^)et verraad van
voorstelling
mm j|
1 If 1 ill
f
jP ijj
1
De vergeten vrouw van Afrika
1
Twee maanden
zonder zwaartekracht
Czci n -eM: pw> wne, füfin
agritte-expositie in Brussel
Henri Lopes: 'een nieuwe Wali Nkama'
'De cementen tuin' van lan McEwan
•RDAG 2 DECEMBER 1978
KUNST
TROUW/KWARTET
19
r G. Kruis
:unt het je nu eigenlijk al
meer voorstellen, maar
i de Belgische kunstenaar
Magrltte elf jaar gele-
exposeerd in Rotterdam,
dat de éerste grote over-
tstentoonstelling buiten
eigen land. Er werd toen
s nog gesproken van ,,late
n"
ritte was toen bijna zeventig en
l dat eerste grote buitenlandse
es niet meer helemaal mogen
naken, hij overleed op 16 augus-
1967, toen de expositie nog maar
velijks liep. Nu is er eindelijk
een groot overzicht van zijn
te zien, tot 31 december, in het
is des Beaux Arts in Brussel.
tentoonstelling werd verwezen-
door het Departement van de
ise cultuur van België en van het
ée d'Art Moderne, Centre Natio
nal d'Art et de Culture George Pom
pidou. ZIJ wordt gehouden in het ka
der van het Belgisch-Frans Cultureel
Akkoord. Over late roem wordt nu
niet meer gesproken. Overigens hoeft
dat zeker niet te betekenen dat „ie
dereen" Magrltte nu kent daarvoor
werkte hij teveel in de stille besloten
heid van zijn atelier wèl dat hij nu
de volle aandacht heeft van de mu
seumwereld en de Internationale kri
tiek. Hoe wordt zo'n kunstenaar, die
toch meer dan vijftig Jaar een belang
rijke rol speelde ln de ontwikkeling
van de kunst van zijn tijd, die in
„vakkringen" sinds 1930 steeds ge
noemd werd als het surrealisme ter
sprake kwam, plotseling beroemd?
Daarvoor moet Immers een aanlei
ding zijn? Die is zo gevonden, wat dat
betreft staat de zogeheten internatio
nale kritiek voor niets. In de Verenig
de Staten beleefde de pop-art in de
Jaren zestig een hoogtepunt en aan
gezien de kunstenaars, die zich daar
mee bezig hielden, evenals Magrltte.
J0/SÊÊÊ6SÊÊNÊÊÊÏÏÈ
uitgingen van de dingen, die hun da
gelijkse omgeving vormden, lag de
oplossing voor de hand. René Magrit-
te werd op slag bevorderd tot de
„vader van de pop-art".
Uiterlijkheden
Je hoeft het werk van Magritte maar
een paar keer gezien te hebben om te
beseffen dat ze toen wat betreft het
toekennen van die ere-naam op lou
ter uiterlijkheden zijn afgegaan Om
het verschil tussen de (tijdgebonden)
pop-art en het (tijdloze) oeuvre van
Magritte aan te kunnen duiden, ont
kom je niet aan generaliseren. Het
begrip pop-art was immers ook maar
een aangeplakte verzamelnaam, die
de meest uiteenlopende experimen
ten dekte. Heel kort: pop-kunste
naars engageerden zich met de „alle
daagsheid". Ze gebruikten de ele
menten daarvan op een vaak gefor
ceerde, uitbundige en baldadige ma
nier. Daarbij kwam de absurditeit
iné Magritte: „Het verraad van de voorstelling"
iit is geen pijp) 1928/1929 (59 X 80 cm)
De aanslag (1934)
wel eens om de hoek kijken, maar dat
had meestal niets te doen met de
absurditeit van het beeld op zichzelf.
Bij Magritte is dat allemaal heel an
ders (Ik betrap mezelf erop dat ik bij
hem, ln tegenstelling tot de pop-art,
nog de tegenwoordige tijd gebruik!)
Vader van de pop-art is onzin. Maar
het is eigenlijk net zo verwarrend
hem een surrealist te noemen. Zijn
kunst is althans geen surrealisme in
de betekenis, die André Breton, de
voorman van die beweging, er aan
gaf: „Surrealisme is een zuiver psy
chisch automatisme, met behulp
waarvan met mondeling of schrifte
lijk of op een andere wijze, de feitelij
ke werkzaamheid van het denken tot
uitdrukking wil brengen. Dictaat van
het denken, zonder enige controle
van de kant van de rede, vrij van
estetische of morele vooroordelen".
Niettegenstaande de nauwkeurige
definities van de sterk door Freud
beïnvloede arts Breton en niettegen
staande alle collectieve manifesten
en programma's was het surrealisme
evenals overigens alle andere stro
mingen in de moderne kunst een ver
anderlijke groep van zeer uiteenlo
pende individualisten. Magritte was
één van de meest uitzonderlijken.
Vooral omdat hij zich totaal niet
hield aan Breton's eerste gebod. Maar
het surrealisme werd ook geken
merkt door een minachting van leer
stellingen en zo zou Je Magritte met
evenveel recht weer de meest conse
quente van allemaal kunnen noemen:
hij hiejd zelfs geen rekening met de
leerstellingen van zijn „eigen" groep.
Anders
Bij Magritte ligt alles anders. Hij was
dus geen „gewone" surrealist en hij
was het tegendeel van de pop-artist.
Want hij engageerde zich Juist hele
maal niet met de alledaagsheid. Als
Andy Warhol een blik soep schilderde
zat daarachter dat hij de aandacht
wilde vestigen op iets, waaraan
althans op dit vlak nooit aandacht
geschonken werd. „Kijk", zei Warhol
dan, „dit is een blik soep". Magritte
maakte in 1928-'29 een schilderij
waarop heel nauwkeurig, zo écht mo
gelijk. een pijp is afgebeeld. Eronder
staat met grote letters „Ceci n'est pas
une pipe". Dit is geen pijp. en het
doek kreeg als titel mee „Het verraad
van de voorstelling". De kunstenaar
gaf die pijp ook geen andere naam.
zoals hij bij voorbeeld deed in „Sleu
tel der dromen", waar hij een schoen
„maan" noemt en een hamer „woes
tijn". Daar was het zijn bedoeling een
aantal door de tijd vanzelfsprekend
geworden gedachten-associaties te
doorbreken. Met „Het verraad van de
voorstelling" trachtte hij duidelijk te
maken, dat een afbeelding van een
pijp iets heel anders is dat het voor
werp zélf. Overigens geloof ik dat we
er enorm voor moeten oppassen dat
alles alleen maar diepzinning en filo
sofisch te benaderen. Meermalen is
een glimlach om Magritte's meester
lijke „vondsten" m.i. meer op zijn
plaats. In 1945 maakte hij b.v. een
schilderijtje, een tafel, waarop een
lijst ligt. Op het maagdelijke
linnen staat een schaal met peren en
daarnaast een paar appels. „Het ge
zonde verstand" heet het. Met andere
woorden: zo is het toch veel beter,
daar hoef je toch geen stilleven van te
maken. En pas later realiseer je Je,
dat Magritte, zij het in deze afwijken
de vorm. dat dan toch maar gedaan
heeft, al suggereert hij door de opzet,
dat het eigenlijk helemaal niet „no*
dig" is.
Titels
Meestal schijnen de titels van zijn
werken daarmee niets of weinig te
maken te hebben. Er is een doek.
waarop een aantal „vliegende" stok
broden is afgebeeld. De titel is „De
geschiedenis der Heiligen". Twee
keurige burgerheren in een met rots
blokken bezaaid landschap: „Het lied
van het viooltje. Het effect dat daar-
'door ontstaat want je verwacht dat
je bij dergelijke schilderijen de titels
nodig hebt is er een van een uiter
ste vervreemding. Magritte schept
conflicten die zowel de wereld van het
verstand als die van de visuele com
municatie in een onmogelijke situa
tie stellen. Soms doet hij dat zo geraf
fineerd dat je naar het „ongewone"
zoeken moet. Je voelt dat het er is.
maar waar of wat? Een van zijn meest
bekende schilderijen, „Het rijk der
lichten", uit 1954 is daar een prachtig
voorbeeld van. Een nachtelijk land
schap, een huis met verlichte ven
sters, een brandende lantaarn, waar
van het licht weerspiegeld wordt ln
een donkere plas, heel donkere bo
men. Alles lijkt heel normaal, toch is
er iets. plotseling zie je het, de hemel
is er een, zoals we die gewoonlijk op
klaarlichte dag zien.
Magritte: „Het landschap roept de
nacht op en de hemel de dag. Dit
oproepen van nacht en dag lijkt mij
bij machte ons te verbazen en te
bekoren. Deze macht noem ik: poë
zie". En ook: „Nadat men de niet
traditionele schilderkunst heeft wil
len begrijpen, stelt men vast dat men
ze niet hoeft te begrijpen, noch leren
zijn noodzakelijk. Maar als men de
poëtische beelden wil begrijpen,
dient men te weten dat begrijpen
betekent: in zich opnemen en niet:
verklaren"
Het rijk der lichten (1954)
door Hans Ester
De titel van de roman
van Henri Lopes „Een
nieuwe Wali Nkama",
doet wat nadrukkelijk
stichtelijk aan. Hij
wekt de verwachting
op, dat het boek de le
venservaringen van
Wali Nkama beschrijft,
die uitmonden in een
fase van vernieuwing,
misschien zelfs van ge
luk. Zo begreep ik de
titel, die echter toch
een andere inhoud
bleek te omvatten.
Het gebeuren van de roman
speelt in een land in West-
Afrika. Naar alle waarschijn
lijkheid gaat het om Zaïre of
Congo, die beide op het'kaar-
tje voor in het boek zijn weer
gegeven. Voordat de lezer
kennismaakt met de hoofdfi
guur. Wali, komt eerst haar
echtgenoot Bienvenu Nkama
in beeld Bienvenu. ook Dela-
rumba genaamd, is geduren
de de week bankemployé en
's zondags een van de voet
balsterren van zijn land. Hij
leidt een uitbundig leven,
hoewel dat zijn financiële
iagkracht aanzienlijk te
/en gaat. Het begin van de
nan is veelzeggend. In de
schaduw van Delarumba's
roem en meer nog van zijn
eigendunk leidt Wall een ar
metierig bestaan. Zij wordt
door Bienvenu als een soort
huishoudster beschouwd, die
tevens de dagelijkse zorg
heeft voor de kinderen, die hij
bij andere vrouwen heeft ver
wekt. Een van de redenen,
waarom Bienvenu zijn vrouw
verwaarloost ligt in het feit.
dat ze geen kinderen kan krij
gen. Dat de oorzaak van hun
kinderloos huwelijk bij Wali
ligt. meent Bienvenu vol
doende elders te hebben
bewezen
De levenshouding van oe
voetbalheld-bankbediende
wordt niet als geïsoleerd ver
schijnsel beschreven. Zijn
waardensysteem vormt een
extreem voorbeeld van wat
door iedere man in praktijk
wordt gebracht. Van trouw
van de man tegenover de
vrouw is veelal geen sprake.
De blanke wordt gehaat en in
alles geïmiteerd. De beschrij
vingen uit deze roman doen
af en toe aan de m.i. gruwelij
ke „Ganggreen"-romans van
de Belg Jef Geeraerts den
ken. waarvan ik het waar
heidsgehalte tot nu toe
misschien tegen beter weten
in in twijfel trok. Terwijl de
man zich in deze samenleving
alles kan permitteren op sek
sueel gebied, wordt van de
vrouw een absolute onderho
righeid verlangd.
Het pure egoïsme, dat zich in
de seksualiteit uitleeft, cor
respondeert precies met de
rol, die het eigenbelang in de
politiek en de ambtenarij
speelt. Ieder denkt alleen aan
het eigen voordeel en eventu
eel meer uit bijgeloof dan
uit naastenliefde nog aan
dat van de eigen groepsge
noten.
Uitweg
Een uitweg uit de misère
komt voor Wali pas binnen
bereik, als ze haar man naar
Brussel volgt. Bienvenu heeft
bij de bank zijn ontslag ge
kregen en is via een fan van
zijn voetbalclub aan een post
op de ambassade van zijn
land in België geholpen. Daar
zet hij zijn leven op het ge
bied van de erotische variatie
lustig voort. Voor Wali is de
verandering van leefwereld
een wending in haar leven Zij
komt in Brussel in aanraking
met een andere kijk op de
vrouw en op maatschappelij
ke problemen in het alge
meen. Ze ontwikkelt zich met
behulp van een bevriend Bel
gisch gezin tot een geheel
nieuwe persoon. Wanneer
Bienvenu als gevolg van zijn
tot het criminele reikende le
venswandel onder dwang
wordt gezet, naar zijn land
terug te keren, besluit Wali in
Europa te blijven, om haar
middelbare schoolopleiding
te voltooien.
De roman heeft een open ein
de. dat tot mijn spijt door een
opmerking van de verteller
over Wall's nog niet geheel
verdwenen aantrekkelijkheid
enigszins wordt bedorven.
Hier kruipt de verteller even
zonder aanleiding in de huid
van Bienvenu. Het slot van
de roman is alleen maar als
positief op te vatten, voorco
ver het om Wali's leven in
Europa gaat. Zij heeft zich
kunnen bevrijden van het
„slavenjuk" (zoals de roman
zelf zegt), maar wel voor de
prijs van het vreemdeling
schap. Geheel anders ziet het
er voor de vrouwen in haar
geboorteland uit. De roman
eindigt, wat hen betreft, in
een onverhuld pessimisme.
Waarde
Welke waarde heeft deze ro
man. gezien de doelstelling
van de reeks, waarin hij ver
scheen. namelijk een ontmoe
ting met mensen en proble
men van de Derde Wereld te
zijn? De roman heeft voor mij
persoonlijk een innerlijke
overtuigingskracht. Wali's
manier van waarnemen, zo
wel in Afrika als in Europa
wordt geloofwaardig ver
beeld. Ook vanuit mijn eigen
Afrikaanse ervaringen vind
ik waarheid in dit boek. De
natuur als factor in het leven
van deze mensen heb ik ge
mist, maar dat kan op een
bewuste en verantwoorde vi
sie van de schrijver berusten.
Er is nog een derde factor, die
dit boek een authentiek ka
rakter verleent. De nu 42 jaar
oude Henri Lopes kent de
problemen van Afrika van
zeer nabij. Hij werd geboren
in het huidige Saïre, bezocht
een missieschool en studeer
de daarna in Parijs Van 1970
tot 1973 was hij minister van
Buitenlandse Zaken van Con
go-Brazzaville. In 1973 werd
hij premier van dat land. In
1975 werd Lopes met zijn hele
kabinet afgezet door majoor
Ngouabi, wegens corruptie en
onbekwaamheid, in werke
lijkheid om een excuus voor
het vestigen van een militaire
dictatuur te hebben. Ngouabi
werd in 1977 vermoord. Zijn
opvolger, kolonel Opango be
noemde vorig jaar naast zijn
officieren in het kabinet nog
dertien burger-ministers,
waarvan Lopes er een was.
Hij kreeg het ministerie van
Financiën. Volgens het hand
boek „Africa south of the Sa
hara, editie 77-78" is hij nog
steeds minister. De door Mar-
•jolijn Jacobs en Jolijn Trevel
vertaalde roman verscheen in
1976 in Kameroen, het noor
delijke buurland van Congo.
De conclusie ligt voor de
hand. dat Henri Lopes de
misstanden in Congo, waar
van hij als voormalig premier
uitstekend op de hoogte was,
aan de kaak heeft willen stel
len. Zijn nieuwe functie van
minister van Financiën zou
ook in dat perspectief kun
nen worden gezien. Het laat
ste is daarbij niet meer dan
een zeer voorlopige conclusie.
Informatie
De hierboven verstrekte in
formatie over de auteur heb
ik niet aan de gegevens op de
omslag van zijn boek te dan
ken. Aanvulling van de gege
ven informatie beschouw ik
als noodzakelijk voor de Ne
derlandse lezer, die zich t.a.v.
de problemen van de Derde
Wereld via romanliteratuur
wil oriënteren. De roman is
als geheel boeiend, al eindigt
hij wat schutterig. Lopes pu
bliceerde na „La nouvelle ro
mance" ln 1977 de roman
„Saps Tam-Tam".
„Een nieuwe Wali Nkama"
door Henri Lopes, is in de
serie „De derde spreker" ge
zamenlijk uitgegeven door
het Wereldvenster/Baarn,
NOVIB/Den Haag en NCOS/
Brussel. In de boekhandel
kost het boek 14,50.
door T. van Deel
Uit zijn verhalenbun
dels ..De laatste dag
van de zomer" en „Tus
sen de lakens" blijkt
lan McEwans voorlief
de om aan gebeurtenis
sen een fantastische
wending te geven. De
plot van zijn zojuist, zo
wel in het Engels als in
het Nederlands ver
schenen, roman „De ce
menten tuin" vertoont
diezelfde eigenschap,
op het eerste gezicht op
bijna smakeloos spec
taculaire wijze.
In een gezin met vier kinde
ren sterft eerst de vader en
daarna maar langzaam
de moeder. De kinderen hou
den de dood van hun moeder
achter en begraven haar in
een kist in de kelder, die zij
volstorten met cement. Na
een paar maanden komt deze
affaire aan het licht; als ie
mand van buiten het gezin er.
nogal letterlijk, lucht van
krijgt en de politie waar
schuwt.
Het lijkt een moeilijk geloof
waardig te maken sensatiebe-
richt, maar McEwan lukt het
om de absurde ontwikkeling
die hij de geschiedenis op
legt. niet alleen symbolisch
interessant, maar ook psy
chologisch plausibel te ma
ken. Al blijft het natuurlijk
altijd een beetje een proefsi-
tuatie, vergelijkbaar met
Goldings roman „Heer der
vliegen", waarin een aantal
kinderen samenlevingsvor
men uit moet vinden om te
overleven. Dat is ook ir. „De
cementen tuin" het geval: va
der en moeder zijn allebei,
voorgoed, van huis en hun
vier kinderen moeten het spel
nu alleen spelen. Het geeft, zo
vertelt de puber Jack, vanuit
wiens gezichtspunt de roman
geschreven wordt, een „ge
voel van avontuur en vrij
heid" en hij herinnert zich
dat vader en moeder op een
keer wegmoesten, naar een
begrafenis en dat hun afwe
zigheid een heerlijke losban
digheid bij de achterblijven
de kinderen veroorzaakte.
Relatieproblemen
Na een rommelige start, orga
niseert zich echter het leven
van de vier min of meer ana
loog aan het vroegere leven.
Het oudste meisje, Julie,
neemt de moederrol, de pu
ber Jack krijgt vaderlijke al
lures en beiden beschouwen
hun jonge broertje Tom als
een kind Daar zit het zusje
Sue nog tussenin. In de tallo
ze relatieproblemen legt
McEwan vooral de nadruk
conform de keuze van Jack
als verteller op ontwaken
de seksualiteit. Het Is daarom
vooral de verhouding tussen
broer en zuster die nadruk
krijgt en die in de loop van de
roman toegroeit naar een
adembenemend slot. Daar
moet de vriend van Julie
de buitenstaander die hun ge
heim verraadt zien hoe zij
en Jack vertederd als broer
en zus paren; hij betrapt hen
in een veelbetekenende licha
melijke verkenning en gaat
naar de kelder, waar hij met
dreunende mokerslagen het
cement ln de kist kapotslaat
Zo goed als dit samengaan
van gebeurtenissen de pa
ring van Jack en Julie ener
zijds en het vrijkomen van
hun keldergeheim niet toe
vallig is. zo goed is niets toe
vallig in dit knal. maar onna
drukkelijk. doorgestructu-
reerde boek. Als de vader
sterft produceert Jack voor
het eerst zaad als hij mastur
beert. Hij leert nadien gaan
deweg de regels en rituelen
van het leven kennen, hij
wordt ingewijd in de liefde op
het ogenblik dat de dood van
de moeder openbaar wordt
In de tussentijd heeft hij na
gedacht over allerlei rollen
hij is de rivaal van zijn ouderï
geweest en heeft hen tenslot
te overbodig gemaakt.
Als de moeder ziek ligt op
haar slaapkamer boven, en
het benedenhuis dus al ont
voogd is. legt zij aan Jack uit
waarom «e niet naar het zie
kenhuis wil. Ze suggereert
dat haar kinderen dan in een
tehuis zullen moeten, dat er
ingebroken zal gaan worden
in hun huis en dat het mis
schien dan wel gesloopt zal
worden. Deze voorspellingen
zijn er de oorzaak van dat de
kinderen haar dood verzwij
gen en doorleven alsof er
niets gebeurd ls. Juist in die
dagen leest Jack een boek,
het eerste boek dat hem
boeit. Het gaat over een ruim
tereis en. vanzelfsprekend, is
er parallellie met zijn eigen
omstandigheden. „Nu we
geen zwaartekracht meer
hebben om de boel op zijn
plaats te houden moeten
We ons extra inspannen om
netjes te zijn", leest hij. Moe
der aarde ligt ver weg ln de
kelder, ln cement.
Dat cement had de vader be
steld en het kostte hem z'n
leven. HIJ wilde er de tuin, die
volgens hem ondraaglijk ver
wilderde, mee volgooien, zo
dat er een schone vlakt zou
ontstaan. Tijdens het werken
aan nog alleen maar het ce
menten pad. kreeg hij de
hartaanval Dat cement bleef
dus ln de kelder liggen en zo
bood de vader ln feite een
mogelijkheid aan de kinde
ren om de moeder verborgen
te houden. Zijn ideaal, iets
toedekken met cement, be
reikte de vader niet Na zijn
dood is de geliefde zonne-
baad-plek van Julie en aller
hande dingen gebeuren er in.
Ook het toedekken van moe
der met cement lukt ten slot
te niet zij barst na twee
maanden met hulp van mo
kerslagen van bulten, uit
haar kist en deelt zich mee
Maar Intussen hebben haar
kinderen een proeve van zelf
standigheid kunnen leveren.
Mogelijkheden
„De cementen tuin" is een
roman die veel mogelijkhe
den voor interpretatie biedt.
McEwan heeft zich er weinig
expliciet in uitgesproken.
Zijn kracht is Juist, verzwij
gen, niet uitleggen. De puber
Jack als verteller stelt zich
ook op het standpunt van
toen. en geeft ons aanduiden
derwijs een indruk van de
ontwikkeling van zijn eroti
sche gevoelens voor zijn zus
je, vart zijn onderzoek naar
eigen identiteit, van zijn wis
selende kijk op de ouders.
McEwan voegt al deze ele
menten buitengewoon orga
nisch ln het vertelpatroon en
algezien van de rijke implica
ties die de roman heeft, is een
bijzondere verdienste dat
deze zich zo moeiteloos laat
lezen. De spanning ervan ls
niet gericht op het lijk ln de
kelder, maar op de relaties
die onervarenen kinderen
immers met elkaar ontwik
kelen
lan McEwan. De cementen
tuin. Amsterdam, de Harmo
nie, 1978. Vertaald uit het
Engels door Heieen ten Holt.
160 blz. 18.90.
I
