f
-oto's en gezinsgeluk
en 'medailletroep' en een nieuwe orde
=1
1
\l
H
\i
Piaget voor aap
milie-albums vaak kronieken vol ideaalbeelden
,Om iets vast
te houden'
Wetenschap en techniek
Wiebeis veelzeggend
over Venus' innerlijk
RDAG 9 OËCEMBEFB978
BINNENLAND
TROUW/KWARTET
15
r Piet Hagen
lijn verhaal ..De vreemde
beschnjft de Zweedse
Stig Dagerman hoe een
en een man samen foto's
.Jjken. Of liever gezegd, de
w zit de foto's te bekijken
e man bekijkt zijn vrouw.
Ie man op een gegeven moment
<i$en foto van tafel neemt, ziet hij
elf met zijn vrouw op een kermis
schommel zitten. Met zijn arm
3 e schouders van zijn vrouw gesla-
£™fcaar de man kan zich niet herin
waar en wanneer dat geweest is.
jlgende foto's laat het geheugen
man hem steeds meer in de
Zo herinnert hij zich niet wan-
?n strandfoto is gemaakt, waar-
is afgebeeld terwijl hij aan de
tl antzijn eigen vrouw, aan de ande
re nt een vreemde vrouw, wie weet
et meer, omarmt. De man raakt
y s meer in paniek.
atste foto laat twee mensen zien
nder een boom staan. Een man en
itouw. Hij herkent de vrouw als
eigen vrouw. Maar de man daar-
is hem volkomen onbekend. Ver
bid gooit hij de foto weer op tafel
(gt: wie is die kerel waar je mee
die eik staat? Dat ben jij, zegt ze.
verhaal eindigt ermee, dat de
de man in zijn slaap vermoordt,
lunne draad waarmee man en
v verbonden waren aan een ge-
ichappelijk verleden is gebroken,
e vrouw bezegelt die breuk met
imerslag op de schedel van haar
enoot.
s een weinig opwekkend verhaal,
het illustreert goed hoe onschul-
kiekjes, gemaakt om het gelukkig
;ijn van weleer vast te leggen,
chok teweeg kunnen brengen, als
eluk allang vervlogen is.
verhaal van Dagerman laat ook
hoe mensen bij het 'bekijken van
eikaars reacties peilen. Ze bekij-
le beelden van het verleden niet
v door hun eigen bril, maar ook
'de bril van anderen
lyse
ee artikelen in het Amsterdams
ilogisch Tijdschrift (vijfde jaar
nummers 1 en 2) hebben Jaap
£<jdam en Warna Oosterbaan Marti
net maken van en kijken naar
lotos uitvoerig geanalyseerd,
m studie blijkt dat familiefoto's
bedoeld zijn als demonstratie
het gezinsgeluk. ..Gezinsfoto's la-
lien hoe mensen hun gezin graag
inderen en aan zichzelf tonen".
al de laatste tien jaar is het aantal
men dat gemaakt wordt gigan-
gestegen In 1974 maakten we
elkaar al 269 miljoen foto's per
Sinds de introductie van het auto-
sche, probleemloze cameraatje is
tografie en met name de familiefo-
ifie een vanzelfsprekend onder
van het dagelijks leven geworden,
sn Boerdam en Martinus.
en NIPO-enque te van drie jaar
len weten we ook wat de mensen
[raferen. Vakantiefoto's staan bo-
^an de lijst. Daarna volgen onder-
als kinderen, familieleven.
St.Nicolaas, dieren, land-
H> en ijspret.
nu en dan", schrijven Boerdam en
inus. „komt het album of de
enendoos op tafel en worden de
s weer bekeken, vaak samen met
ren. Er worden allerlei herinnerin-
opgehaald. en mensen van buiten
jezin worden ingewijd in de fami-
fschiedenis. Familiefoto's maken
ekijken zijn sociale bezigheden: de
zetten elkaar op de foto.
Bin aanwijzingen en kiezen de mo
llen uit Deze foto's vormen
Heikaar een beeldarchief waarin het
j i en de geschiedenis van personen,
nen en families ligt opgeslagen,
ilie-albums zijn in veel gevallen
kronieken van een gezinsleven, zij
de moderne vorm van het geschre-
lagboek, en de geschreven familie-
Waarom fotografeert men?
Ambtenaar (50) ..Voor de ge
zelligheid. voor het naslaan,
als aandenken. We hebben het
altijd erg druk gehad en onze
kinderen kwamen heel vlug
achter elkaar. Dan ontgaat je
op het moment zelf nogal wat"
(ambtenaar. 50 jaar).
Concierge (45): „Om momen
ten vast te leggen, iets vast te
houden. Om herinneringen te
hebben, souvenirs".
Bankemployé (48): ..In de eer
ste plaats voor het vastleggen
van vakantieherinneringen".
Huisvrouw (46): „Om de kin
deren te laten zien waar ze uit
voortkomen".
Huisvrouw (47): „Mijn moois
te foto vind ik die foto van
mijn grootmoeder als kind
met haar vriendinnetjes. Ik
heb haar nooit gekend, maar
het moet een heel lief mens
geweest zijn".
Ambtenaar (50): „O nee. o nee.
Je zou als je zo die albums
doorkijkt het idee krijgen dat
we hier een ideaal gezinnetje
hebben, nou vergeet het maar
hoor, vergeet het maar!
Dit zijn alleen de ups. de
downs worden niet gefotogra
feerd. Ik zou ook nooit
iemand met zijn been in het
gips fotograferen, of in het zie
kenhuis".
Uit dr studie van Jaap Boerdam en Warna
Oosterbaan Martinius in het Amsterdams
Sociologisch Tijdschrift.
«ty .-r
Uit het „Nederlands Familiealbum", uitgave Meulenhoff.
- 9or J. G. A. Thijs
kroniek. Voor veel mensen zijn foto's
het enige biografische materiaal dat zij
na hun dood achterlaten."
Ook „gewone" mensen
Vroeger konden rijke mensen het zich
veroorloven zichzelf en hun gezin door
schilders te laten uitbeelden. De eerste
op grotere schaal bruikbare fotografi
sche techniek dateert uit 1839. maar
het heeft nog lang geduurd voordat
ook „gewone" mensen zich konden la
ten portretteren. En dat gebeurde dan
door de officiële fotograaf, de opvolger
van de portretschilder. In het nette pak
en met ernstig gezicht werden de men
sen vereeuwigd in het atelier van de
vakman. Vooral bruiloften en trouwju- i
bilea waren gelegenheden om op de
gevoelige plaat te laten vastleggen.
Daarnaast ontwikkelde zich de straat
fotografie. Op het strand, bij de pier
van Scheveningen, op pleinen, voor het
paleis op de Dam of in de diergaarde.
De kleding is luchtiger en soms kan er
al een lachje af.
In de jaren twintig en dertig doet dan
de box zijn intrede. Daarmee komt de
fotografie binnen het bereik van steeds
meer mensen. Weer een halve eeuw
later zal een cassettecamera een gewo
ne wens zijn op het verlanglijstje van
ieder kind. De fotografie is gedemocra
tiseerd.
Enscenering
Tegelijkertijd is sprake van een infor
malisering. De plechtstatige foto's die
bij het begin van deze eeuw nog ge
woon waren, worden niet meer ge
maakt De amateurfotograaf is er op
uit het leven te betrappen zoals het is.
Kinderen in hun spel, mensen in druk
gesprek, de familie rondom de barbe
cue. Er is, zeggen Boerdam en Marti
nus, sprake van een „gedwongen onge
dwongenheid".
En toch is er bij dit alles sprake van
"bewuste (of anders wel onbewuste) en
scenering. Door de selectie van „fotoge
nieke" momenten en door een -zo mo
gelijk onopgemerkte- regie wordt een
beeld geschapen dat niet zo maar een
weergave is van het leven zoals het is,
maar vooral zoals het zich aan ons
vertoont en aan ons vertoond wordt
Boerdam en Martinus hanteren de be
grippen van de socioloog Goffman om
dit duidelijk te maken. Voor Goffman
heeft het gedrag van de mens veel weg
van een toneelspel, waarbij hijzelf zo
wel speler als toeschouwer is. De mens
bekijkt zichzelf door de bril van de
ander. En omdat hij zich daarvan be
wust is, probeert hij de kijk van die
ander te beïnvloeden.
Degene die gefotografeerd wordt doet
hetzelfde. Hij is speler voor een publiek
dat er nog niet is. Later, als de foto
klaar is, zal hijzelf toeschouwer zijn,
samen met anderen. Dus gaat het erom
door middel van foto's die indruk te
maken, die je zelf het plezierigst vindt.
De functie van de gezinsfotografie is
velerlei. Vakantiefoto's van een fraai
landschap of een monumentaal ge
bouw zijn onder andere bedoeld als
souvenir. Foto's van kinderen worden
mede gemaakt als bouwstenen voor
een beeldarchief. Dia's en films zullen
in veel gevallen dat beeld complemen
teren.
Maar uit de selectie en enscenering van
gezinsfoto's blijkt ook duidelijk, dat ze
bedoeld zijn om een ideaalbeeld te
scheppen waarin gezelligheid, trouw,
aandacht, huiselijkheid, geluk, vrolijk
heid en solidariteit de boventoon voe
ren. Verdriet en tranen, ruzie en echt
scheiding, ziekte en dood komen niet
of nauwelijks voor in de familie-al
bums die je te zien krijgt. Het leven
bestaat uit een aaneenrijging van fees
ten en vakanties. Wie later terugbla
dert door eigen leven krijgt de indruk
dat alles rozegeur en maneschijn was.
Mythologie
Bij het bekijken van foto's is ook be
langrijk dat individuele verledens ver
smolten worden tot een gemeenschap
pelijk verleden. Beelden worden opge
nomen fti en geïnterpreteerd vanuit
een gemeenschappelijk geheugen. Zo
doen foto's dienst in de „mythologie
van het geluk".
Is dat geluk dan niet echt? Ten dele
wel. Maar voor een niet onbelangrijk
deel is dit album-geluk ook een verte
kening. hoe aangenaam die ook kan
zijn.
Alleen als het beeld van vroeger erg
schril afsteekt bij de werkelijkheid van
het heden, kan dat STER-reclame-ge-
luk van weleer een mens teveel worden.
Zoals bij de man in het verhaal van
Stig Dagerman
iar het me nog steeds opvalt als een
iliticus gewone, alledaagse woorden
bruikt. is het me deze week niet
gaan dat oud-minister mr. Jaap
ger zich „een beroerte geschrok-
n" is van de vrijlating van de van
rlogsmisdaden verdachte Pieter
tnten. Burger, tot 1962 fractieleider
»r de PvdA in de Tweede Kamer en
lid van de Raad van State, ge-
uikte deze woorden op een laat
'onduur ten aanhoren van naar ik
inneem ettelijke duizenden radio-
isteraars. Nu was dit niet de eerste
'aal dat Burger zich een wat krachti-
i term liet ontvallen: toen hij zich in
173 inspande voor de vorming van
at het kabinet-Den Uyl zou worden
iraktenseerde hij in een televisiege-
•rek de strijd over de zetelverdeling
s „dat gemier" en uit kranteknip-
ls diepte ik op dat hij eens de
annen tot vorming van een progres-
eve volkspartij „flauwekul" noem-
en dat hij professor Romme aan-
ndde als „een gevaar voor de demo-
fttie
deze weinig te raden overlatende
I verbleken bijna geheel de woor-
tn die oud-premier Den Uyl. nu frac-
elelder voor de PvdA in de tweede
ii v
Kamer, deze week gebruikte. In het
debat over de positie van de ambte
naren ging Den Uyl niet verder dan
de term „doordrijverij" en de waar
schuwing dat „deze weg eindigt in het
moeras". Den Uyl's fractiegenoot van
Thijn putte daarna echter weer uit
een veel alledaagsere woordenschat:
Wiegel had. zei Van Thijn. zich tij
dens het overleg met de ambtenaren
„van de domme gehouden" en de
centrales waren „in de maling geno
men" Dat klinkt bijna even krachtig
als wat een andere PvdA'er, J.T. Vel-
lenga. onlangs bij de behandeling van
de begroting van binnenlandse zaken
zei. toen hij het had over de koninklij
ke onderscheidingen: die „hele me
dailletroep" mocht van hem opge
ruimd worden. Vellenga doelde daar
bij op de grote massa van lagere
..lintjes de medailles, ook wel eens
wat oneerbiedig aangeduid als „de
blikjes" en voor bijna honderd pro
cent terechtkomend bij de „lagere"
maatschappelijke groeperingen.
Tekort gedaan
De afgelopen week bracht ons reeds
veel gekritiseerde decoratiestelsel
trouwens opnieuw tongen in bewe
ging. de christelijke werkgevers vin
den. zo blijkt uit een betoog in het
blad van hun verbond, dat de onder
nemers er bij de jaarlijkse „lintjesre
gen" ter gelegenheid van koninginne
dag slecht af komen, in tegenstelling
tot de ambtenaren, die opvallend
goed af plegen te zijn. De werkgevers
vertellen een wat zielig aandoend ver
haal van een „ondernemer, die de
grondlegger was van een bloeiend be
drijf. waaraan hij vele jaren op uitne
mende wijze leiding had gegeven".
Wat gebeurde er toen deze man af
scheid nam? Hem wachtte géén deco
ratie en de reden dat die niet verleend
werd. zou zijn dat de man „nimmer
een nevenfunctie had vervuld De
werkgevers voeren in hun verhaal
ook een niet met name genoemde
„kenner van de problematiek" ten
tonele die opmerkt: „Het is natuur
lijk geen goede zaak als de indruk
gaat ontstaan dat ambtenaren bezig
zijn elkaar onderling te decoreren".
Zou het toeval zijn dat deze fraaie zin
in druk verscheen uitgerekend op het
moment dat de ambtenaren door
middel van hun acties een beroep
deden op de publieke opinie?
„Verdienste"
Een andere vraag die zich opdringt
betreft de oplossing die de werkge
vers aandragen: zij bepleiten de in
stelling v»n een nieuwe „orde van
verdienste", die op eenvoudiger en
soepeler manier dan de bestaande
„ordes" (Oranje Nassau en Neder
landse Leeuw) toegekend zou kunnen
worden De oplossing lijkt me weinig
zinvol: in plaats van twee „ordes"
zouden we er drie krijgen, de toe
stand zou dus nog ingewikkelder wor
den dan hij al is. Het ergste lijkt me
echter dat de grootste steen des aan
stoots niet uit de weg geruimd zou
worden de „blikjes" zouden blijven
en het toekennen van onderscheidin
gen op grond van rangen en standen
zou op de oude voet doorgaan.
Over dat laatste zouden de werkge
vers overigens niet zo erg treuren, zou
je uit het artikel in hun blad kunnen
opmaken. Zij wijzen erop dat „des
kundigen" (wie dat zijn wordt niet
onthuld) van mening zijn dat het af
schaffen van de medailles „onherroe
pelijk zal leiden tot devaluatie van
het stelsel". Deze „nivellering" zou
tot gevolg hebben dat veel mensen 1
voor een onderscheiding zouden be
danken „omdat ze er niets voor voe
len met eenzelfde decoratie te worden
vereerd als maatschappelijk lager ge
plaatsten" Aan die zin zou ik dit
willen toevoegen: iemand die voor
een onderscheiding bedankt omdat
hij beter behandeld wil worden dan
Jan-met-de-pet zou helemaal geen
lintje moeten krijgen; hij is het ge
woon niet waard
Van de taal van de ondernemers te
rug naar die van de poliiici. Daarover
valt nog op te merken dat het afschu
welijke „plaatje" onverwoestbaar
lijkt: In gesprekken voor de tv duikt
deze in de tijd van kabinetsformatie
binnengeslopen term steeds weer op
(CDA-Kamerlid S C Weijers onlangs:
„Ik wil het plaatje zo hebben dat 'i
Operationeel
Ook het Duits-klinkende „klip en
klaar" was er weer, in een betoogje
van maar een paar minuten gebruik
te oud-minister Lubbers het woens
dagavond zelfs twee keer Tenslotte
iets over de verklaring waarin een
aantal anti-revolutionairen deze
week bezwaar maakten tegen het
rapport over de grondslag van het
CDA. Daarin hadden zij het onder
meer over het „operationeel maken"
van het evangelie Het gaat me nu
niet om de vraag of de modeterm
„operationeel maken" wel zo fraai
Nederlands is Wel moet me van het
hart dat ik het gebruik van een zo
duidelijk aan het militaire bedrijf, de
krijgskunde, ontleende term met het
oog op het in praktijk brengen van
wat de bijbel bedoelt weinig gelukkig
vind Het zijh twee sferen, lijkt me
die elkaar erg moeilijk verdragen
isagssj
door Rob Foppema
Sarah blijft ons bombarderen met de bewijzen van
haar verstand Nou ja. haar bazen dan: het Ameri
kaanse trio dat ons vorige week demonstreerde wat
een goed opgeleide chimpansee van een jaar of veer
tien wel allemaal kan begrijpen, heeft weer wat;
nieuws. Niet zulke alledaagse inzichten, ditmaal, als
dat je een sleutel nodig hebt om een hok open te"
maken.
Woodruff. Premach en Kennel
hebben nu aannemelijk ge
maakt dat Sarah de wet van
behoud van volume onder de
knie heeft Dat klinkt niet zo
spectaculair, maar psychologen
zullen hier de oren spitsen, zo
niet van hun stoel vallen. De wet
van behoud van volume houdt
in dat een glas water, ook als je
het in een lege emmer gooit, nog
steeds een glas water is
Jonge kinderen zien dat niet in
Als je ze twee glazen water voor
zet. zien ze best dat daar even-
Veel water in zit. Maar gooi het
ene glas in een emmer leeg en
vraag ze om die'emmer met het
volle glas te vergelijken, dan
gaan ze systematisch in de fout
Ze zijn er van overtuigd dat dat
kleine plasje onder in die emmer
minder water is dan dat glas vol
Pas in een bepaald stadium in
de ontwikkeling van hun intelli
gentie. krijgen kinderen door
dat dat plasje een glas water is.
omdat ze het er uit dat glas
hebben zien ingieten. En omdat
het desgewenst weer in dat glas
teruggegoten kan worden, waar
na het glas weer precies vol zal
zijn. Dat is. als je er goed over
nadenkt, een nogal abstract
soort van redenering, waar kin
deren kennelijk pas op een be
paalde leeftijd aan toe komen
Dit inzicht hebben we te danken
aan de vermaarde Zwitserse
ontwikkelingspsycholoog Pia
get. die deze en soortgelijke
klassieke proeven ontwikkelde.
Hij deed dat natuurlijk niet met
zulke slordige dingen als em
mers, hij gebruikte glazen van
verschillende vorm. smallere en
bredere, zodat de kinderen het
water in verschillende vormen
ook van opzij goed konden bc
kijken
Verfijning
Sarah de chimpansee heeft fyet
abstracte begrip „een glas wa-
ter", met de daaruit voortvlcji
ende gevolgtrekkingen, dus ook
door Om daar zeker van te zijn.
moesten de Amerikanen oen
paar verfijningen in de klassle
ke test van Piaget aanbrengen
Daarin is „hetzelfde" namelijk
altijd het goede antwoord, en
dat zou je natuurlijk als aap vrij
makkelijk op kunnen pikken
zonder verder iets te begrijpen
(Bij kinderen voorkwam Piaget
dat door ze ook naar het waar
om van hun antwoord te vragen
Maar dat lukt met een aap nog
steeds niet.)
Woodruff en zijn collega's voer
den dUs ook tests in. waarbij de
hoeveelheden water echt ver
schillend waren, maar na over
gieten in een ander glas even
hoog stonden. Geen probleem
voor Sarah. En dat terwijl haar
niet eens duidelijk werd ge
maakt. of haar antwoorden
goed of fout waren Wat ze ook
aangaf, ze kreeg altijd een vrien
delijk woord en een banaan ha
afloop van de serie. Het zou al
leen wel netter zijn geweest, als
dat vriendelijke woord voor
deze tests toch maar van een
bandopname was afgespeeld
Want in de stem van een psy
choloog kan toch teleurstelling
doorklinken, ook al zegt hij elke
keer „Braaf, Sarah". Maar voor
zulke teleurstelling liet Sarah
dus weinig ruimte Indrukwek
kend.
G. Woodruff. O. Prcmack rn K. Kennel.
Conservation of liquid and solid qunatlty
bjr the rhlmpantee. Science. 202. 991-904.
119781
lucht om ons heen die bij
storm toch ook al 'aardig aan
Vandaag moet het Amerikaanse
„schot hagel" dat samen Pio
neer Venus 2 heet, de atmosfeer
van de omfloerste planeet op
vijf velschillende plaatsen gaan
verkennen en doormeten Vier
sondes, één grote en drie kleine
re. zijn bestemd om tot de bo
dem af te dalen. Alleen de grote
wordt daarbij door een parachu
te afgeremd, en krijgt daardoor
de tijd om de hogere lagen van
de atmosfeer in detail te bekij
ken. De drie kleintjes gebruiken
alleen die atmosfeer zelf om hun
snelheid te verminderen.
En ze hebben een solide hitte
schild om dat proces te kunnen
overleven. De atmosfeer van
Venus remt namelijk veel ab
rupter af dan het luchtlaagje
rond onze aarde. De druk loopt
er tot zo n honderd atmosfeer op
en de temperatuur tot vijf
honderd graden. Dat betekent
dat het gasmengsel tientallen
malen „stroperiger" is dan de
een -
al 'ai
een mens kan rukken
Vandaar dat de Amerikanen
verwachten dat de sondes, zelfs
zonder parachute, misschien
niet eens reddeloos op de bodem
te pletter zullen slaan Het is
niet uitgesloten dat ze na hun
„landing" nog even doorgaan
met meten en terugseinen. tot
de apparatuur onder de heer
sende températuur bezwijkt.
Hoe dat afloopt, zullen radio en
televisie eerder kunnen melden
dan wij.
Waar we wel al even op kunnen
ingaan is de soms verrassende
techniek waarmee de onderzoe
kers werkelijk alle informatie
uit hun metingen halen die er in
zit. Zo zullen de vier sondes tij
dens hun afdeling onder andere
de plaatselijke windsnelheic
verraden De mate waarin zij uil
hun theoretische, ongestoorde
koers worden geblazen, wordt
namelijk vastgelegd door hun
afgelegde baan precies te vol
gen. Door die afwijking te com
bineren met de op elk moment
gemeten temperatuur, druk en
samenstelling van de atmosfeer,
moet met enig rekenwerk de
windsnelheid zijn op te hoesten
Ook het pad van de Pioneer
Venus 1 die sinds maandag zijiy
rondjes om de planeet, heer»,'
trekt, wordt met argusogen ge-M
volgd Dat verschaft namelijk
informatie over de bouw van
Venus zelf. Die baan wordt be
heerst door de aantrekking van
de zwaartekracht Als Venus
een ideale ronde bol was. zou de
baan een zuivere ellips zijn
Maar er zal best hier en daar een
bobbel zitten. Daar wordt Ve
nus' nieuwe kunstmaan dan
plaatselijk iets sterker aange
trokken. en zal dan even van die
ideale ellips afwijken.
Nu ziet de Pioneer, met zijn ra
dar-hoogtemeter, die bobbels
toch wel. Maar het aardige van
het principe is dat op de zelfde
manier verdichtingen ln het in
wendige van de planeet hun
aanwezigheid verraden. Zulke
metingen hebben onder andere
over de structuur van onze eigen
maan veel duidelijk gemaakt
De Apollo capsules die daar da
genlang met een achtergebleven
bemanningslid rondjes omheen
draaiden terwijl twee jongehs
met hun maanlander beneden
de show stalen, waren namelijk
best druk bezig met hun eigen
meetprogramma Daaruit bleek
onder andele dat die rondjes
boven de „zeeën" wat lager lie
pen dan het geval zou zijn wan
neer de maan een symmetrische
knikker was geweest
Voqr de „massaedneentraties".
de opeenhopingen van zwaarder
materiaal die zich kennelijk on
der het oppervlak van die zeeën
bevinden, kwam het snelle
•voord „mascon" in zwang Door
kleine dips in zijn baantjes om
Venus zal de Pioneer I mogelijk
melden dat ook onze zusterpla-
neet zulke mascons onder haar
oppen-lak verborgen heeft. Het
project kijkt dus nog verder dan
alleen door het dikke wolken
dek heen. Het principe wordt
geïllustreerd door een tekening
die UPI op gezag van de NASA
verspreidde en waar niettemin
een olijke denkfout in zit. Want
ter hoogte van een hobbel wijkt
de baan van de satelliet natuur
lijk juist naar beneden uit er is
meer massa die aan hem trekt
