Mijn
argwaan
jegens wereldverbeteraars
Okke Jager,
Jan van der
Graaf en
Musselkanaal
VANDAAG
Bijbel ter
hand
vrnrnrnm'+w
VREDESWEEK 1978
ZATERDAG 2 SEPTEMBER 1978
KERK
TROUW/KWARTET
2
f<9KUM VAN OCSKUND/CfEN
mkt AMOEPE-EU HONCfER-PROBLEMATIEK
inde OERPE WERELD
door Gerrit Manentchljn
Mijn collega uit Kampen, dr
Okke Jager, heeft ln deze krant
enige weken geleden (TROUW
11-8-1978) geschreven over „we
reldverbeteraars" en de slechte
naam die zij ln bepaalde kerkelij
ke kringen nog steeds hebben
Ter herinnering: achter deze ne
gatieve beoordeling van wereld
verbetering stond volgens de
schrijver een bepaald zondebe
grip. dat gretig verbonden werd
met een maatschappelijk bepaal
de. pessimistische wereldbe
schouwing. Letterlijk schrijft hij:
„Het is weer het oude lied: de
gebleken beperktheden worden
door een geloofsvisie bevestigd,
geheiligd en gecompenseerd".
Naar mijn -ronlng heeft dit arti
kel niet de u ndacht gekregen
die het verdiende. Het gaat over
zaken die van groot belang zijn
Daarom vat ik de ln Jagers be
schouwingen gelegen uitdaging
op en poog de gedachtengang
wat verder te brengen door te
genover zijn visie de mijne te
stellen: één vol argwaan tegeno
ver wereldverbetering
Die argwaan ls onderhuids,
wordt soms ervaren als een nega
tieve karaktertrek, maar dan
weer gevoed door wat ik zie aan
practisehe wereldverbetering
Dat ik Jagers beschouwing las
tijdens een vakantieweek in „De
Blije Werelt" te Lunteren en en
kele dagen later overdacht ln de
pastorie te Colbitz ln de D.D.R.,
heeft er stellig toe bijgedragen
dat mijn argwaan nieuw voedsel
kreeg en zelfs een beetje als posi
tief werd ervaren.
Aanstonds kom ik hierop terug,
maar ik kan nu reeds verklaren
dat achter de huiver tegenover
wereldverbeteraars bij mij geen
„ideologisch systeem schuilt,
waarvan de oerdwallng ligt in een
scheiding tussen idee en werke
lijkheid. tussen hogere en lagere
dingen" (aldus Jager), maar juist
een diepgewortelde afkeer van
alle ideologie, inclusief die van de
wereldverbetering.
Melancholie
Het melancholisch besef dat wij
geschapen zijn voor een betere
wereld dan de voorhandene.
maar nauwelijks weten wat tot
die betere wereld leidt, heeft mij
altijd geboeid. De in praktijk ge
brachte zucht tot wereldverbete
ring heeft mij te veel slachtoffers
gemaakt om die melancholie
kwijt te raken. In Cambodja
waarde de furie van de wereldver
betering over de steden en dor
pen, onheil brengend voor allen
die gewoon wilden houden wat ze
hadden.
Liever dan een utopie van we
reldverbetering is mij de onmid
dellijke gevoeligheid voor het
leed van anderen. Anderen mo
gen nooit slachtoffer worden van
mijn verbeteringsdwang. Deze
gedachte is het beste vertolkt
door Adam Smith, de „vader van
het klassieke liberalisme", zoals
hij in elk cliché-matig geschreven
leerboek wordt genoemd. Behal
ve econoom was hij psycholoog
en ethicus. Zijn in Nederland
zwaar onderschatte „Theorie van
de morele gevoelens" is naar
mijn oordeel de evenknie van wat
Kant aan ethiek, en verre supe
rieur aan wat Marx en Engels
over ethiek hebben geschreven.
Geen slachtoffers
In die „Theorie" stelt Smith de
„man van het systeem" tegeno
ver de „man van humaniteit en
welgezindheid". De laatste is zich
bewust wat enkelingen kan wor
den aangedaan, de eerste is voor
al bekoord door de schoonheid
van zijn eigen plan de samenle
ving te verbeteren. Hij staat geen
enkele afwijking toe. en weegt
nooit de belangen, die met zijn
ideeën in strijd zijn. Hij ziet zich
zelf als schaakmeester en de me
deburgers als schaakstukken.
Zijn denken is een arrogantie, die
voorai bij souvereine vorsten
wordt aangetroffen (in Smits tijd
zagen die zichzelf als wereldver
beteraars).
Het interessante is dat ook Smith
de wereld wilde verbeteren (het
kapitalisme is net als het socialis
me niet een theorie van mens-,
maar van wereldverbetering)
maar geen slachtoffers wilde ma
ken. Zijn maatstaf is het direct
herkenbare leed, dat enkelingen
wordt toegebracht. Slavernij en
lage lonen waren voor hem onac
ceptabel, ook al zou Engeland er
door bloeien. Zodra onschuldigen
lijden tengevolge van „wereld-
verbetering", is van verbetering
geen sprake meer.
In „de Blije Werelt" moest ik het
evangelie verkondigen aan men
sen, die, wat er ook in de wereld
verbeterd moge worden, blijvend
zitten met het leed van hun niet
geringe handicap. Het besef van
onmacht aan die handicap iets te
veranderen weerhoudt mij dan
wereldverbetering hoog in het
vaandel te dragen. Zij hopen dat
hun leven op een andere wijze zin
heeft dan „wereldverbeteraars"
hun voorschotelen. Al is het maar
de droom dat in het Koninkrijk
van God geen rolstoel meer nodig
zal zijn.
De D.D.R.
Enkele dagen later was ik in de
kerk van Lindhorst bij Colbitz in
de D.D.R. Het was zondag 13
augustus, precies zeventien jaar
na de oprichting van de Berlijnse
Muur, diezelfde muur, waarvan
Nederlandse wereldverbeteraars
van het meest oppervlakkige
soort eens publiekelijk verklaard
hebben dat die „historisch nood
zakelijk" was. Als wij met ons
gezin niet in dat vriendelijke
kerkje van Lindhorst waren ge
weest, had het aantal kerkgan
gers uit niet meer dan drie be
staan: de dominee, de organiste
(zijn vrouw) en de kosteres. Zo
weinig zijn er niet altijd, maar
doorgaans is het aantal niet ho
ger dan acht of tien. Toch gaat
elke zondag de kerkdienst door,
staan er bloemen op het altaar,
wordt er gepreekt en gezongen,
gebeden en gedankt. De kerkgan
gers geloven dat het zin heeft,
ook al kunnen zij in hun vader
land, dat de wereldverbetering
als exportartikel <Vbert, niet ho
pen dat hün visie op verbetering
als een bijdrage geaccepteerd
wordt.
Dagboek
Na de kerkdienst las ik in het
dagboek van Jochen Klepper.
Van hem zijn in ons Liedboek
twee liederen opgenomen (de Wnoreton
nummers 130 en 155) die mij al
dierbaar waren om de er in het
aangezicht van de barbarij uitge
zegde hoop. Kleppers situatie
was in de jaren dertig uitzichts
loos, want hij was getrouwd met
een Joodse vrouw. In 1942 wordt
het gezin de dood ingedreven,
met een bezoek aan de beruchte
Eichmann als doorslaggevende
factor. Deze Klepper werd mij
nog dierbaarder toen ik las hoe
hij reageerde op het ontwakende
nationaal-socialisme, met zijn
„solidariteit", „gemeenschapsbe
sef", „vooruitgang" en „activi
teit". Fel hekelt Klepper de ge
lijkstelling van „revolutie" met
„reformatie" en het aanpassings
vermogen van de kerk. Hoewel
zelf sociaal-democraat analy
seert hij scherp het falen van de
sociaal-democratie en zingt hij
de lof van het burgerdom met
zijn individuele vrijheid en cultu
rele verworvenheden. Ondanks
bar slechte preken volhardt hij in
de kerkgang, hunkerend naar
zoiets als de openbaring van de
oergemeente. Negen jaar voor
zijn zelfgekozen, maar niet ge
wenste dood verzucht hij: „Twee
dingen houden mij nog in leven:
Hanni (zijn vrouw. G.Ma.) en de
verkapte, geheime, nergens op
gebaseerde hoop een goddelijk
werktuig te zijn en niet „slechts"
een verlost mens."
Dit woord heeft mij heel mijn
verblijf in Colbitz bezig gehou
den. Wat grijpt dit woord dieper
dan de oppervlakkige discussie
in hedendaags kerkelijk Neder
land over óf geloof als troost óf
geloof als maatschappij-verande
rende kracht. Als in de dagen van
Klepper is er een stroom aan ge
makkelijk gelanceerde woorden
als „solidariteit", „maatschappij
betrokkenheid" en „nieuwe ver
antwoordelijkheid", maar tot
zoiets bescheidens als een kleine
verandering in de inkomens is
niemand bereid, het minst zij die
het vaandel van de wereldverbe
tering hoog geheven houden. Te
recht beseffend dat de komende
barbarij niet te bestrijden valt
met het tot individueel egoïsme
geworden „verlossingsgeloof",
meent men te kunnen volstaan
met zoiets oppervlakkigs als
„nieuwe levensstijl" (al mislukt
voor het begon) en zoiets aan
doenlijks als „kerkelijke model
len van verandering." Het is niet
het verlangen naar wereldverbe
tering dat mij met argwaan ver
vult, het is wat er in Nederland
aan praktijk van wereldverbete
ring wordt uitgegeven. Dat ver
vult mij met grote treurigheid.
Drs G. Manenschijn is verbonden
aan de theologische faculteit van de
Vrije Universiteit te Amsterdam.
Wordt andere mensen
Stemt uw gedrag
niet af op deze wereld.
Wordt andere mensen,
met een nieuwe visie
(Romeinen 12,2)
Zoals de woorden hierboven
afgedrukt staan komen ze uit de
vertaling van de Katholieke Bijbel
Stichting. Het Nederlands Bijbel
Genootschap heeft hier: „Er wordt
niet gelijkvormig aan deze wereld,
maar wordt hervormd door de
vernieuwing van uw denken.
Het eerste gedeelte zou letterlijk
vertaald kunnen zijn: „en vorm u niet
naar deze wereld (of eeuw), dus zoiets
als laat uw levensvorm, uw gedrag als
geheel van uw beslissingen, niet
bepalen door deze wereld. In het
Griekse woord dat hier staat zit het
woord „schema". De wereld heeft een
schema, een model; dat model is „in",
in de mode. Daar moet je je niet door
laten bepalen. Zo moet je er niet
uitzien. Je zou kunnen zeggen: dat is
iets meer naar de buitenkant gericht.
Het tweede woord is meer naar
binnen bedoeld. Letterlijk staat er
ongeveer: maar wordt veranderd
door de vernieuwing van geest. Dan
zijn we een laag dieper. Waar onze
beslissingen vandaan komen.
Daarvan kan niet alleen gezegd
worden dat het niet gelijk moet zijn
aan deze wereld, maar er moet iets
veranderen. De KBSzegt: wordt
andere mensen! Sterker kan het niet
gezegd worden. Andere mensen, met
een nieuwe visie. Een nieuw
oriëntatiepunt. Iets volstrekt nieuws,
van waaruit je de dingen gaat
bekijken, de vragen waarvoor je
komt te staan, gaat beoordelen. Je
hebt de neiging je daarbij te laten
leiden door de meerderheid die
gevormd wordt door „deze wereld".
Dat heeft niets te maken met rechts
of links, want dat komt bij allebei
voor. Mensen met een ouderwets pak
aan en een keurige das kunnen best
ook wereldgelijkvormigzijn. Ze
kunnen zelfs zich laten bepalen door
de wereld van gisteren en dat is ook
deze wereld. Er komt iets nieuws in
deze hele problematiek. Er is een
kriterium dat onafhankelijk is van
„deze wereld", van „deze eeuw". Iets
dat je gaat zien als je, wat Sjestow
noemt, het tweede gezicht krijgt. Van
iets uitgaat dat niet zo voor de hand
ligt, nl. dat je iets gezegd is en nog
altijd wordt. Iets van de kant van
God.
ADVERTENTIE
Met hulpmiddelen voor bijbelle
zen en bijbelgebruik van het
NEDERLANDS
BIJBEL
GENOOTSCHAP
Vraag (er voorbereiding van per
soonlijke en groepstx|be»studie en
txibekjebruik fokJer en catalogi
van onze uitgaven en documenta
tie over de Bijbelweek
aan:
Naam
Adres: -
Postcode/Plaats
Ongefrsnkeerd te adresseren
Mn
Nederlands Am
Bijbel- fjL&j*)
genootschap j
Antwoordnummer v WÉ
272. w
2000 VC Haarlem
tel 023-259501
Dr. Okke Jager
door A. J. Klei
Onze adressen:
AMSTERDAM
Postbus 859
Wibautstraat 131
Tel. 020-913456
Telex 13006
ROTTERDAM
DORDRECHT:
Postbus 948
Westblaak 4. Rotterdam
Tel. 010-115588
(Red.)
Schiedamsevest 52
Tel. 010-115700 (adv.)
DEN HAAO LEIDEN:
Postbus 101
Parkstraat 22. Den Haag
Tel. 070-469445
ZWOLLE GRONINGEN:
Postbus 3
Melkmarkt 56. Zwolle
Tel. 05200-17030
Voor me ligt het programma van
het concert, dat organist Jos van
der Kooy en fluitiste Paula van
Wijk zaterdagmiddag 19
augustus ln de Engelse kerk aan
het Begijnhof te Amsterdam
gaven. In een hoek heb ik een
paar afkortingen gekrabbeld:
DoL, en: Jan v.d. G Ik moest eerst
even denken waar t op sloeg,
maar nu weet ik het weer: het
gaat over de Doleantie en over ir.
J. van der Graaf.
Ik vrees dat in deze tijd van
toenemende verwereldlijking het
nodig is. enige verklaring te
geven. Welnu, de Doleantie is
zoveel als de uit 1886 daterende
wieg van de gereformeerde
kerken, en lr. J. van der Oraal ls
de algemeen secretaris en
strijdvaardige woordvoerder van
de gereformeerde bond in de
hervormde kerk. Ik herinner me
nu ook met welk oogmerk ik die
notitie maakte voordat een
fluitsonate van H&ndel begon.
Die (gratis) concerten in de
Engelse kerk aan het Begijnhof
zijn er tot eind oktober elke
zaterdagmiddag om vier uur en
bij de Ingang vertelde iemand me
Ir. Jan van der Graaf
ter aanbeveling dat Okke Jager
onlangs onder de luisteraars was
geweest. Nu. toen durfde ik
natuurlijk niet achterblijven en
een plaatsje zoekend in de kerk,
bepeinsde ik dat Okke Jager
naar het oordeel van Jan van der
Graaf wel zou behoren tot die
gereformeerde theologen, voor
wie de belijdenis een be- en
omstreden zaak is. Vraag me niet
waaróm ik toen en daar op die
gedachte kwam. hij kwam zo
maar boven.
Goed. ik had dus via Okke Jager
opeens Jan van der Graaf in 't
hoofd, clie blijkens een recent
artikel van zijn hand in het
officiële blad van de
gereformeerde kerken
Kerkinformatie, in de
gereformeerde wereld een steeds
geringere verknochtheid aan de
belijdenis waarneemt. Dit voert
hem tot de uitspraak dat de
Doleantie mislukt is. Ik vond dat
ik het daar maar eens over moest
hebben ln de krant. Zoiets: ir Van
der Oraaf legt dat de Doleantie
mislukt ls. Zeker omdat de
gereformeerden andere
opvattingen koesteren dan de
gereformeerde bonders. Jaja, als
dat zo doorgaat beleven we nog
dat Jan van der Graaf op 31
oktober verkondigt dat de
reformatie mislukt is, omdat er in
het wereldprotestantisme naar
verhouding maar weinig bonders
voorkomen.Enfin, in die trant
zou ik schrijven en om deze
opwelling niet kwijt te raken
maakte ik gauw die aantekening
op m'n programma.
Achteraf echter meen ik dat mijn
mooie verhaal niet opgaat. Ik heb
dat bewuste stukje van ir. Van
der Graaf nog eens doorgenomen
en ik vraag me af, of hij geen
gelijk heeft. Destijds moesten de
dolerenden zo hoognodig de
hervormde kerk uit omdat die
niet meer deugde en vandaag
lijken de gereformeerde kerken
als twee druppels water op de
hervormde kerk. Wat heeft de
Doleantie dan uiteindelijk
voorgesteld? O ja, er zijn wat
gereformeerde monumenten
behouden, zoals de Vrije
Universiteit, maar de
gereformeerde kleur daarvan is
aardig verbleekt
Ik houd me hiermee bezig omdat
me het Gedenkboek ter
gelegenheid van het
honderdjarig bestaan van het
hervormd kerkgebouw te
Musselkanaal is toegestuurd. Het
is samengesteld door Friedrich
Ockels en Jan Vissering Gzn, het
ziet er goed verzorgd uit (stevige
band, fraai papier en veel foto's)
en het is te krijgen door
vijfentwintig gulden te storten
op giro 96.55.67 ten name van de
hervormde gemeente
Musselkanaal, Laakstraat 3 te
Mussel. Ik denk niet direct dat
dit onbevangen geschreven
boekje boeiend is voor mensen
buiten Musselkanaal en
omgeving, daarvoor biedt het te
uitsluitend locale geschiedenis.
Overigens staan er aardige
anecdotes in, bijvoorbeeld hoe
iemand die er op uit moest voor
het beroepingswerk, van de
kerkvoogdij een kwartje kreeg
voor een vertering onderweg. Of
over de organist, die
zondagsmiddags tussen de
kerkelijke bedrijven door als
dansmeester optrad.
Maar waar het me om gaat is dit:
op een gegeven moment horen ze
in de hervormde kerk van
Musselkanaal weer „van de
Almachtige God, van de mens in
zijn verdorven staat, die zich niet
kan beroemen op eigen
verdiensten, maar gelovig mag
zien op het verzoenend lijden en
sterven van Christus en voor wie
er geen andere weg tot behoud is
dan door Hem". Een dergelijke
prediking kwam er niet door
Embleem van de hervormde
gemeente te Musselkanaal.
„opkomen" voor de belijdenis,
door „pal staan" ln een
organisatie of door uitgekiend
beroepingswerk. De schrijvers
van het Gedenkboek vragen:
was er een hogere macht,
die dit bestuurde?" De vraag
stellen is voor hen de vraag
beantwoorden.
Toen Abraham Kuyper, de
fameuze leider van de Doleantie,
als Amsterdams dominee in een
nachtelijk gesprek tevergeefs
probeerde zijn collega H. A. J.
Lütge over te halen zijn
medestander te worden, riep hij
bij 't afscheid op de stoep: „Maar
watmioet ik dan doen?" Hierop
antwoordde Lütge: „Watje doen
moet, Kuyper? Jij moet
ophouden het zelf te doen en je
moet het aan God overlaten, dat
Hij het doe".
Aan dit vóór 1886 gevoerde
gesprek moest ik denken bij de
lezing van dat boekje uit
Musselkanaal en met die
opmerking van J an van der
Graaf in 't achterhoofd. En om
nog even op Okke Jager terug te
komen, over diens theologie zul
je mij niet horen, daar heb ik
geen verstand van, maar zijn
vrijetijdsbesteding verdient
navolging.
Het bjbels dagboek „Woord
antwoord" van drs. Eduard Pijlman,
dat een keuze bevat uit
bovenstaande rubriek, kost 27,50
en niet, zoals wij gisteren per abuis
meldden, 22,50. De uitgever is Ten
Have in Baarn. Redactie.
ADVERTENTIES
Verkrijgbaar in de boekhandel
BIJKOK KAMPEN
Nieuw bij Ten Have
Dr. L A. Snijders
Alle getallen van de bijbel
concordantie van de telwoorden in hel
oude en nieuwe testament en de apo-
criefen
paperback, f 22.50
Geoffrey Parrinder
Jezus in de koran
paperback, f 16,50
verkrijgbaar in de boekhandel
boekennieuws
Wlm Ramaker (samenstelling)
GEDICHTEN TEGEN DE OORLOG
48 blz.. 0.90
Een boeiende verzameling gedichten tegen dat
oorlog en niet b v. vrijblijvend over de oorlog. Dejr
gedichten zijn gfmaakt door: tVwn Hazeu. Ing«\
bevaart. Hans Bouma. Okke Jager en ve/eL
andaren. met tekeningen van de cartoonist f
Arend van Dam
Arend van Dem
IK ZIE IK ZIE WAT JU OOK WEL ZIET
144 bte.. I 12.90
ISO satirische tekeningen. Als reactie op gebeurte
nissen en verhoudingen in onze moderne samenle
ving. verdeeld m 13 thema's. Treffende en de kern
rakende cartoons
Prol. dr K. Strijd
GEWELDLOZE WEERBAARHEID
172 blz 17,50
Geweldloze weerbaarheid is geen idealistische
aangelegenheid, maar een zaak die regelrecht
mei onze realiteit Ie maken heeft. „Het is het
beste overzicht dal tot nu toe in ons land
verschenen is over dit onderwerp. Zeer aanbe
volen." (Ned. Bibliotheekdienst).
Prof. dr J. Verkuyl. de N. A. Schuinen, drs A
Schippers
MEEGENOMEN NAAR DE VREDE
108 blz., 13.90
Nadere verantwoording van het Gereformeerd Vre
desberaad Vanml het bijbels getuigenis zoeken de
auteurs naar de wil van God m deze t>|d var
Maandblad BijEEN. Boeiend maga
zine. 48 peg. vol foto's in zwart-wit en
kleur. In het september-nummer o. m..
Vredesweek 1978: Prof. Rölina pleit
voor niet-offensieve bewapening
Bolivia: Waar kleine boeren zich ver
enigen. ontstaat nieuwe hoop Gua
temala: Landarbeiders schreven brief
aan bisschoppen: Wij hebben honger
Israel: Joodse nederzettingen op de
Westelijke Jordaanoever slecht voor
vrede in Midden-Oosten.
Zend u mij gratis proefnummer BijEEN
Naam:L
Woonplaats:
Opsturen naar BijEEN. Antwoordnr. 15.
Deurne. Postzegel niet nodig. 8
