Het geboorteuur van de natie
jf 10
ypfarr- »*-*»<
-
Jy,
Qjfy r>ab/>
Q*- -y Xt' rff
iTERDAG 20 JANUARI 1979
TROUW/KWARTET 9
Jnie van Utrecht
riomf der
Hgenzinnigheid
is alle reden om te her
inken dat op 23 januari
-"^79 de Unie van Utrecht
trd gesloten. Vele trakta-
en verdragen uit de
storie zijn vergeten, dat
maar goed ook. Over de
lie van Atrecht van 6 ja-
lari praat men ook alleen
ig als het over Utrecht
oet gaan België heeft
ets te vieren, Nederland
el.
t gezelschap heren, dat in de kapit-
:aal van de Domkerk om uiteenlo-
le redenen een rijtje handteke-
igen onder het document zette, zal
t beseft hebben dat hier de grond-
g gelegd werd van de Nederlandse
at. Hadden ze het geweten, ze had-
zich nog wel bedacht. In de eerste
tats omdat de Utrechtse unie hele-
lal niet bedoeld was om de grotere
ie van de zeventien noordelijke én
delijke gewesten te vervangen. En
de tweede plaats omdat de Neder-
iden. Holland voorpp. nu juist zo
chten tégen het centralisme van
ips de Tweede en zijn Spaanse
ibtenaren.
r W.F. Stafleu
digingslinie op te werpen als een bin
nendijk voor het geval de algemene
unie zou bezwijken. Het typische is
dat Jan van Nassau die het werk
voor de Unie in zijn functie van stad
houder van Gelderland van zijn broer
overnam eigenlijk wat anders be
doelde. Willem heeft altijd de eenheid
van de zeventien landen in het oog
gehouden, maar Jan hoopte als Duits
protestants vorst via de Unie steun te
verwerven voor de strijd tegen de
katholieken in Duitsland. Die vlieger
ging echter ook niet op. mede dank
zij het ingrijpen van de Utrechtse
landsadvocaat Floris Thin, en het zou
zijn memorie worden, die op 23 janua
ri 1579 ondertekend werd door een
aantal edelen en bestuurders met of
zonder volmacht, uit Holland en Zee
land. uit het lang tegenstrevende
Utrecht en uit de ommelanden van
Groningen.
Gefantaseerde afbeelding van de .Unie, te Utrecht gesloten' een kopergravure uit 1769
(gemeentelijk archief Utrecht).
Willem van Oranje (Wassenbeeldenmuseum Madame Tussaud)
Tachtigjarige Oorlog was dan ook
ilthans in die periode niet een
jd om de onafhankelijkheid, maar
strijd om de vrijheid. Nog beter:
de vrijheden, om het herstel van
oude privileges van gewesten en
den. Een conservatieve revolutie
mt de historicus Huizinga het. De
imf van de Opstand werd de
imf van de verdeeldheid, al stond
aok honderdmaal in het schild van
Unie „Concordia parvae res cres-
it" Eendracht maakt ook de
inen machtig. Maar toch, vindt
sser, toch er groeide iets van
taal, één gerichtheid, één geest,
volk.
burgeroorlog in de Nederlanden
i pas goed op gang gekomen nadat
1 april 1572 de Watergeuzen Den
el hadden genomen en al spoedig
toegangswegen tot de Maas, de
lelde en de Zuidereee hadden ver-
rd. Niet tegen de koning in Spanje
e de opstand, maar tegen de land
voogd Alva, die 's konings trouwe
onderzaten vervolgde. De revolutie
kreeg in hetzelfde jaar een min of
meer wettige basis door de bijeen
komst in Dordrecht, van de staten
van Holland een bijeenkomst op
eigen gezag, niet dat van de koning.
De ondergang van de hugenoten in de
Bartholomeüsnacht had tot gevolg
dat Franse steun voor de opstand
uitbleef. De vier ruiters van de apoca-
lyps (Presser) storten zich in de vorm
van Spaanse scharen op de Nederlan
den. De ondergang van Haarlem in
1573 brengt verharding van de stand
punten van enerzijds de strijdbare,
radicale calvinisten, van anderzijds
in het zuiden de conservatieve, ka
tholieke aristocraten.
Daar tussenin zitten de neutralisten,
de gematigden zoals Willem van
Oranje. Zij proberen een vergelijk tot
stand te brengen tussen de opstandi
ge gewesten Holland en Zeeland en
de landvoogd Requesens. Dat schijnt
in 1576 ook te lukken. In de Pacifica
tie, de vrede, van Gent wordt de sa
menwerking tussen alle gewesten
beklemtoond, evenals de gehoor
zaamheid aan Filips II.
Die vrede is een mislukking gewor
den. Dat kwam doordat de regeling
van het godsdienstig probleem naar
de toekomst was verschoven, wat be
grijpelijkerwijs de vele calvinisten
buiten Holland en Zeeland niet zinde.
Bovendien wist ook Filips' nieuwe
landvoogd, Don Juan, in die sfeer van
wantrouwen niet beter dan maar
weer geweld te gebruiken. De gema
tigden trachtten nog Juan te doen
vervangen door aartshertog Mathias
van Oostenrijk, maar koning Filips
stuurde na Juans dood de hertog van
Parma. Al spoedig won deze kundige
veldheer drie Waalse en katholieke
gewesten voor de Unie van Atrecht
die bedoeld was om de Pacificatie te
vernieuwen en het daarmee in strijd
zijnde opdringen van de calvinisten
in Vlaanderen en Brabant tegen te
gaan.
Intussen was men ook ln het noorden
niet gerust op de Gentse vrede. Met
name Willem van Oranje ging zich
beijveren voor een hechtere samen
werking aldaar, ook alweer niet om
de Pacificatie te doorbreken, maar
om via een „nadere unie" een verde-
Over die ondertekening is onder his
torici nog wel wat te doen, want eeu
wenlang heeft men zich gebaseerd op
een stuk dat in het Rijksarchief in
Den Haag ligt, terwijl onlangs is vast
gesteld dat dé acte niet in Den Haag
maar in Gent opgeborgen is. Het aan
tal handtekeningen is verschillend.
Hoe dat zij, de tijd zou spoedig leren
dat het hoofdzakelijk Holland was
dat de touwtjes in handen had, en
hield.
Het Unietractaat was niet bedoeld als
grondwet van een nieuwe staat. Maar
de loop der omstandigheden heeft er
toch voor gezorgd dat „Utrecht,, de
grondslag werd van het Noordneder
lands gemenebest, en dus toch in
zekere zin als grondwet ging fungeren
Eerst werd het gebied van de Unie
door de militaire successen van Par
ma steeds kleiner; in 1586 had hij
alles bezuiden de grote rivieren onder
zijn gezag gebracht. Intussen hadden
de opstandige gewesten in 1581 beslo
ten Filips II niet langer als hun land
heer te erkennen.
Er is een wijdverbreid misverstand
dat Filips zou zijn afgezworen. Die
plechtigheid heeft nooit plaatsgehad.
Hij is zelfs niet afgezet als 'heer der
Nederlanden', want dat was hij niet.
In feite schafte elk gewest zijn graaf
of hertog af. Dat gebeurde bij eenvou
dig besluit van de Staten-Generaal.
Een hamerstuk. De 'verlatinghe'
moest het de staten mogelijk maken
te breken met een belachelijk gewor
den fictie in de wetgeving, zoals Ro
gier zegt.
Sedert 1572 immers, toen de Staten
v.„yi
m i» f 1, - v- w
i
-fa*
-
■v-iSvc
>S
F-W...I'm
van Holland voor het eerst bijeen
kwamen zonder machtiging van de
soeverein, was er een reeks besluiten
genomen en plakkaten uitgevaardigd
op 's konings naam. waarvan de
meeste indruisten tegen zijn wil. De
gehele wetgeving van Holland en op
den duur ook van de meeste andere
gewesten zou men aldus Rogier
tot 1581 toe een keten van valsheden
in geschrifte kunnen noemen. Toen
Willem van Oranje in 1578 het graaf
schap Lingen op koning Filips vero
verde. liet hij een decreet opstellen,
waarbij 'wij Filips'...aan 'onzen lieven
neve Willem, prinse van Orangiën'
het landje ten geschenke geven ter
beloning voor de menigvuldige ons
door hem bewezen diensten. En de
Leidse universiteit was in 1578 bij
decreet van 'wij Filips'. gesticht om
gereformeerde predikanten op te
leiden.
Filips dus afgezet maar wat nu?
Voor de democratie is het in de zes
tiende eeuw te vroeg, maar zelfs de
idee van de republikeinse staatsvorm
komt nog niet direct op. Pas na twee
mislukkingen met de Franse
kroonprins Anjou en met Leicester,
afgezant van de Britse koningin en
na de zorgvuldig beraamde moord op
Willem de Zwijger, die anders wel
licht soeverein geworden zou zijn,
schuift geleidelijk en onoverzichte
lijk de soevereiniteit naar de staten
der gewesten. Zo ontstaat de Repu
bliek der meer verdeelde dan verenig
de Nederlanden.
Hier komt de Unie van Utrecht weer
in hef zicht, want deze jonge Repu
bliek, op de duur van de Zeven Ge
westen, heeft een reglement nodig.
Dat zoekt men in bestaande stukken,
onder andere in het tractaat van
Utrecht, waarop men in gevallen van
conflict kan terugvallen. Wonder bo
ven wonder heeft het Unie tractaat
twee eeuwen lang, tot 1795, als zoda
nig gefungeerd, hoewel het er niet
voor geschreven was. Zelfs de grond
wet van 1814 en die van 1840 verwij
zen er nog naar. Ondanks alle parti
cularisme, ondanks de overheersing
van Holland met zijn koopmanschap
en calvinisme, ondanks de eindeloze
machtsstrijd tussen Oranje en de sta
ten, ondanks dat alles groeide er toch
iets eigens, dat we later Nederland
zijn gaan noemen.
Kijk naar de geschiedenis van de
zuiderburen. Is België niet mede door
het ontbreken van zulke samenbin-
q y^f-4 V.f v ->»-»»
Atv-O' A
idertekening van de Unie van Utrecht. Jan van Nassau zette ais eerste ziln naam. (Stadsarchief Gent)
vh. $~i
dende factoren tot een staat gewor
den die lijdt onder identiteitscrises?
Zonder Unie van Utrecht was Neder
land nu allicht een soort België (waar
mee overigens weinig kwaads be
doeld is.)
De burgemeester van Utrecht, Henk
Vonhoff, zei het deze week wel aardig:
de Republiek had sterke monarchis
tische trekken; de Staten-Generaal
oefenden de soevereiniteit uit „als
waren zij de landsheer", met onder
anderen Oranjes in de hoogste amb
ten. Na de Franse tijd zien we een
monarchie onder Oranje, maar door
de wordingsgeschiedenis een monar
chie met een sterk republikeins ka
rakter, heel anders dan de Angelsak
sische en Skandinavische monarchie-
en, moderner en stevig gefundeerd.
Regenten
Geen democratie na Filips' afzetting.
De regenten zitten stevig in het kus
sen. In de meeste steden was de in
richting van de regering in de middel
eeuwen zelfs democratischer dan tus
sen 1581 en 1795, oordeelt Rogier. In
plaats van de ene vorst komt de ene
klasse, de gesloten cóterie, een oligar
chie waarvan ook de Oranjes menig
maal het slachtoffer werden.
Toch, wie naar omringende landen
kijkt, moet zeggen dat het bestuur
lijk draagvlak zeker ln de zestiende
en zeventiende eeuw ln de Nederlan
den veelal breder is dan elders. En de
aristocraten zijn ln het begin nog vim
een Romeinse eenvoud (Presser), van
achter de toonbank vandaan: .Hans
Schytpeper, Hans Brouwer, Hans
Keeskoper', mensen van door en door
echte simpelheid, die met het volk
omgaan en zeker in de aanvang open
staan voor kritiek. De stedelijke de
putaties in Den Haag wonen daar op
gestoffeerde kamers of in loge
menten.
onder een overheid die de gerefor
meerde kerk zo klein mogelijk en de
andere kerkgenootschappen zo vrij
mogelijk hield. Waarschijnlijk is het
nog steeds zo, dat nergens in Europa
zoveel verschillen zich op zo'n klein
gebied manifesteren. Daarom is er
toch iets voor te zeggen, met Romein
23 januari 1579 het geboorteuur van
de Noordnederlandse natie te noe
men. en de Unie van Utrecht de
grondslag ervan.
Voor dit artikel is gepot uit boeken
en artikelen van S. Groenveld, K. H.
D. Haley, J. Huizinga, E. H. Koss-
mann, J. Presser, L. J. Rogier, J.
Romein en anderen
ONZE LEVENSLOOP
gezagsgebied van
Nederland |fcu
WP N.*Holkmd
1576- Amsterdam
na 8 jaar ^^pUhrechh
opstand
Spanje C*^^olland
•Walcheren
Nijmegen
Venlo0
Antwerpen
«Oostende
De Spaanse veldheer Splnola ziet op
reis door Holland onderweg een tien
tal mannen ln het gras hun boter
hammen met kaas eten; op de vraag
wie dat zijn, luidt het antwoord: .onze
soevereinen, heren en meesters', dat
wil zeggen de heren Gedeputeerden.
Dat stoere, degelijke Is er wél gauw
af. Maar toch.
Verdraagzaamheid
In de tekst van het Unietractaat staat
de religie niet voorop. Eerst wordt de
eenheid der gewesten benadrukt, dan
de gezamenlijke defensie tegen de
vijand, de onderlinge bijstand, ver
dragen. belastingen, de munt. Pas in
artikel XHI is de religie aan de orde.
Het komt er op neer dat ln Holland en
Zeeland alleen de gereformeerde kerk
volop ls toegestaan en dat men in de
andere gewesten in de religie wordt
vrijgelaten. Vervolging ls, ook vol
gens de Pacificatie van Gent, ver
boden.
1648..
toen Spanje J
Nederland
erkende J
als zelf-
oAnlwwpen
Brussel Maaslr^
•toetm
Antwerpen
Maasteith)
Nederland ingelijfd bij
Frankrijk (BVdL^f>
1810-1813
Welnu, de praktijk na 1579 ls geweest,
een aantal incidenten daargelaten,
dat er een verdraagzaam klimaat ls
gaan heersen, ook ten opzichte van
rooms-katholieke elementen, van wie
men toch soms vermoeden moest dat
ze met de vijand bleven heulen. Ze
ker. toen Lelden belegerd was en er
op het papleren noodgeld de spreuk
..Haec libertatis ergo" kwam te slaan
(het is voor de vrijheid), maakten de
predikanten bezwaar Het moest
.Haec religlonis ergo' zijn: om de reli
gie. De katholieke historicus Rogier
meent dat de veelgeprezen Neder
landse verdraagzaamheid veelal een
uitvloeisel was van dogmatische on
zekerheid. Maar Erasmussen en
Coornherts bouwen geen staten; reli
gievrede was een humanisten-hersen
schim.
De statenbond nog steeds Rogier
was dan ook geen paradijs waar de
wolf met het lam speelde en de vos de
kippen met rust liet Maar hij was wél
de meest tolerante staat van heel die
tijd. En tenslotte was er dan toch een
kennelijk gereformeerd volksleven
Grenst
rijk Nederland
1815-1830 iollBOOniKkf
deNtd. koning
