-Vlet het oog
p het lichaam'
duard Verkade werd groot toneelleider
'bazingwekkende tentoonstelling in Tilburg
zag het niet in brood, koek, beschuit en waxine
Tentoonstelling Eduard Verkade
Dit*
7 v:
KUNST
/ART0
10 NOVEMBER 1978
TROUW/KWARTET H 19
E. Kruis
was erg goed: het werk
(en van kunstenaars en
ers van kleding en
fn die het „functio-
van het lichaam en de
i eigenschappen ervan"
onderwerp gekozen
in je veel kanten mee uit:
u alleen die visuele eigen-
n. Het menselijk lichaam is,
er „kunst" beoefend is, een
elangrijkste onderwerpen ge-
fan de late ijstijd, de oude
aren, de Grieken, de Vlaam-
tieven, Michelangelo, Renoir,
aar Van Dongen, Sluyters de
en nieuw realisme. Maar zo
ze het nu niet. De expositie
oog op het lichaam", die tot
tam onder verantwoordelijk
heid van CRhi en nu haar première
beleeft in het „Kultureel Sentrum
Tilburg" tot 27 november „weer
spiegelt hedendaagse tendenzen". En
daar hoort schilderen kennelijk niet
meer bij
't Gaat nu hierom. „Houdingen, geba
ren, kleding, sieraden, make-up, al
ideze 'uiterlijkheden' schrijft een
van de samenstellers, drs. Trudy Zan
ti ee, „kunnen functioneren als visuele
tekens, die iets vertellen over de men
taliteit, de waarde en normen van een
individu of een groep.... Het soort
kleding, dat iemand draagt, vertelt
iets over zijn karakter, over zijn ma
nier van denken en over de groep
waartoe hij behoort of wil behoren".
En dan komen de voorbeelden, van
de zakenman, die een keurig kos
tuum draagt hij kan niet anders
en punk-jongens en meisjes, die
&"r-:
Marina Abramovic, foto van performance nr. 9
agressie.
'door agressief kledinggedrag de geza
pige burger attent willen maken op
hun sociale situatie.
Precies dezelfde verhalen als destijds
over de blue jeans, het dragen van
een tot op de draad versleten spijker
broek werd ook aangeduid als een
afzetting tegen de welvaart. Dat
klopt zo al niet, want de opmars van
dit kledingstuk in Europa begon al
direct na de oorlog op gang te komen
en toen was er wat die welvaart
betreft nog niet zoveel om je tegen
af te zetten.
Als je een tikkeltje verder kijkt, dan
je neus lang is en je niet te veel laat
intimideren door allerlei wazige filo
sofieën, ontdek je dat die hele symbo
liek voor een belangrijk deel larie
koek is. Genoeg hebben van de wel
vaart, ja, ja, en dat tonen door een
oude spijkerbroek aan te trekken en
je kamer vol te zetten met oude troep
uit oma's tijd. Nostalgie heet dat, 'n
diep verlangen naar de tijd, waarin
het milieu nog niet verpest was door
de afval van de steeds opdringende,
industrie, etc., etc.
Maar verdekt opgesteld in zo'n interi
eur is er altijd wel ergens een t.v.-
toestel te vinden en de fraaie gram
mofoon met de koperen hoorn staat
er alleen voor de show, want de mu
ziek van deze tijd komt alleen maar
tot zijn recht via een versterker met
dertig knoppen en een paar veertig-
Watt boxen. En hoe houd je je pilsje
anders goed koud dan in de koelkast.
Nostalgie!
Onecht
't Zal allemaal wel erg reactionair
overkomen. Maar zo is het dan toch
helemaal niet bedoeld. Ik wil alleen
de onechtheid, de aanstellerij die op
dit soort gebieden hoogtij viert, aan
stippen. Als er grote kinderen
zijn, die veiligheidsspelden (veilig
heidsspelden n.b.!) door hun oren of
wangen willen steken, fraaie emble
men en symbolen, zoals hakenkrui
sen op hun huid willen tatoeëren, of
zich willen behangen met fietskettin-
gen en sloten, dan moeten ze dat
helemaal zelf weten. Dat zal ook alle
maal best met agressie te maken heb
ben. Maar ze moeten bij mij niet
aankomen met kreten als „attent ma-
Gijs Bakker: „Profieldraad", 1974
ken op hun sociale situatie". In de
meeste gevallen is het gewoon een
stom navolgen van de idolen. En de
sociale situatie, zeg maar status, van
die idolen toen ze er nog waren,
want ook punk ebt al weg liet
weinig te wensen over. Mode dus.
Op dat gebied zijn er hier uiteraard
ook alleen maar extreme zaken te
zien. Van Fong Leng b.v. die algeme
ne bekendheid kreeg door de „kleer
tjes" die ze voor wijlen Mathilde Wil
link ontwierp. Fong Leng gaat er van
uit dat kleding gedragen moet wor
den als verlengstuk en versiering van
jezelf. Nauwelijks draagbaar, wel erg
mooi, en met de vooropgezette bedoe
ling van jezelf een soort levend kun
stobject te maken; het lichaam als
uitgangspunt voor kunst. Eigenlijk al
een soort body-art dus.
Maar daar kom ik nog op terug.
Eerst nog even iets over de andere
kledingstukken: er wordt o.a. duide
lijk symbolisch met kleur gewerkt
(Joke Robaard en Karin van der Lin
de); Frans Molenaar ontwierp cirkel-
kleding die op zeer veel manieren
gedragen kan worden. Gewone dage
lijkse kleding komt niet aan bod.
Daarbij gaat het immers, weliswaar
niet altijd, maar hoofdzakelijk, om
bescherming tegen weersinvloeden
en tot op zekere hoogte 'het
bedekken van de naaktheid, de oor
spronkelijke functie-
Even breekt gelukkig ook nog een
glimpje echte humor door op deze
veel te pretentieuze presentatie: de
„Evenstructure Research Group"
komt met het ontwerp voor een japon
met als versierend motief (aan beide
zijden) een foto van een levensgroot
naakt.
Saai
Met de video-kunst heb ik het moei
lijk al zo lang ze er meer bezig zijn.
Waarom, vraag je je telkens weer af,
wordt dit toch zo uitstekend registre
rende hulpmiddel, toch op zo'n taaie,
saaie en vervelende manier mist-
bruikt? Als het dan technisch ook
nog eens een keer niet klopt, b.v. door
super 8 op te nemen op video, zoals in
het geval Marja Samson, dan kun je
het beter maar helemaal niet meer
doen. Haar „Glovery" (zal wel iets te
maken hebben met handschoenen) is
niet meer dan een wazige warreling
van wat lichte vlakken en in „Pink
Broom" (Roze bezem) zie je, als je je
erg inspant, de enigszins bewegende
Punk
achterzijde van een naakte vrouw,
die, gezien de titel dus met een bezem
bezig zou zijn. 't Zal wel. Maar, aldus
de catalogus: „Zij gaat in op het
rolgedrag (wat een woord!) van de
vrouw in 't algemeen, hier op ironi
sche manier getoond door de ogen
van een denkbeeldige man..."
De performance van Ulay en Marina
Abramovic „Light/Dark" is ook bui
tengemeen boeiend, hier gaat het om
agressie. Het echtpaar zit op de kni
eën tegenover elkaar, ieder belicht
door een felle spot. zodat ze eikaars
gezichten niet kunnen zien. Aan een
stuk door slaan ze elkaar hard in 't
gezicht, net zo lang tot een van de
twee het niet meer uithoudt. Dat
wordt dan als volgt toegelicht: „Zij
visualiseren door middel van een ge
welddadige houding de intense bele
ving van de grenzen van hun lichame
lijk vermogen".
Bokswedstrijd
Het gebruik van het lichaam in de
beeldende kunst: wat is in feite
het verschil met een worstel- of boks
wedstrijd? Dan wordt het lichaam
toch ook duidelijk gebruikt als „com
municatie-middel" en daar zijn de
visuele aspecten toch ook onmisken
baar aanwezig? Van Gerrit Dekker is
er een project, dat hij in Aken maak
te. Waarom hij dat deed is me een
raadsel, want uit alles wordt duide
lijk dat hij Aken maar niks vond.
Geluid van voetstappen en verkeers*
herrie eo een paar, niet al te beste;
foto's van toiletten in café's de enige
plaats, zoals vermeld wordt, waar hi{
zich op zijn gemak voelde. Verveling,
diepe allesoverheersende verveling.
Dan de sieraden, versiering van het
lichaam, dus thuis op deze expositie.
Vondsten en vondstjes, niet meer.
Van Gijs Bakker zijn er de al bekende
„schaduwsieraden": hij neemt een
zilverdraad, spant die strak om een
deel van het lichaam, een middel, een
enkel, een arm, tot er een afdruk
verschijnt. Voila, het sieraad. Van
hem is er ook een „profieldraad", een
strip van roestvrij staal die het profiel
volgt en gedragen wordt als een brik
Hans Ebbing deed het weer anders,
hij ontwierp een perspex broche, ge
vuld met inkt: druppelsgewijs en al
naar gelang de beweging van de
draagster vormt die dan het „ap-
troon" op de japon.
Dit was een kleine bloemlezing. Met
recht een verbazingwekkende ten
toonstelling!
AMSTERDAM Omdat Eduard
Verkade honderd jaar geleden
(juni 1878; hij stierf februari 1961)
geboren werd heeft het Toneel
museum een tentoonstelling over
hem en zijn werk gemaakt. De
expositie is over een aantal zalen
en zaaltjes verdeeld: elke zaal ge
wijd aan een bepaalde periode uit
zijn carrière, waarin hij nogal
eens opnieuw is moeten begin
nen, omdat de financiële omstan
digheden hem nogal eens de voet
dwars zetten. Omdat de gemeen
telijke politiek zowel in Amster
dam als in Den Haag erg licht
vaardig met het toneel omsprong.
Of omdat er in het gezelschap
artistieke conflicten ontstonden.
Het catalogusmapje geeft daar
beknopte, overzichtelijke en hel-
dergeschreven informatie over.
De tentoonstelling zelf toont, met
foto's enkele karakteristieke
sterk uitvergroot tekeningen,
affiches decorontwerpen de ar
tistieke ontwikkelingen. Voor zo
ver dat al mogelijk is. Als je die
oude scenefoto's bekijkt, denk je
onwillekeurig, het lijken wel
Eduard wel voor het nodige geld
had gezorgd.
Tekorten
Mogelijk kwam daarom de veel ou
dere Willem Royaards vragen of
Eduard wilde meedoen aan de Zo
merspelen. Die werden, met Elcker-
lyc en Lanseloet, een opzienbarend
artistiek succes. Verkade betaalde
achteraf de tekorten. Hij begon met
'jonge mensen, en nieuwe stukken,
de Haghespelers, viel kunstzinnig
op, won zijn schulden terug met een
tournee door Indië, en werkte daar
na, een jaar maar, met Heijermans
samen. Zij nieuwe Haghespelers
werkten vier vruchtbare jaren in
het verbouwde zaaltje op de Haagse
Herengracht, waarvoor Verkade de
meeste onkosten betaalde uit de
erfenis van zijn vader. Daarna kreeg
'hij, met het „Nederlandsch Toon-
eel", de bespeling van de Amster
damse Stadsschouwburg, waarover
iedere toneelleider gevallen is. Ver
kade past niet bij de oudere garde,
waarbij de Bouwmeesters, en de
toneelstaking verhaastte het einde.
Na een nieuwe Haghespelers-perio-
de in de Koninklijke Schouwburg
van den Haag, kwam Verkade terug
op het Leidseplein en daar heeft hij
het met Verbeek, tamelijk lang vol
gehouden. Pas in 1931 kon hij zeg
gen „goddank ben ik weer vrij
wassen-beelden-groepen. Maar je
bedenkt ook: de supersnelle films
waren er nog niet, zo'n groep spe
lers moest zoveel seconden lang
absoluut niet bewegen, maar wel
een voor hun rol karakteristieke
houding aannemen. Het is onver
mijdelijk, dat zij wassen beelden
lijken. Maar zij tonen niettemin
de speelstijl, die Verkade wilde
tegen romantisme en tegen realis
me in, wat in de catalogus ook
beknopt en goed wordt aange
duid. Dat het op deze manier
vastgelegde en tentoongestelde
toneel niet tot leven kan komen,
dood blijft, wordt trouwens in de
expositie aangeduid: in een zaal
tje is van een groot oud affiche
een soort grafzerk gemaakt, voor
witte zuilen, waarop levensgrote
afbeeldingen van Verkade in en
kele karakteristieke rollen. De
suggestie van een mausoleum als
ereteken voor een groot toneel
vernieuwer en acteur.
De tentoonstelling duurt tot 31
januari 1979.
ANDRÉ RUTTEN
man". Maar wel werkeloos en met
grote schulden. De bespeling van
het Rika Hopper-theater bracht
ook niets op, behalve de voorstellin
gen, en in 1935 werd Verkade toneel
criticus. Ook niet zonder weerstand.
Hij trok zich terug in Breukelen,
deed nog wel regie (Hamlet in 1948
was de laatste), en hielp jonge to
neelspelers. Het mij meest ontroe
rende wat mevrouw Verkade vertelt
is, dat hij, in de oorlog, op anti-
plofbanden met een koffertje achte
rop bijvoorbeeld van Breukelen
naar Voorburg, dan naar den Haag
en Rotterdam, en weer terug fietste
voor voordrachtsavonden bij men
sen thuis. Hij was toen al over de
vijfenzestig.
Weggelaten
Overigens heeft de schrijfster het
persoonlijke, buiten de toneelper
soonlijkheid om, zorgvuldig uit het
boek gelaten. Vrouw en kinderen
verdwijnen als Verkade en Enny
Vrede „verliefd worden". Bladzij
den (een jaar of drie) later wordt
Enny weer verliefd en verliest Ver-
kade zijn beste actrice. Als Rie Cra
mer is opgedoken als decorontwerp-
ster lees Je later dat Verkade haar
trouwde. Toen hij leefde van haar
inkomsten en een tournee door de
West. kreeg aangeboden waren er bij
de artisten ook „twee juist afgestu
deerde meisjes". Dat was in 1933 en
later lees je dan dat Rie Cramer nog
wel decors maakte maar in '33 was
gescheiden.
Een van die meisjes was de schrijf
ster. Zij heeft het volste recht om te
vinden dat het ons verder niet aan
gaat. Hoewel, Je kunt een kunste
naar. hoe groot ook. niet scheiden
van de mens, en van waarmee hij
zich verenigde of waartegen hij zich
afzette. Verkade zette zich altijd, en
nog voor hij goed begon, af tegen
Boven: Eduard Verkade
als Sherlock Holmes
Links: Borstbeeld van
Eduard Verkade, ge
maakt door de beeldhou
wer L. Sondaar. Het werd
in 1956 geplaatst in de
Stadsschouwburg van
Amsterdam.
Rechts: Eduard Verkade
als Hamlet
het toneel van toen, tegen het natu
ralisme en de romantiek vooral. Dat
sloeg bij voorbeeld op de Bouw
meesters, maar hoe werden die dan
beroemd? Wat was het toneel vóór
Verkade? Royaards zei „ons schei
den werelden". Terecht, maar wat
was de wereld van Royaards dan?
Hoe en waarmee werd die de andere
grote toneelleider van die tijd? En
Heijermans kon met Verkade niet
goed samenwerken, maar wat pres
teerde hij dan wel? Van al zijn stuk
ken en opvoeringen wordt alleen
„Uitkomst" vermeld. Omdat Verka
de dat wèl wilde regisseren.
Hij- was zeldzaam, maar hoe zie Je
dat duidelijk als je niet weet in
welke (toneel(wereld en vergeleken
bij wie hij zo zeldzaam was? Verka
de was idealist. Niet in de alledaag
se zin dat hij maar doordreef en op
praktische bezwaren niet lette. Dat
moest hij trouwens later wel toen
zijn broers, het bijschieten moe, ein
delijk meenden dat hij nu maar op
eigen benen moest staan. (Hij zei
het zelf in een afscheidsrede). Hij
was idealist omdat hij De Idee, het
verhevene, schone, pure, mysterieu
ze, bovennatuurlijke, geestelijke,
boven het materiële (ook van ge
woon toneelspelen) stelde, en daar
telkens naar zocht, als de wezenlij
ke werkelijkheid achter, of liever
boven, het stuk. Ook wel als het
nauwelijks zo'n stuk was. en de fan
tasie alleen maar zweefde naar vage
mystiek en symboliek. Verkade ver
diepte zich in de stukken (het verhe
vene zit er soms onder), haalde er,
voor zichzelf, en voor zijn spelers,
alles uit, wat heel goed werkte in de
meer psychologische drama's die
toen modern waren en werden. Hij
zocht bij zijn jonge, vaak onervaren
spelers (dilettanten smaalden de
vaklui) meer naar het innerlijk dan
naar uiterlijk vermogen.
Vernieuwer
Hij wilde, van zijn idee uit. eenheid
en eenvoud. Ook in decors, kos
tuums en speelruimte, die. met wel
gekozen kleuren .vooral, de stem
ming moesten bepalen. Er worden
in het boek meer bladzijden over de
decors volgeschreven dan over de
Inhoud van de stukken. Hij werkte
met podia, trappen, veel bogen en
boogjes en met natuurlijke ruimten
in openlucht. Hij wilde het publiek
meer betrekken bij de magische
openbaring, die toneel kon zijn. Er
zijn nog foto's, verbleekte herinne
ringen. en recensies (waar de kritiek
toch goed voor is) waaruit men nu
nog kan weten hoe goed, hoe mooi
Verkade slaagde. En waarbij inen
moet bedenken dat het toen nog
nieuw was. Eduard Verkade, lang,
slank, voornaam, hoffelijk was ook
de ideale speler en regisseur van
society-stukken, omdat hij de inge
houden stijl, en humor, haast van
zelf had. want hij was van de socle-
ty. En de bespiegelende melancho
lieke Hamlet was hij ook. of de
Duivel van Molnar, en zoveel nog.
Hij heeft zo'n dertig jaar hard ge
werkt, niet alleen aan Shakespeare.
8haw, Wilde, Ibsen. Schnitzler, ook
nog wel, noodgedwongen, aan Non- -
nl. Prulletje. Potasch en Perlemoer. j
en Bruintje Beer. En hij heeft talen
ten gevonden en of opgeleid, die
zijn regie nooit konden vergeten:
Albert van Dalsum. Cor Ruys, Cees
Laseur, Fie Carelsen, Paul Huf, Het
ty Beck, Nel Stauts, Else Mauhs...
Eduard Verkade was groot, dit boek
getuigt ervan, maar het zet hem
niet groot, en van alle zijden bezien,
in zijn eigen tijd, in vergelijking met
anderen.
Dr. Ellne Verkade-Cartier van Dis
sel: Eduard Verkade. Uiig. De Wal
burgpers. 640 blz. 129 ill. prijs 75.-
De illustraties zijn uit het boek
overgenomen.
Ber Huising
in 1878 geboren, was
Hij zou, evenals
Verkades, fabri-
worden. Daarvoor ging
Engeland chfemie stu-
maar het toneel daar
hem meer.
door Morris, die de maat-
in, of met, schoonheid wil-
en door broer Jan die
en broeder Dom Wil-
werd, en door eigen aard,
Eduard iets mooiers maken
koek, beschuit en waxi-
ging hij naar een weef-
bij Potsdarm en in Berlijn
ij weer veel toneel.
<ussef
dmet
sstof
iverij kwam er, in 1900 in Hen
waar ook een rederijkerska-
n een kunstkring waren. Edu-
rouwde er, kreeg kinderen, en
in 1903 met zijn eerste solo-
racht Macbeth. Het moest
oneel worden. Hij verkocht de
ij en kreeg in 1905 een engage-
bij de „Koninklijke Vereeni-
tweet Het Nederlandsch Tooneel",
ankje l hij het, als beginneling in bij-
losSf» maar anderhalf jaar uithield.
beviel hem daar. Hij wilde
anders, en voor toneelstudie
hij in 1906 weer naar Berlijn,
ontmoette hij Cordon Craig en
;on de, nooit meer weg te
periode Eduard Verkade,
leider en -vernieuwer, regis-
en acteur.
even
nu een dik boek over. Dr. Eline
ade-Cartier van Dissel, zijn
(te vrouw, stelde het samen. Zij
de brieven, knipsels, foto's en
anhef van Verkades eigen bio-
e. die nooit afkwam. Op 640
tijden is Eduard Verkades to-
'en vastgelegd. Dat begon
met Macbeth en bij Cordon
een eveneens vervoerde, ge-
theoreticus, die ook vond dat
allemaal anders moest. Zijn
Ier was Ellen Terry, een be
de Engelse toneelspeelster, die
'ods hele gezelschappen en
^^^heater huurde voor haar zoon.
speelde geen rol. De twee Jon-
(estdriftigen zouden het toneel
Jens vernieuwen, met een inter-
ïpaC nale tournee en theaters over-
^erst van Duitsland uit, maar
liardt zag het toch niet zitten,
om kwam Craig naar Neder-
met Isadore Duncan die een
van hem kreeg, maar met de
hen kwam hij nooit af. Hoewel
