Seld en macht, of werk aan de basis
Niet Smith, maar scheuring bedreigt Front
<erk in Latijns-Amerika voor de keus:
frERDAG 27 JANUARI 1979
BUITENLAND
TROUW/KWARTET
21
nor Wim Jansen
to Latijns-Amerika ligt de toekomst van de katholieke kerk." Deze uitspraak van paus
bliannes Paulus II is waarschijnlijk meer gebaseerd op het feit dat bijna de helft van alle
itholieken in de wereld op dit continent woont, dan op de geloofsbeleving daar. Want voor
1 ome moeten de verschillende manieren waarop de Zuidamerikanen hun geloof belijden, een
liwel zijn. Dat varieert van de „heidense afgoderij" van sommige katholieke indiaanse
ammen tot het „christelijke marxisme", dat progressieve priesters belijden.
Komen in het stadje Chichicaste-
ngo in Guatemala de katholieke
p lianen na de gewone missen nog in
Mcathedraal bijeen voor hun eigen
Hlitionele rituelen. Op de trappen
Btiet koloniale gebouw branden ze
srook in grote vuren en mompelen
arbij gebeden in hun eigen taal
jnen strooien ze, onder leiding var
eigen „priester", bloemen op de
I pnd en zetten daar omheen tiental
•brandende kaarsjes. De voorgan
rloopt daarna al buigend en preve
in een vast patroon om de bloe
en en kaarsen en druppelt daarbi.
rke alcoholische drank op de
and. Deze indianen drinken veel
dhol en op deze manier willen ze
i hun familieleden in het hierna-
i'als voorzien. De katholieke kerk
t deze ceremonie officieel toe. Al-
n het ritueel met de sterke drank is
t toegestaan. Maar aan dat verbod
i^dt niemand zich.
en buiten het stadje ligt tussen de
rpen op de top van een heuvel een
>eelding van een van de traditione-
huisgodjes van vóór de Spaanse
overing en de komst van de katho-
ke kerk. Ook daar brengen de
tholieke inwoners van Chichicaste-
ngo nog vrijwel dégelijks bloemen,
arsen en wierook. Voor de zeker-
id staat er op de achtergrond een
ivoudig stenen kruis bij.
Paus Johannes Paulus II opent
morgen in de Mexicaanse stad
Puebla de derde algemene bis
schoppenconferentie voor Latijs-
Amerika. Ongeveer tweenhon-
derd bisschoppen en 150 andere
afgevaardigden buigen zich over
de toekomst van de kerk, die in
dit werelddeel veel Invloed heeft
en bijna 300 miljoen gelovigen
telt. Het thema van de bijeen
komst is „Evangelisatie in La
tijns-Amerika nu en in de toe
komst".
Het bezoek van de paus heeft in
Mexico weer de aandacht geves
tigd op de vanouds vijandige hou
ding van de staat tegenover de
kerk. Mexico is het enige land in
Latijns-Amerika dat geen diplo
matieke betrekkingen met het
Vaticaan onderhoudt.
Door de grondwet van 1917 is de
kerk sterk aan banden gelegd.
Geestelijken mogen hun priester
kleding niet buiten de kerk dra
gen. De regering heeft voor de
paus een uitzondering gemaakt.
Ondanks de beperkende maatre
gelen is negentig procent van de
Mexicanen katholiek.
se revolutie voor de armen een blauw
druk voor de toekomst. In de jaren
zestig ontstonden in veel landen
guerrillabewegingen, die door kleine
gewapende aanslagen knaagden aan
de bestaande structuur van uitbui
ting en onderdrukking. Veel belang
rijker was echter het effect op de
massa, die zich door de guerrillabe
wegingen bewust werd van haar situ
atie.
Opstand
ch staan deze indianen bekend als
beste katholieken van Guatemala,
gaan dagelijks naar de kerk, be
den veel tijd aan bijbelonderricht,
religieuze bindingen met het cul-
ele verleden nemen de plaatselijke
schoppen op de koop toe. Zij zijn LljQZd8m
lang blij dat ze nauwelijks last
>ben van de vooruitstrevende
esters, die zich in veel landen bij
armen aansluiten en hen opzetten
en de gevestigde orde. Zo lang het
k niet mort, kan de kerk zich in dit
d veilig koesteren in de schoot van
militaire machthebbers.
de meeste landen van Latijns
nerika is het echter anders gelopen,
ar hebben de priesters zich ge-
ird tegen de dictatoriale regimes,
estelijken verrichten er vakbonds-
iviteiten. organiseren de armen,
»n mee aan hongerstakingen en
ïben zelfs wel eens de wapens op
men om mee te vechten tegen
erdrukking en uitbuiting.
gin deze week een leugenaar, deed hij
een aantal soldaten van de Nationale
Garde in de ban en rechtvaardigde
hij gijzelingen en ontvoeringen als
laatste politiek middel, als daar ten
minste geen martelingen of executies
aan te pas komen.
sommige gevallen durft ook de
g van de katholieke kerk de
tering openlijk af te vallen. Zo
;mde bisschop Romero van El Sai
lor de president van zijn land be-
Een kwart eeuw geleden was van een
dergelijke houding van de kerkm in
Midden- en Zuid-Amerika nog geen
sprake. De katholieke kerk stelde
zich op aan de zijde van de heersende
klasse en predikte berusting in de
bestaande situatie. De armen konden
als beloning voor him lijdzaam gedra
gen lot rekenen op een goed leven in
het hiernamaals. De bezittende klas
se gebruikte de kerk als instrument
om het volk rustig te houden en gaf in
ruil daarvoor financiële steun.
Indrukwekkende kathedralen, van
binnen versierd met kostbare gouden
ornamenten, herinneren in heel La
tijns-Amerika nog aan die tijd.
Na 1959 veranderde er iets. In dat jaar
vond op Cuba de revolutie plaats, die
ook de armen op het continent erg
aansprak. Ondanks de anti-Castro
propaganda, die de Zuidamerikaanse
regeringen op grote schaal verspreid
den, was het verloop van de Cubaan
In die sfeer kwam in 1968 de tweede
Latijns-Amerikaanse bisschoppen
conferentie bijeen in de Colombiaan
se industriestad Medellfn. Daar reali
seerden de honderden bisschoppen
en theologen zich het lot van de mas
sa en in de slotverklaring stelde de
katholieke kerk zich ondubbelzinnig
op achter de allerarmsten. De kerk
keurde zelfs de mogelijkheid van een
opstand van het volk niet af, als het
tenminste ging om een strijd tegen
„werkelijke tirannie." De slotverkla
ring: „Men moet erkennen dat in tal
rijke gevallen de leidende klasse, die
de rijkdom, de cultuur en de macht
bezitten, met alle middelen, een zoda
nige druk uitoefenen op de regeer
ders, dat zij de noodzakelijke veran
deringen verhinderen."
Deze verrassende en voorultstreven
de stellingname vond niet bij alle
bisschoppen genade. Een kleine
groep distantieerde zich, zij het niet
in het openbaar, van de uitspraken
van de conferentie. De meerderheid
stond er echter achter, al waren de
practische consequenties nog niet he
lemaal duidelijk. Drie jaar later pu
bliceerde de Peruaanse priester en
theoloog Gustavo Gutiérrez de eerste
„theologie van de bevrijding," geba
seerd op de resultaten van Medellfn.
Er zouden nog vele varianten volgen.
Ze kwamen allemaal neer op actieve
deelneming van de kerk in volksbe
wegingen van boeren en arbeiders,
met als doel het ontstaan van basis
gemeenschappen voor een nieuwe
maatschappij.
De afgelopen tien jaar is vooral aan
de basis van de kerk veel veranderd
door deze nieuwe theologie. In plaats
van de tijd wachtend op gelovigen in
de pastorie door te brengen, trokken
de priesters de sloppenwijken in, hiel
pen bij het opzetten van coöperaties
en werkten aan de verbetering van de
primaire levensomstandigheden van
de gelovigen. Het evangelie kwam op
de tweede plaats.
Voor de leiding van de kerk. de bis
schoppen, lag het allemaal wat moei
lijker. Kerk en staat waren, en zijn in
veel gevallen nog, te zeer verweven
Indiaanse katholieke vrou
wen branden wierook op de
trappen van de kathedraal in
Chichicastenango (Guate
mala).
om daar m een klap een einde aan te
maken. Omdat bij verscheidene bis
schoppen eenvoudig niet de wil be
stond een einde aan die verweven
heid te maken, komt het nog steeds
voor dat hoge geestelijken na een
militaire staatsgreep aanschuiven
aan het overwinningsbanket van de
nieuwe machthebbers. Het gebeurt
echter al veel minder dan voor 1968.
voorbereidingsdocument voor de bis
schoppenconferentie, die morgen in
Puebla begint, doet de kerk een grote
stap terug. De theologie van de be
vrijding gaat in de koelkast, omdat
de priester het evangelie zou hebben
vergeten. Het thema van de conferen
tie is dan ook: „Evangelisatie in La
tijns-Amerika nu en in de toekomst."
Het document gaat ervan uit dat mo
dernisering en industrialisatie „bin
nen de bestaande politieke en sociaal
economische verhoudingen" ervoor
zullen zorgen dat uiteindelijk de wel
vaart ook naar de bezitlozen doorsij
pelt.
Explosief
Klok terug
Ogenschijnlijk is de afgelopen tien
Jaar in Latijns-Amerika de toestand
alleen maar verergerd. Afscheid van
de democratie in Brazilië en Uruguay,
de gewelddadige val van Allende en
de toenemende schendingen van de
mensenrechten in Argentinië geven
een weinig hoopvol beeld. Door de
bewustwording van de armen zijn
staat en volk in veel landen recht
tegenover elkaar komen te staan. De
situatie is daardoor explosief. Hoe
explosief blijkt wel uit de opstand
van het afgelopen jaar in Nicaragua
en op kleinere schaal in Peru. De
enige oplossing lijkt nog een geweld
dadige.
De katholieke kerk lijkt geschrokken
van het effect dat de bevrijdingstheo
logie teweeg heeft gebracht. In een
Het stuk verzwijgt volledig de
schreeuw om hulp van het volk.
Priesters zijn dan ook bang dat de
klok wordt teruggezet en dat hun
Jarenlang ploeteren aan de basis te
vergeefs was. Zij hebben zich scherp
tegen het document gekeerd. In een
werelddeel, waar nog minstens 17.000
mensen om politieke reden achter de
tralies zitten en de afgelopen tien jaar
minstens 30.000 mensen verdwenen
of werden vermoord, willen zij niet
lijdzaam wachten op betere tijden.
Veel progressieve bisschoppen den
ken er net zo over. Dat levert bijna
zeker een confrontatie op in Puebla.
Opgevallen is. dat de conservatieve
bisschoppen, tevens de opstellers van
het voorbereidingsdocument, de af
gelopen Jaar zoveel steun vanuit het
buitenland hebben gekregen. In
West-Dultsland voerde bisschop
Hengsbach van Essen samen met een
aantal theologen een felle campagne
tegen de theologie van de bevrijding
in Latijns-Amerika.
In hun artikelen werden priesters die
zich opwierpen voor de armen, uitge
maakt voor marxisten. Eind 1977 pu
bliceerde een groep van honderd the
ologen en docenten een tegenmani-
fest, waarin zij bisschop Hengsbach
beschuldigden van financiële steun
aan conservatieve krachten in Co
lombia. Geld dat afkomstig was van
de Duitse missie-instelling Adveniat.
zou zijn gebruikt voor een campagne
tegen progressieve priesters in La
tijns-Amerika.
Het verhaal wordt aannemelijk ge
maakt door een geheim rapport van
de CIA, dat Le Monde in juli 1978
publiceerde. Daarin adviseert deze
Amerikaanse geheime dienst het in
stituut van de katholieke kerk in La
tijns-Amerika nooit als zodanig af te
vallen, maar wel de progressieve vleu
gel die zich hoofdzakelijk bezighoudt
met werk aan de basis. Het rapport
adviseert dit deel van de clerus zwart
te maken: „Voortdurend moet wor
den herhaald dat deze (progressieve)
groep verbonden is met het interna
tionaal communisme".
Afgaande op het voorbereldlngsdocu-
ment voor Puebla heeft het CIA-rap-
port zijn uitwerking niet gemist. Uit
dat rapport komt ook naar voren dat
een Belgische missionaris optrad als
contactman voor de CIA. Deze missi
onaris is een naaste medewerker van
de aartsbisschop van Colombia, Al
fonso Lopez Trujillo, de man achter
het voorbereidingsdocument. Trujil
lo is secretaris-generaal van de bis
schoppenconferentie en hij heeft er
voor gezorgd dat de theologische
deskundigen (die in Medellin aan
zienlijk progressiever bleken dan de
meeste bisschoppen) in Puebla niet
opnieuw als adviseurs van de partij
zijn.
Offer
Toch zullen de progressieve bisschop
pen zich de komende twee weken wel
laten horen. Zij staan onder zware
druk van de priesters, die vrezen dat
tien Jaar hard werken en opoffering in
één klap ongedaan worden gemaakt.
Juist nu ze behoefte hebben aan een
officieel steuntje in de rug. Na Medel
lin zijn ongeveer zevenhonderd pries
ters verbannen, gearresteerd, gemar
teld of vermoord door dictatoriale
regeringen. Het zou een zware slag
zijn als nu blijkt dat dit offer voor
niets is geweest.
De aanvankelijke vrees voor een
schisma in de katholieke kerk is wat
weggenomen, doordat de conserva
tieve bisschoppen vlak voor de confe
rentie gas hebben teruggenomen en
hebben verklaard dat het voorberei
dingsdocument slechts is bedoeld om
de discussie op gang te brengen. Ook
wordt de komst van de paus uitge
legd als een poging een dergelijke
scheuring te voorkomen. Hetgeen
niet wegneemt dat de partijen weinig
eensgezind aan de conferentie zullen
beginnen
>or Hans Masselink
Ier uur sterft een zwarte in de chaotische oorlog in Rhode-
Het eind lijkt niet in zicht, de strijd wordt alsmaar heviger,
t overgangsbewind van Ian Smith loopt op zijn laatste
nen, het door hem ontworpen zwarte meerderheidsbewind,
arin de blanke het toch voor een groot deel voor het zeggen
udt, lijkt nauwelijks bestaansredenen te hebben. De guer-
aorganisaties daarentegen, verbonden in het patriottisch
int tonen zich steeds sterker en krijgen meer invloed bij de
omamelijk zwarte bevolking van Rhodesië.
•mier Smith heeft met grote inter-
moeilijkheden te kampen. Hij kan
moeite een leger op de been
ngen en is nu zelfs genoodzaakt
nsen van boven de vijftig jaar op
•oepen voor de dienstplicht. Zowel
nken als zwarten voelen er weinig
r om in het leger van het huidige
rgangsbewind of het toekomstige
irte meerderheidsbewind te
nen
meeste zwarten en een groot deel
b de blanken onttrekken zich aan
dienstplicht. Zwarten voegen zich
Ter bij hun vrienden in de guerrilla
egingen van Joshua Nkomo of
rt Mugabe of gaan zwerven op
platteland. Blanken, zelfs sommi-
beroepsmilitairen, zien de toe-
ist van Rhodesië hopeloos in en
met vakantie naar het buiten
om nooit terug te keren. Smith,
einde raad en zich bewust van het
ieiend gebrek aan kader in zijn
epen, trekt voor veel geld huurlin-
ï.aan.
ppermachtig
t patriottisch front heeft, naar ver-
at. al tachtig procent van het Rho-
lische platteland onder zijn be
ur en voelt zich op het ogenblik
termachtig, daarbij gesteund door
jaarlijkse regenperiode. In het
Irdwesten trekken de guerrilleros
i de ZAPU van Joshua Nkomo,
fuif Zambia waar ze in kampen
egerd zijn, de Rhodesische grens
ir. in het noordoosten en het zuid-
kten beheerst de ZANU van Robert
gabe grote gebieden. Volgens Mu
le leven tussen de 500.000 en
1/000 mensen al in een bevrijd Zim-
flwe, waar de ZANU haar eigen
itiélce en administratieve systeem
*t ingevoerd. De ZANU van Muga-
'Ue zijn thuisbasis in Mozambique
(t en veel steun ondervindt van
ialistische land. streeft ernaar,
de leer van Mao dat wil. eerst
Rhodesische platteland op zijn
te krijgen om pas daarna de
n te omsingelen.
ZAPU-leider Nkomo denkt er anders
over en vindt dat eerst, naar Sowjet-
model, de steden veroverd moeten
worden en dat de economie zijn basis
moet vinden in de industrieën. Het
platteland komt dan vanzelf wel,
vindt Joshua Nkomo. Naar buiten toe
reppen beide leiders van het patriot
tisch front immer over de groeiende
eenheid. Maar binnen het front heeft
men meer hoofdbrekens over diezelf
de eenheid dan over het verdrijven
van Ian Smith. Dat lukt toch wel. Het
is inderdaad de vraag of de twee
kampen, de ZANU en de ZAPU. el
kaar bij een machtsovername niet in
de haren zullen vliegen, gretig als ze
zijn om een onafhankelijk Zimbabwe
naar eigen model te creëren
Onhandig
Beide bewegingen in het patriottisch
front hebben gescheiden legers met
wapens van eigen bondgenoten. Mu
gabe betrekt zijn wapens voorname
lijk uit China en pakt daarnaast nog
alles wat hij krijgen kan. omdat hij
meer recruten dan wapens heeft. Chi
na voorziet de ZANU maar mondjes
maat van het benodigde schiettuig.
Dit wordt geweten aan enkele onhan
dige politieke manoeuvres van leider
Mugabe. Deze ging vorig jaar naar
China om meer wapens te vragen,
maar trapte daar de Chinese leiders
op de tenen door opmerkingen te
maken over de banden tussen China
en het „Imperialistische" Zaïre. Bo
vendien bracht hij nog een bezoek
aan Vietnam, bepaald geen bondge
noot van China.
Nkomo betrekt de wapens voor zijn
ZAPU uit de Sowjet-Unie en heeft
niet te klagen over een tekort. Voor
hem is één telefoontje naar Moskou
genoeg, terwijl elke poging van Mu
gabe om wapens van de Russen te
betrekken tot nu toe is mislukt. Presi
dent Nyerere van Tanzania en presi
dent Macbel van Mozambique, bei
den zeer begaan met het lot van de
ZANU. proberen Moskou ervan te
overtuigen dat het toch echt noodza
kelijk is voor de strijd in Rhodesië,
dat de ZANU over voldoende wapens
beschikt.
Strenger
Politiek gezien zijn de verschillen tus
sen de ZANU en de ZAPU groter dan
ze aan de buitenkant lijken, al krij
gen beide in het westen het stempel
„communistisch" opgedrukt. Muga
be is veel strenger in de leer dan
Nkomo en wil een,Zimbabwe naar
marxistisch-leninistlsch model. Mo
zambique Is zijn inspirator
Nkomo wil ook een socialistisch Zim
babwe. maar is niet huiverig voor
contacten met multi-nationals. Be
kend is zijn vriendschap met Tiny
Rowland van de handelmaatschappij
Lohnro, die veel bezittingen ln Rho
desië heeft Nkomo voert een prag
matisch socialistische politiek en
zorgt ervoor dat hij zowel bij het
westen als het oosten ln een goed
blaadje blijft staan. Als toekomstige
leider van Zimbabwe gooit hij bij
Engeland en de Verenigde Staten
hoge ogen. Twee Jaar geleden was
Nkomo nog „de zwarte met wie je kan
praten, een kapitalist in hart en
nieren".
Naast politieke verschillen zijn er be
langrijke stamverschillen tussen de
ZANU en de ZAPU. De ZANU bestaat
voor een groot deel uit 8hona'g en de
ZAPU heeft haar aanhang voorname
lijk onder de Ndebeles, die vijftien
procent van de bevolking uitmaken
Zowel Mugabe als Nkomo ziet het
gevaar van een eventuele splitsing
van het patriottisch front. Zij houden
zelfs rekening met een burgeroorlog.
en stellen daarom alles in het werk
om de eenheid in het front te vergro-
ten. Rekruten van de ZAPU en de,
ZANU krijgen op sommige plaatsen
al een gezamenlijke opleiding en t
gaan in de toekomst onder één mili
tair commando op oorlogspad. Muga
be laat duidelijk merken geen haast j
te hebben met het omverwerpen van
het, bewind van Ian Smith. Hij geeft
zichzelf twee Jaar en die zijn zeker'
nodig om wat eenheid in het patriot-
tisch front te verkrijgen. Hoe eerder
Smith uit zijn land verdreven is door
het patriottisch front, hoe groter de»
kans op een burgeroorlog tussen Mu-
gabe en Nkomo.
r
Premier Smith, doorgewinterde poli-r
ticus als hij is, heeft in augustus,'
bijna met succes, geprobeerd een wig!
in het front te drijven. Smith besefte
dat een eensgezind front levensge
vaarlijk is voor hem en het door hem
bedachte toekomstige zwarte meer
derheidsbewind. en nodigde Joshua
NKomo uit voor een geheim gesprek.
Smith bood Nkomo aan zich te ont
doen van de drie zwarte leiders in de
overgangsregering, bisschop Muzore-
wa. dominee Sithole en stamhoofd
Chirau. Tijdens dat gesprek zou hij
bereid geweest zijn om het met Nko
mo op een akkoordje te gooien.
Toen ZANU-letder Mugabe van het
gesprek hoorde was hij witheet Ook
de frontlijnpresidenten Machel van
Mozambique en Nyerere van Tanza
nia maakten Nkomo gTote verwijten.
Waarom had Nkomo zijn compagnon
Mugabe niet ingelicht en uitgenodigd
om samen met Ian Smith te praten?
Wat stak hierachter? Het prestige
van Nkomo daalde sedertdien, zowel
ln de frontlijnstaten als onder de
Rhodesische bevolking. De prlnciplë-
le Mugabe steeg in achting.
Nkomo besefte naderhand dat hij een
grote fout had gemaakt, en dat Smith
er alleen op uit was de vijandschap
tussen hem en Mugabe aan te wakke-
ren. Hij verzoende zich zo goed als het
kon met Mugabe en probeerde de
buitenwereld duidelijk te maken dat
alles gedaan moest worden om een
schelding tussen de ZANU en de
ZAPU te voorkomen.
Ian Smith beging daarna de grootste
fout die hij kon maken door vluchte
lingenkampen van de ZAPU in Zam
bia te bombarderen. Honderden niet-
militalren kwamen daarbij om het
leven. Nkomo was woedend en dacht
op dat moment zeker niet meer aan
een akkoord met Smith. Sedertdien
lijkt het er alleen maar op dat de twee
kampen in het front nader tot elkaar
komen.
