De illusie van de Nederlandse Volksbeweging
50
r.
7
ff#
6.95
ES nn
VROOIVm DREESM ANN
Kela
Tapijt
Een opruiming waar de boekenwurmen van watertanden!
S - V*
I
415:
13?
12?
8?.
En ook nog
En natuurlijk:
SssstS'
2.-
Knallende
koopjes
bij Kela
Eenheidsgedachten sloegen in na-oorlogs Nederland niet voldoende aan
L1694 A50
>50
50
9.50
9.50
5.50
29.50
95
5.- 6.-
KELA
MEN-
DOSSA
HEUGA
SHAGGY
HEUGA heugal
WELDA' 1
ONDERDAG 18 JANUARI 1979
TROUW/KWAR I ET H 15
oor J. G. A. Thijs
Et groepje Nederlanders, dat op een mei-avond in een Britse
ilitaire kantine dè Nederlandse radio aangezet had, toonde
en overmatige belangstelling toen de uitslagen van de
iste na-oorlogse verkiezingen voor de Tweede Kamer be-
ndgemaakt werden.
het groepje behborden militairen
de hele oorlogstijd in Engeland
jrgebracht haddén en zich daar-
or niet zo bijster, betrokken voel-
bij wat er aan dè overkant van de
ordzee gebeurde; er waren er ook
sedert de bevrijding van het zui-
I, eind '44 of begin '45. in Engeland
ren; de overigen Waren pas uit Ne
land overgekomen om hier een
itaire opleiding te volgen en zij
en voor het allergrootste deel nog
jong en dat betekende in die tijd
k nog: niet zo erg bij de politiek
rokken. Dat de cijfers die via de
io genoemd werden samen een
arisch belangrijk feit vormden
ig tot de meesten van het groepje
door de prijs van sigaretten,
ken en drank boezemde hun op
moment meer belang in.
herinnering aan het tafereeltje in
kantine van een Britse kazerne,
im boven tijdens de lezing van de
lie die Jan Bank geschreven heeft
r de Nederlandsè Volksbeweging,
de Tweede Kamerverkiezingen
mei '46 kwam tot uiting wat
tiek ingewijden al wisten of voel-
aankomen: de „vernieuwers"
den verloren, de „doorbraak" was
een groot deel mislukt, de mees-
oude" politieke partijen waren zo
eveer overeind gebleven, de uit de
ittingstijd voortgekomen Neder-
ise Volksbeweging, die het een-
Isdevies in haar vaandel geschre-
en de verzuiling de oorlog ver-
rd had. was buiten de grenzen
wat zich begin 1946 in de nieuwe
ij van de Arbeid verenigd had,
welijks aangeslagen.
iderlandse Unie
de achtergrond van deze mis
ing moeten we teruggaan tot het
n van de bezettingstijd, toen de
erlandse Unie met haar kritiek op
ooroorlogse parlementaire demo
cratie en haar eenheidsgedachten een
voor ons land ongekende aanhang
verwierf. De Unie werd eind '41 verbo
den, maar in het gijzelaarskamp te
Sint Michielsgestel sprak een aantal
mensen, afkomstig uit de bovenlagen
van de maatschappij, verder over wat
er na de oorlog allemaal veranderd
moest worden. Zij behoorden tot zo
ongeveer alle levensbeschouwelijke
groeperingen, maar er vormde zich al
spoedig een kleinere groep links-geo-
riënteerden en vernieuwingsgezin-
den, waarvan de latere minister-pre
sident Schermerhorn de voorman
werd en waarin de religieus socialist
dr W. Banning belangrijke invloed
had. Van het groepje maakten verder
deel uit twee leden van het voormali
ge „driemanschap" van de Neder
landse Unie, dr. J. E. de Quay en mr.
L. Einthoven, en verder dr. J. A. H.
Logemann, prof. mr. P. Lieftinck, mr.
E. M. J. A. Sassen, prof. mr. H. Krae-
mer. ir. F. C. M. Wijffels en dr. H.
Brugmans.
In de benarde omstandigheden van
het gijzelaarskamp wordt een pro
gramma voor de vernieuwing van de
Nederlandse politiek geschreven. De
als „rusteloos zoeken" gekenschetste
Banning (hij schreef in die tijd dat hij
hoopte dat er bij de bevrijding „nog
mensen zijn die begrijpen dat ze op
de knieën moeten") legt sterk het
accent op het belang van normen en
van de christelijke overtuiging, Brug
mans introduceert het „personalis
tisch socialisme" (met de nadruk op
de waarde van de menselijke per
soonlijkheid), dat al spoedig gezien
wordt als de kern van wat de nieuwe
beweging wil. Ondanks veel verschil
len zijn de gespreksdeelnemers het
erover eens dat het tijdperk van het
kapitalisme voorbij is, dat de „anti
these" tussen de „linkse" en de op
godsdienstige partijen gevormde po
litieke partijen en organisaties over
wonnen is en dat de partijvorming op
geheel andere wijze moet geschieden.
In dezelfde geest schrijft het uit krin
gen van de Nederlandse Unie voort
gekomen verzetsblad Je Maintien-
drai, dat zich later geheel zal identifi
ceren met wat dan de Nederlandse
Volksbeweging (NVB) zal heten.
Intellectuelen
In de winter '44-'45 worden in het nog
bezette Noorden ondergronds voor
bereidingen getroffen voor oprichting
van de NVB, die het aanzien van
politiek Nederland grondig zal moe
ten veranderen. In het dan al bevrijde
Zuiden van ons land zijn er veel voor
standers van de NVB, maar dat zal
na mei '45 in het hele land zo zijn en
het zal voor de beweging funest blij
ken bijna uitsluitend onder intel
lectuelen.
Van een Eindhovens comité (vooral
onder het Philips-personeel waren
veel „vernieuwers") krijgt koningin
Wilhelmina een advies waarin gepleit
wordt tégen het herstel van de voor
oorlogse gemeenteraden en provinci
ale staten. Het comité wijst op het
belang van „nationale binding" en
„christelijke grondslag" en legt sterk
de nadruk op de „eischen van den
nieuwen tijd". Tegenbewegingen zijn
er in het bevrijde zuiden al spoedig:
op oudejaarsdag 1944 spreken de zui
delijke bisschoppen uit dat de „kat
holieke, sociale en culturele organisa
ties hun door en in den oorlog onder
broken werk moeten voortzetten" en
er zijn ook geluiden als dat van de
socialistische advocaat mr. L. A. Don
ker, die in een rapport de vernieuwers
aanvalt op hun „denigreerende ap
preciatie van de parlementaire demo
cratie".
den hun gedachten ruime verbrei
ding: het Militair Gezag recruteerde
zijn medewerkers voor een groot deel
uit hun kring en vijf NVB-gezinden
maken deel uit van het in februari
1945 gevormde tweede kabinet-Ger-
brandy: dr. L. J. M. Beel, dr. G. W. M.
Huysmans, dr. J. E. de Quay, ir. F. C.
M. Wijffels en de Philips-topman ir.
Th. Ph. Tromp. Maar zowel het Mili
tair Gezag als het tweede kabinet-
Gerbrandy is in de tijd begrensd: bij
de bevrijding zullen ze allebei moeten
verdwijnen. En door de deelname aan
het kabinet wordt de verhouding tot
de socialisten, die juist uit het kabi-
Professor dr. J. E. de Quay,
voorman van de Nederlandse
Unie én van de Nederlandse
Volksbeweging, in de na-oor
logse jaren
Noodlottig
De vrees dat een zuidelijke Neder
landse Volksbeweging te veel een
rooms stempel zal krijgen om echt
„algemeen" te worden weerhoudt de
vernieuwingsgezinden ervan de be
weging in de winter '44-'45 al officieel
op te richten. Die negen maanden
uitstel zijn volgens Bank voor de
NVB noodlottig geworden: „het ont
breken van een organisatie maakte
de vernieuwers kwetsbaar". Wel von-
net stappen als de „vernieuwers" erin
komen, er niet beter op.
Kort na de bevrijding van het Noor
den, half mei 1945, verschijnt het al in
de bezettingstijd geschreven pro
gramma van de Nederlandse Volks
beweging, waarin sterk de nadruk
gelegd wordt op ideële zaken als
christelijke overtuiging, geestelijke
strijd en behoud van het Nederlandse
geestesmerk. Op 24 mei '45 wordt in
Amsterdam de constituerende verga
dering gehouden, maar de kritiek op
het eenheidsstreven van de NVB
wordt er niet minder door. „De groot
ste vijand van de eendracht is de
eisch tot eenheid", schrijft Trouw,
dat zich van het illegale begin al
uitgesproken heeft voor herleving
van de christelijke partijen.
Brief Den Uyl
Ook in socialistische kring is er. zoals
al verteld, kritiek. In het archief van
de NVB vond Bank een brief van de
toen nog jeugdige J. M. den Uyl, die
vindt dat het „vitalistisch levensge
voel" (het doen gaat vóór het denken)
dat hij bij de NVB aantrof een „anti
democratische tendens" heeft. „Zeer
bedenkelijk" vindt Den Uyl de ge
dachte om onze democratie zo te her
vormen dat de volksvertegenwoordi
ging bevoegdheden zou verliezen en
de positie van de uitvoerende macht
sterker zou worden. Ook vond Den
Uyl dat de NVB te „rechts" was; er
werd niet gesproken over „arbeiders"
maar over „werkers". Op de oprich
tingsbijeenkomst uit ds. Buskes een
opmerking die in dezelfde richting
gaat: de NVB heeft geen oog voor de
klassenstrijd, de arbeiders vinden
ook minister-president Schermer
horn een veel te „nette" figuur. Ook
anderen vinden dat het er in de NVB
veel te intellectualistisch toegaat.
Het feit dat van de nieuwe beweging
vrijwel geen arbeiders deel uitmaken
werd reeds gememoreerd.
Behalve de arbeiders zijn ook de
rooms-katholleken in hoge mate on
toegankelijk voor het streven van de
NVB: uit het hele land komen al
spoedig meldingen dat de NVB van
roomse kant tegengewerkt wordt.
Veel roomsen schijnen met Banning
de behoefte aan „grote politiek, aan
groot denken en werken" niet ge
meen te hebben. Als De Quay met
andere vernieuwingsgezinden van de
groep Christofoor de weg naar de tot
KVP hervormde Rooms Katholieke
Staatspartij terugvindt, lijkt het pleit
beslecht.
PvdA
We kunnen in dit verhaal niet alle
contacten vermelden die er zijn ge
weest tussen de NVB en een aantal
politieke partijen. In het boek van
Bank is een uitvoerige weergave te
vinden. Ze monden uit in de oprich
ting van de Partij van de Arbeid,
waarin de SDAP de vrijzinnig-demo
craten. de Christelijk Democratische
Unie, een betrekkelijk klein aantal
CHU'ers en een aantal politiek daklo-
Professor dr. W. Banning, de
religieus socialist, die grote
invloed had op het in de be
zettingstijd geschreven pro
gramma van de NVB.
zen zich verenigen. De illusie van een
„brede volkspartij" wordt met de ver
kiezingsuitslag van mei '46 definitief
verstoord: de arbeiders blijken in
massa naar de CPN te zijn overge
gaan. De NVB lijdt tot 1951 een kwij
nend bestaan (de laatste Jaren als een
imaginaire „Personalistische Unie"),
daarna is zij van het toneel ver
dwenen.
Heeft de beweging behalve de mede
door haar geïnspireerde PvdA nog
sporen achtergelaten? Bank wijst op
een aantal punten waar, tijdens het
kabinet Schermerhorn-Drees. in
vloed van de NVB te zien valt. Hij
noemt onder meer de regeringsvoor
lichtingsdienst (de NVB bepleitte di
rect contact tussen regering en bur
ger) de omroep (Radio Nederland in
de overgangstijd had de kentekenen
van een nationale omroep), de bestrij
ding van de zwarte handel (daarbij
deed de NVB haar zedelijke normen
volop gelden), de havenstakingen van
1945 in Rotterdam (voor de NVB re
den om te pleiten voor een nationale
vakbeweging) en de Indonesiê-kwes-
tie (ook in de NVB was er overigens
sprake van een discussie over de „ge
zagskwestie").
Nu er de laatste tijd herhaaldelijk uit
de bezettingstijd daterende „kwes
ties" aan de orde geweest zijn. is het
interessant te vernemen hoe zeer vol
gens Bank de Nederlandse Volksbe
weging in 1945/46 verbonden bleef
met de Nederlandse Unie. de veel
gekritiseerde massa-beweging uit het
begin van de bezetting. De NVB was
enerzijds de erfgename van de Unie,
vooral waar het de kritiek op het
vooroorlogse tijdperk betrof, maar
heeft toch steeds afstand van de Uniè
trachten te nemen, niet het minst
met het oog op de SDAP. die vooral
aanvankelijk zeer kritisch tegenover
de Nederlandse Unie stond.
Opmerkelijk is ook dat de geestelijke
vader van de NVB, Banning, beslist
met de anti-revolutionairen wilde*,
spreken. Politiek bood dat weliswaar
niet zoveel uitzicht, maar „sociaal-
pedagogisch" vond hij het van be
lang. Banning vond dat van de ARP
„een geestelijke tucht is uitgegaan enL
een geestelijke inhoud ons volk is
binnengedrongen die wij niet kunnen
missen". Gesprek met de ARP is er
overigens vrijwel niet geweest. Over;',
de achtergronden van de a r. afwij
zing is Bank vrij summier; niet iedere
lezer zal deze houding nu begrijpen.
Overigens een bijzonder interessant
boek. niet het minst voor wie dit stuk
geschiedenis heeft zien gebeuren.
Jan Bank. Opkomst en on
dergang van de Nederland
se Volksbeweging. In Ca
hiers Nederlandse politiek.
Kluwer, Deventer, Prijs
32,50.
m
14 - '10 DE EERSTE WERELDOORLOG
et definitieve standaardwerk over de eerste grote
ilkerenbotsing in de geschiedenis.
it werk geeft een zo volledig
logelijk beeld van de oorlog die het
nde van een historisch tijdperk
arkeerde. Het isisamengesteld
Dor een team vap meer dan 300
jskundigen uit de gehele wereld
)etien delen zijn
ivervloedig geïllustreerd,
liet alleen met foto's
intekeningen, maar ook
documents humains' zoals brieven
ran frontsoldaten, uittreksels van
lagboeken, memoires, krante-
irtikelen, dagorders, redevoeringen,
leheime rapportën, kaarten en
ilattegronden.
let complete werk bestaat uit
0 delen met samen 2240 bladzijden
2500 illustraties in kleur en zwart/
fit. De delen zijn gebonden en voor-
ien van stofomslag,
ormaat 21.5 x 28.5 cm.
opruiming
OiSWSTlWtWUXX»"*
Mi*?
v 3 V-W
Deze complete geschiedenis van de
EERSTE WERELDOORLOG
nü van
99!
ILLES OVER HANDWERKEN
lilgebreide vraagbaak voor'
sdere handwerkster met.alles
'at u weten wilt ovër béken„
reien, macramé. borduren,
aaien, frivolité. weven,
erven, batikken, kantklossen,
unniken en andere tech-
leken Een naslagwerk van
irmaat mede door de
onderden instruktieve foto's
n tekeningen,
ebonden
59.50 voor
F. ftiannes en Caspaares
"ken - 100 VERBEEL
DEN VAN AMBACHTEN
lt menselijk bedrijf vertoon(L
100 verbeeldingen van
ibachten. konsten. han-
iringen en bedrijven; met
rsen Een facsimile
oot formaat
n 29.90 voor WM
Cyril Falls -
DE GROTE VELDSLAGEN
Boeiende beschrijving van de
veldslagen die beslissend zijn
geweest voor dé-loop der
wereldgeschiedenis van de
17e eeuw tol het beruchte
Ardennenoffensief van
Von Rundstédt in 1944
Groot formaat met honderden
illustraties waarvanvele in
kleur Gebonden
van 59.50 voor
Bert van der Veer -
GREPEN UIT EEN KWART
EEUW TV IN NEDERLAND
Ofwel vijfentwintig jaren
televisie in woord en beeld.
Met een voorwoord van
Nico Scheepmaker.
Onmisbaar voor
TV-fanaten!
Van 26.- voor
KIJK OP... PARIJS.
MAROKKO. GRIEKENLAND
Uitstekend verzorgde gidsen
van hoge kwaliteit met
duidelijke informatie over
stad. land. streek of eiland,
over historie, bezienswaardig
heden, reisroutes en hotels
Met kleurenfoto's en platte
gronden.
Groot formaat
van 41.-voor
per deel
HOFJES IN NEDERLAND
Oer-nederlands zijn de hofjes,
een wereld op zich. In dit boek
worden bijna alle nog be
staande hofjes in Nederland
beschreven, hun geschiede
nis en hedendaagse situatie.
Met 300 oude en
nieuwe foto's.
Gebonden lf|JL
van 45.-voor H
George Bishop -
DE EEUW VAN DE AUTO
De ontwikkeling van de auto
mobiel: van het 'paardloze'
rijtuig tot het praktische,
betaalbare transportmiddel
van vandaag. Meer dan 200
foto's verlevendigen de
interessante tekst.
Gebonden
van 34.75 voor
Donald Seaman - DE BOM
DIE KON LIPLEZEN
'Een explosie van spanning',
aldus de New York Times bij
verschijnen van de oor-
spronkelijke uitgave. BfJO
Van 17.50 voor
Haining
GROOT HEKSENBOEK
Dit boek geeft een over
zicht van de geschiedenis
der hekserij van de vroegste
tijden tot nu Met unieke
illustraties Gebonden
van 27.50 voor 9C
w»
Collins/Lapierre-
DIE NACHT KWAM DE
VRIJHEID
Indringend verslag van een
keerpunt in de
wereldgeschiedenis de ge
boorte van India en Pakistan
Gebonden/
SOObldzn
van 42.50 voor
Nath. Harris -
OOSTERSE TAPIJTKUNST
Complete gids van kleden en
tapijten uit het Oosten. Over
het ontstaan van het tapijt-
weven, de knoop-, weef-,
kleur- en droogtechnieken.
Over het verzamelen,
verzorgen en repareren.
Met talrijke afbeeldingen in
kleur.
Gebonden van
24.75 voor
Ellis - HET VLEES KOOKBOEK
Speciaal kookboek voor het
bereiden van vlees met al
haar mogelijkheden.
Gebonden van
15.90 voor
MIES 25Vt JAAR TV;
OMZIEN IN VERBAZING
De enig echte TV-Vrouw van
Nederland. Mies Bouwman
vroeger en nu, thuis en in haar
werk, haar gevecht met de
omroepen de
Gooise bazen.
Van 15.50
nu voor maar
Chris Ellis - DE WERELD
VAN DE LUCHTVAART
Fascinerend overzicht van de
geschiedenis van de lucht
vaart vanaf de eerste
ballonnen tot het massa
luchttransport van de jaren
'70. Met ruim 200 foto's.
Gebonden «a
van 34.75 voor
Bahnsen/O'Donnell -
DEFÜHRERBUNKER
Ooggetuigen die tot nu toe
zwegen vèrtellen hier hun
verhaal over de faafste dagen
in Hitler's omgeving.
Gebonden
van 29.50 voor
DE BIJBEL IN BEELD
Met 250 houtgravures van
Gustave Doré.
Groot formaat
van 29.50 voor
Wina Born
KOKEN MET VRUCHTEN
Combinaties van vruchten
met vlees- en visschotels,
enz. Van 13.50 voorj^50
I IIUUT*C
DE ROODE DUIVELIN
DEN GEZELLIGEN KRING
Een kostelijk goochelboek
uit 1861.
Van 10.90 voor
Ceram -
DE EERSTE AMERIKAAN
Het raadsel van de oudste
bewoners van de nieuwe
wereld.
Van 38.90 voor
Mauch - PADDESTOELEN
147 Paddestoelen geheel
in kleur, met duidelijke
beschrijving. m 50
Van 14.50 voor I|~
Thor Heyerdahl -
FATU HIVA - TERUG
NAAR DE NATUUR.
Het stoutmoedigste
avontuur van Heyerdahl
op 'n eiland in de Stille
Zuidzee
Van 37.- voor
Robert Rostand
DE KILLER ELITE
Een super-thriller van
formaat Paperback van
240bldzn
Van 16.50 voor
Leslie A. Hart -
HERSENWERK
Nieuwe visie op het leren,
voelen en denken van de
mens
Van 29.50 voor
DE FABELTJESKRANT
Meneer de Uil vertelt en heet
allen welkom in het Grote,
grote Dierenbos
De gebroeders Bever,
Juffrouw Ooievaar, Zoef de
Haas en alle anderen
BOLKE DE BEER
De harlveroverende kleine
beer beleeft met zijn vriendjes
allerlei heerlijke avonturen
Kies uit verschillende delen
Nu drie boeken m
voor maar vier gulden. Af*
6?
v. Oirschot - SPOKEN EN
KASTELEN IN NEDERLAND
Spookverhalen, met tal
rijke tekeningen. Groot
gebonden boek. O50
Van 28.50 voor
Lawrence Sanders -
LIEFDE ALS TEGENSPEL
Weer een boek van de
schrijver van 'de eerste
doodzonde'
Gebonden 10^0
Van 28 90 voor lAa
Fred. J. Lammere -
DRIE PRINSEN NAAST
DE TROON
Over de drie Prinsen die
met elkaar gemeen
hebben dat ze in de
schaduw van de troon
moeten leven Prins
Hendrik. Prins Bernhard,
Prins Claus.
Van 16.90
ÏM#
FEESTVERSIERINGEN
HET JAAR ROND
Oude en nieuwe moge
lijkheden om alle feest
dagen hun typisch eigen
sfeer te geven.
Van 10.90 voor
DUNDERKLUMPEN
Enig verhaal van een klein
mollig baasje met een
korte staart en een grote
hoed met brede rand.
Met foto's en tekeningen.
Van 13.90 voor J50
Grube - PAARDESPORT
Schitterend boek voor de
echte paardenliefhebber.
Met meer dan 130
kleurenfoto's.
Van 92.- voor
Adelle Oavis - EET GOED,
BUJF GEZOND
De voeding kan bepalen
hoe wij er uitzien en hoe
wij ons voelen. ^950
Van 25.50 voor
Rainey - WANDKLEDEN
Naast de vele werkstuk
ken tal van aanwijzingen
voor de diverse tech
nieken. Met honderden
foto's MA
Van 23.50 voor
SUPERKRUISWOORD-
PUZZELBOEK
Kruiswoordraadsels en
doorlopers. Een heel boek
vol. Met de
oplossingen.
Van 8.90 voor
SUPER
PUZZELVRAAGBAAK
Onmisbaar bij het oplos
sen vari al uw puzzels.
Meer dan 500 000
woorden met uitgebreide
rubrieken. m ca
Van 24.50
JEUGDREISGIDS
NEDERLAND -
FRANKRIJK Noord-West
Informatie speciaal voor
de jonge toerist. Per dl
van 13.90 voor ^50
Krevitsky - <3a
MODERN WEVEN
Een stimulans om aan de
hand van de geboden
technieken een eigen
sti|l van weven en ont
werpen te ontwikkelen
Van 14.90 voor 6S°
42°
weereen
driedubbeldik album
DONALD DUCK
EN ANDERE VERHALEN
voorde speciale prijs
Kinder-en
jeugdboeken
voor spotprijzen
Pockets
3 voor 3 voor
I Mooie JjJJJ^ffmér-
gebroi^ °'C
kleuren.
1 5 jaar
garantie.
per tegel
■7acht van vacht
ruim 5 iaar onder oe
pannen,
per tegel
033 hdr
bruin en
bruin,
per tegel
van Monsanto
Cumulott-garen Ou»
anti-statisch In dw-
gemengde kleuren.
400 cm breed,
per strek- -^75
Ende meter aQJ3
inci. leggen \J
tnd- leggen 1
nr
heugal
I IOCS, reiver
scheerwol
1 sr^sSosto'?"
tapijt van wand tol
wandteteggeo_,
1.000 gram perm
50 «50 cm QC
5jaar S **7.
garantie 1
^tegetl
I lAoiit met een 2Wd
15&S.
1 £Ï2£ rdVurssieh
woonplek «CQ
400 cm
££Uhe£jn«jm
(Plat van Haugtan)
