse
Catechismus. Transcendente Medita
tie (TM), populair „marxistisch" den
ken. de Gestalt van Fritz Perls en
tenslotte de visie van Carl Rogers.
Vrijwel alle mensvisies gaan er vanuit
dat de mens zoals hij nu is niet goed
is, maar dat hij beter kan worden. En
afhankelijk van de visie wordt een
methode opgebouwd of een weg ge
wezen om naar dat betere te komen.
waarin opgenomen: De Rotter
dammer. met Dordts Oagblad.
Nieuwe Haagse Courant met
Nieuwe Leidse Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jenze Tammmga
Directeur mg O Postma
HOOFDKANTOOR
Postbus 059
1000 AW Amsterdam
lel 020-913456
iele* 13006
Postgiro 66 00 00
San» Ned CredwttJ
NMMpS 23 00 12 574
Gemeeniegrro Amsterdam
X11000
REGIO ROT7ERDAM/DORORECHT
Postbus 940
3000 AX Rotterdam
lei 010-115568 (abonnementen
en bezorging)
tel 010-115560 (redecee)
tel 115700 (urtsiueend voor
advertenties)
REGIO OEN HAAG/IEIOEN
Postbus 101
2501 CC Den Haag
tel 070-469445
Parkstraat 22
Den Haag
REGIO NOORO/OOST-NEDERLAND
(uitsluitend admwstratw)
Postbus 3
8000 AA Zwolle
lei 05200-17030
Melkmarkt 56
Zwolle
AbonnementepH Jxen
Pw maand t 15 90
pk kwanaai f 47.70
Pw nai» l95 40
PW eer t 199 90
TeMonische abonnementenopdrachlen
(x«a adressen boven)
- 9-19 30 van
maandag t/m vn^dag Op zondag van 18-
20 uur te* 020-913456
Opgave mm-advenenbes tel
320 *36868 0« schrift*»-* aan Mmr-Adv
aMafcng postbus 433
1000 AK AMSTERDAM
Adraswnzigmgen uitskatend schofte*
De ene visie zal zeggen dat alleen
Gods genade de mens beter kan ma
ken, de ander ziet de mens al anders
worden wanneer hij een mantra gaat
herhalen.
Nu is het momenteel zo dat van bo
vengenoemde mensvisies de methode
van Carl Rogers dankbaar gebruikt
wordt binnen de kerken en hun theo
logische opleidingen. De meeste aan
komende predikanten ondergaan een
klinisch pastorale training waarin ze,
conform Rogers, leren naar gevoelens
te luisteren (van anderen en van zich
zelf), ze doen rollenspelen en meer
van zulk soort nuttige zaken. Pasto
rale zorg, zo wordt er gezegd, ls de
ander verstaan naar zijn diepste in
tenties en gevoelens en met hem mee
gaan. hem begeleiden, hem „spiege
len" en zo laten komen tot een verhel
dering van zijn bestaan. Precies vol
gens de methode van Rogers.
Maar hoe zit het nu met de mensvisie
van Rogers? Want de visie dat de
mens van nature goed is en het waar
densysteem in zich draagt is toch
enigszins anders dan de visie van het
evangelie dat de mens van nature
nergens komt en dat hem het evange
lie van bulten af verkondigd moet
worden, en dat hij door genade alleen
veranderd kan worden.
Nu ls het niet zo, om misverstanden
te voorkomen, dat aan de theologi
sche faculteiten aan de reeds vier
bekende evangeliën een vijfde toege
voegd wordt, nl. het evangelie van
Rogers. Het is ook niet zo dat er in die
trainingen opeens opvattingen ge
leerd worden die vreemd zijn aan de
Bijbel. Dat niet Maar de methode
wordt wel gebruikt. En er wordt,
voorzover ik het zelf meemaakte,
sterk de nadruk opgelegd dat het
„spiegelen" pastoraat bij uitstek ls.
En dan ben ik bU het punt waar het
mij om gaat: wat is het bijzondere
van Rogers dat hij zo bij de theologie
in trek is? Zijn zijn visie en methode
een soort bijzondere openbaring?
Hoeveel wordt er van de anthropolo
gic van Rogers in de theologie inge
bracht en wat is de grond van die
speciale theologische voorkeur voor
deze anthropologic?
Deze vragen kwamen opnieuw bij me
op bij het lezen van het zo degelijk
(haast ouderwets) uitziende gebon
den boekje van de chr. geref. predi
kant J. van Amstel over de sensitivi
ty training. Maar het feit dat deze
vragen door dit boekje opgeroepen
werden is dan ook het enige positieve
dat er over te zeggen valt Het boekje
wil een analyse geven van de zeer vele
trainingen die overal gehouden wor
den (sensltivitytraining, encounter-
groepen, Gestalt-therapie, klinisch-
p as to rale trainingen, etc.) en in die
analyse laten zien dat elke training
fundamenteel In strijd is met het ge
loof van de kerk. Het punt van kritiek
is dat al de trainingen (inclusief rol
lenspelen) naar uitgangspunten, me
thoden en doelstellingen onbijbels
zijn en in hun geheel afgewezen die
nen te worden.
Wie Van Amstel leest is geneigd hem
gelijk te geven, want het beeld dat hij
van die trainingen geeft is ten hemel
schreiend. Maar dat is dan met name
ook zijn weergave: het is één grote
caricatuur. Wat hij schrijft over bijv.
klinisch pastorale trainingen is ge
woon niet waar. Het is niet zo dat
predikanten na een training positie
ver tegenover de eigen en negatiever
tegenover andermans gevoelens
staan (78). Het is niet waar dat ge
trainde predikanten een ander evan
gelie gaan verkondigen. Het is ook
niet eerlijk om de beschrijving van
een training in het Gestalt-centrum
Esalen in Amerika representatief te
stellen voor alle klinlsch-pastorale
trainingen.
Zo is er meer. Drie van de 369 citaten
heb ik nagetrokken (nra. 121, 122 en
123). Het laatste van de drie, het
„ontstellende, heiligschennende" ge
bed kon ik niet terugvinden in de
geciteerde bron.
In het middelste citaat laat Van Am
stel cursief drukken (zonder te ver
melden dat de cursivering van hem
zelf ls) „wat nu in de mensen zelf
aanwezig is", daarmee suggererend
dat de aangehaalde schrijver gelooft
dat de mens zichzelf tot norm is. Uit
het verband blijkt echter dat de be
wuste schrijver met „wat nu in de
mens aanwezig is" bedoelt wat er aan
geloofsinhouden in de mens aanwezig
is. En dat maakt wel enig verschil
Iets dergelijks geldt ook voor citaat
121, een citaat dat Van Amstel in
twee delen aanhaalt. Het stukje daar
tussen, dat weggelaten ls, stelt de
geciteerde woorden echter in een heel
ander licht
Nu zijn dit maar drie van de 369, maar
dit resultaav maakt me nogal scep
tisch tegenover de andere 366 citaten
Zo is er veel meer waarin dit boek de
plank volledig mis slaat. Het is een
onbetrouwbare gids. Het wijst wel op
een aantal misstanden in trainings
groepen, maar die zijn al vaker en
beter aan de orde geweest (in bijv. „Je
rijpt je rot" van J. Lievense en J. v.d.
Wetering-de Rooy).
De intentie van de schrijver valt te
waarderen, nl. dat hij aandacht
vraagt voor de mens- en wereldbe
schouwing van groepstrainingen en
die relatie daarvan tot de christelijke
theologie; te gemakkelijk doen men
sen aan van alles mee zonder zich af
te vragen wat er achter zit. Maar het
is bijzonder jammer dat deze zinvolle
vraag op deze ondermaatse wijze be
handeld wordt. Het is te hopen dat de
vragen die ik aan het begin van het
artikel stelde fundamenteel aan de
orde komen. Op een verantwoorde en
eerlijke wijze. Want daw bestaat gro
te behoefte aan.
De Amsterdamse gereformeerde pre
dikant dr. R. Kranenborg bespreekt:
„Getraind...en wel?" door ds. J. van
Amstel. Uitg. Stark, Texel, 127 pag.,
prijs 13,75. De tekening is overge
nomen uit de informatiemap „Oos
terse en Westerse meditatie", nitg.
De Horstink, postbus 400, Amers
foort.
ADVERTENTIE
IAIgemettfi Diakonaal Bureau van de
Gereformeerde Kerken. Postbus
1 2211 3833 AG Leusden
giro 2211
Generale Diakonale Raad de
Nederlandse Hervormde Kerk
Postbus '4ion 3508 SE Utrecht
giro 8685
Sl chting Oecumenische Hulp aan
Kerken en Vluchtelingen Cornelis
Houtmanst aat 11
3572 LT Utrecht giro 5261
...Is TM zo bekend In Nederland als die afkorting suggereert of is
het een elitaire aangelegenheid voor mensen die ook anderszins
gewend zijn te lezen In de krypto-taal van afkortingen?...
dat ik het evangelie verkondig
is voor mij geen reden om
me ergens op voor te laten staan: ppeci
want de nood is mij opgelegd.
Wee mij, wanneer ik het niet
verkondig.
Want als ik 't uit me zelf deed,
zou ik loon moeten hebben.
Maar zo is't niet,
een bediening is mij toevertrouwd^
1 Corinthe 9,16-19)
Paulus heeft zich nog al eens
geroepen gevoeld om zichzelf te
verdedigen. Hij doet dat met kras
woorden. Ook met woorden die
tegelijkertijd een diepe dimensie i
zijn optreden geven. Voor „reden
me ergens op voor te laten staan"
staat één woord, soms vertaald mt
„roem". Dat zit er niet in zijn
opdracht. De nood is mij opgelegd
zegt hij. Daar staat „de anangkè"
begrip dat een rol speelde in het
noodlotsdenken van de oudheid.
Mijn anangkè, iets waar lk niet on<
uitkan en ook niet wil) is deze
opdracht: verkondigen! Ik kan niel
anders. Hij kan geen kant op. Een
bediening eigenlijk: een economie
een huishouding) een hele bedoeni
die gedaan moet worden, is mij
toevertrouwd. Er komt wat bij
kijken. Daar zit een apostel mee.
kan niet ook nog een andere kant
Ik denk dat je dat kunt leren in de
kerk. Niet dat de kerk dat altijd la:
zien. Niet dat haar
vertegenwoordigers en prelaten nli
vaak best een andere kant uit
konden. Maar dan ging het ook
verkeerd. Met de mensen en met de
verkondigen boodschap.
UTRECHT Het nieuwe diakom
plan „Teken van leven" is in dr
verschenen. Het ls ontwikkeld d(
de generale diakonale raad van
Nederlandse hervormde kerk en ei
verleden Jaar door de hervormde
node aanvaard.
„Teken van leven" ls verkrijgbj
door zes gulden over te maken op gl
8685 van de generale diakonale ra
te Utrecht.
door dr. G.J. van de Poll
Enkele weken geleden vierde
Helmut Gollwitzer zijn zeven
tigste verjaardag en dat
vormde de aanleiding voor
zijn vrienden, leerlingen en
collega's om hem te huldigen
op de plek, waar hij predikant
en later hoogleraar is geweest.
Daar, ln „Berlln-Dahlem", was hij
predikant tot de oorlog begon en se
dert 1957 professor. Voor hem duurde
de oorlog tien jaar, in de oorlog moest
hij in militaire dienst hij was hospi
taalsoldaat -, zijn compagnie werd in
1945 ln Tsjecho-Slowakije krijgsge
vangen gemaakt. Onder de meeste
mensen is hij bekend geworden door
zijn boek: „En brengen, waar gij niet
wilt", waarin hij zijn ervaringen en
herinneringen uit die tijd heeft be
schreven. De woorden, die de titel
vormen van zijn geschrift, waren eens
tot Petrus gesproken, maar naar zijn
besef waren ze ook tot hem gericht. In
vele talen is dit boek overgezet en in
vele van zijn latere boeken klinkt de
melodie van Johannes 21 vers 18
door.
Trouwens, wie Gollwitzer wil leren
kennen en zijn wetenschappelijk oeu
vre wil bestuderen of kritiseren, moet
met dit boek beginnen. In die jaren
van oorlog en gevangenschap, een
woestijn van ellende en Isolement,
kwam één van zijn karaktertrekken
duidelijk uit: sympathie voor men
sen. Hij had namelijk een talent voor
vriendschap. Hij had wat te geven-
.laat hem ook uw mantel"... en dat
was wel nodig in dat kamp. waar
sommigen elk normbesef hadden ver
loren, hun kameraden bestalen en
elke zin voor het bestaan ontkenden!
Op die weg is de mens Gollwitzer, zijn
persoonlijkheid, nader gevormd. Op
het oudjaar van 1949 was voor hem de
bevrijding gekomen en kon hij weer
de weg inslaan van studie en doceren.
Die weg was begonnen in Bonn aan
de voeten van Karl Barth, bij wie hij
ln 1933 promoveerde over de lutherse
avondmaalsleer. Vanaf mei 1950
heeft Gollwitzer de leerstoel van
Barth (tot 1963) ln Bonn bekleed.
Maar déze weg is doorkruist door
andere wegen: politiek (in het groot
en het klein), maatschappelijke vra
gen en de enorme jeugdproblema
tiek. Reacties op de droom van het
„Derde Rijk" konden bij de naoor
logse jeugd niet uitblijven en dat
kwam tot uiting in demonstraties en
straat-revoluties. Midden in hun
strijd stond de man. die wel eens
genoemd ls: „De wegwijzer van de
twintigste eeuw". Dat mag wel waar.
zijn, maar niet iedereen heeft dat
beaamd. Degenen bv. in Basel, die in
1961 een gemene hetze tegen hem
begonnen, opdat hij daar niet Barth
zou opvolgen of anderen, die het hem
kwalijk namen, dat hij dialogen voer
de met marxisten en met de jaren
door kritischer kwam te staan tegen
over de gevestigde orde in het westen
Op zijn verjaardag, 29 december 1978,
hebben zijn vrienden en geestverwan-
H. Qollwitzer
ten hem een bundel aangeboden mét
hun bijdragen, die een duidelijk
beeld vormen van de veelzijdigheid
van Gollwitzer. In de feestbundel zijn
de vele theologische, politieke en
maatschappelijk-culturele wegen, die
hij heeft bewandeld, samengevloeid.
Het ls een kloeke uitgave geworden
van zevenhonderd bladzijden met
een groot aantal artikelen 55), die
mét de bijdragen uit het speciale
nummer van „Theologische Theolo
gie" en dat van „Die Junge Kirche" de
70 benaderen en nóg is de oogst niet
volledig binnengehaald Ook dit boek
draagt een bijbelse titel: „Richt onze
voeten op de weg des vredes" Lucas
1 vers 79b). De opstellen zijn om vijf
thema's gegroepeerd: luisteren, leren,
handelen, ervaren, strijden. Een merk
waardige volgorde, waaraan niet
strikt de hand gehouden wordt. Wat
direct opvalt is, dat Gollwitzer vooral
een bijbel-theoloog ls, die de exegese
voortreffelijk beoefent, actuele vra
gen behandelt en daardoor vergezich
ten opent Zo heeft hij in één van de
zeven ln het Nederlands vertaalde
publicaties: „Een teken van leven -
hoe de kerk zou kunnen zijn" een
originele en indringende uitleg van 1
Corinthe 13 gegeven (later heeft hij
dit kapittel opnieuw behandeld in
samenhang met het Hooglied). Dit is
maar één van de pericopen, die hij
hier onderzoekt, soms van een thema
NED. HERV. KERK
Beroepen: te Garmerwolde-Thesinge
part-time) C. de Vries-Batenburg te
Ten Boer; te Veenendaal en te Kame-
rik J. Hoek te Blauwkapel-Groene-
kan
GEREF. KERKEN (VRIJG.)
Beroepen: te Vrouwenpolder P. de
Jong kand. te Utrecht
BAPT. GEMEENTEN
Beroepen: te Dordrecht G. van Ma
meren te Leiden.
GEREF. GEMEENTEN
Beroepen: te Krimpen aan den IJssel
A. Vergunst te Veen.
vergezeld en „een wijze van bespfl
ken". Welnu, ook in de feestbuntf
wordt gepreekt. We glimlachen eva
als we constateren, dat zowel in i
feestbundel als in het Evangelisch
Theologie nl. de eerste bijdragen z
bezig houden met de spreken4|
slang:
Een tweede weg in de bundel breni
ons bij Israël. Friedrich-Wilhelm Mai
quardt, de opvolger van Gollwitzer 11 1(
Berlijn, knoopt in zijn artikel over c)
verhouding tussen de christenen a
de Joden aan bij hetgeen Gollwitzs
hierover heeft geschreven. Het word
moeilijk om tot een dialoog te komen
wanneer de christenen steeds weer c p
neiging vertonen de joodse theologi w
te verspiritualiseren. In andere art! 2
kelen over deze materie wordt gew«
zen op het belang van de wet, die bl
de Joodse eredienst (het gebed) evei
belangrijk is, als de gang van hé
dagelijks leven. Markus Barth me dl
teert over „de goede jood Paulus';
een andere scribent heeft het ova
„de belevenis een Jood te zijn". Dl
gestalte van het Zionisme, gistcreiP
en vandaag" voert ons naar het poül
tieke probleem van Israël. De messiB
aanse verwachting is voor velen oml
gebogen tot een nationale wederge^,
boorte. Gollwitzer zelf stelt ook hiel
kritische vragen, maar het uitgangs
punt is voor hem geweest, dat
staat Israël een belegerde veste is.
heil
het Jj
hcr
Andere wegen voeren ons naar hel I
antisemitisme, problemen van hetj
terrorisme, kerk en werkloosheid,
„met de Atoombom leven?", d«
„rijks kris talnacht en veertig jaar la'j
ter". We doen nog een greep: de briefG
wisseling met de futurist Flechtheimf-
met Wemer Koch en C.F. von Weis-/s
zacker het artikel van Rudi Duts-,
chke: „Gekrümt vor dem Herm, auf-^
recht im politischen Klassenk ampf'd
en enkele aforismen van Heinrichs
BöhlL d
ti
Als bijna al die verschillende wegenc
zijn verkend of aangeduid is het alsof w
ze bij Gollwitzer samenkomen in eend
hoofdweg: de weg des vredes. Wantn
voor hem ligt de bevrijding in hetc
verlengde van de verzoening. Het zijn j.
geladen woorden, die van strijd getui- c
gen en van een intense bezinning over v
het leven in zijn totaliteit. Vrede is
het resultaat van de solidariteit. Voor i
Gollwitzer heeft die solidariteit drie
betekenissen: 1) God is solidair met i
mensen, die hun 2) dankbaarheid 2
uiten in het solidair zijn met de ver- v
drukten dat is geloof en dat wil
zeggen: 3 vrij zijn voor de ander. f
zoals God vrij is voor ons". Aldus zijn s
uitleg van de genezing van een ver-
lam de Mattheus 9 vers 1 8). Deze -
gevoelens hebben hem verbonden,]
met Bonhoeffer, G us tav Heinemann j
en de vele jonge mensen, die hij „te-
genkwam" op de weg.
Dr. GJ. v.d. Poll te Emmcn, histori
cus en theoloog, schrijft over de bun
del: „Richte unsere Füsse auf den
Weg des Friedens", uitg. Kaiser Ver
lag. München, DM 38.
