FILM
Bijzonder onsympathieke film
Boek en plaat
over Ko van Dijk
Gangsterfilm van halve eeuwoud
Mislukte opzet
stuntelig verdedigd
KUNST
Amsterdams Philharmonisch
vulde gat in de markt
MIDNIGHT EXPRESS
LITTLE CAESAR
Het verloren paradijs
he Voice mag
eer verschijnen
Residentie-orkest naar Oost-Europa
Orgelconcerten
met koffie toe
Staat de postcode
in een advertentie of brief?1
Gebruik'mdan alsu
reageert en...vergeet
ook uw eigen
postcode niet.
pttpost
VRIJDAG 1 SEPTEMBER 1978
TROUW/KWARTET P15-RH17-S19
door Dick Ouwendijk
bi-
„Midnight Express" is een bij-
tonder onsympathieke film.
Zij is haar doel, zich in protest
te keren tegen mensonteren
de praktijken in bepaalde ge
vangenissen, een stuk voorbij
de geschoten. Je krijgt eerder de
J* indruk van verlekkerdheid in
tiet uitspinnen van wreedhe
den en menselijke laaghartig-
aeid dan van verontwaardi
ging.
Daardoor komt ook het meegevoel
net degenen, die het slachtoffer van
ie geweldpraktijken zijn, danig op de
tocht te staan. Door het overmatig
extreme van hun lot, wordt het onge-
oofwaardig. Het menselijke uithou
dingsvermogen in vernederende en
pijnigende beproevingen kan heel ver
taan. Maar er zijn, desondanks, toch
jatuurlijke grenzen aan. Die grenzen
vorden in de film herhaaldelijk op
trove manier geschonden.
De ondergrond van de filjm is een
waar verhaal over een jonge Ameri
kaan, Billy Hayes, die vanuit Turkije
ten hoeveelheid hajs naar huis wil
meesmokkelen. De maker van de
61m, Alan Parker, heft in een inter-
riew gezegd, dat de feiten, zoals hij
die in zijn film laat zien, niet hele
maal conform zijn aan de feiten, zoals
die door Hayes in een boek over zijn
trvaringen in de gevangenis zijn neer-
elegd. Maar hij verdedigt de stelling,
dat hij de inhoud van die feiten wel
integraal heeft weergegeven. Hier
kom je voor de moeilijke kwestie te
nisgroep. De gevangenen bewegen
zich in schijnbaar grote vrijheid tus
sen de omwallingen van de eeuwen
oude gevangenis, maar omdat ze voor
levensonderhoud zijn aangewezen op
eigen inkomsten wordt hun bestaan
beheerst door onderlinge roofzucht
en knevelarij. Dat wordt verergerd
door het sadisme van de bewakers,
die erop uit zijn om wervels en nieren
van mensen, op wie zij het gemunt
hebben, stuk te slaan. Hayes ziet dit
alles met verbijstering aan, maar
hoopt dank zij zijn Amerikaanse nati
onaliteit spoedig vrij te komen. Door
corruptie van het hoogste gerechts
hof, dat wraak wil nemen op de Ame
rikaanse politiek t.o.v. Turkije na de
inval op Cyprus, krijgt na, na een in
oorsprong mild vonnis, een vonnis
van dertig jaar. Hij raakt dan volledig
overgeleverd aan de willekeur van
zijn bewakers.
Walgelijk
Beeld uit Midnight Express
staan van, de interpretatie van feiten.
Schrijft iemand: X kreeg een stevig
pak slaag, dan kan de interpretatie
variëren van het toedienen van harde
klappen tot een letterlijk aan pulp
slaan van gezichten. Alan Parker ver
toont de neiging om uitsluitend te
interpreteren in „tot pulp slaan" en
dat zo bloedig en weerzinwekkend
mogelijk. Hij schijnt als het ware
verliefd te zijn geraakt op het beeld
van de geniepigste kneuzingen, gees
telijk en lichamelijk.
Zoals al gezegd wordt Billy Hayes
een imponerende debuutrol van Brad
Davis betrapt op het smokkelen
van hasj. Hij wordt naar een Turkse
gevangenis overgebracht, waar hij
om niets de woede van een bewaker
opwekt en ongenadig wordt afgerost.
Die afrossing is overigens maar een
voorproefje en levert nauwelijks
meer op dan een blauw oog en een
stuk geslagen wenkbrauw. Voorlopig
wordt de jonge Amerikaan „met rust
gelaten" en ingedeeld in een gevange-
Dat Edward G. Robinson een echt gróót talent is geweest lijkt
ne moeilijk vol te houden. Hij had een aparte kop, met
narkante donkere ogen. Daarbij beschikte hij over een bij-
ondere grijns. Een grijns die de indruk kon wekken, dat je
net een hartelijke joviale kerel te maken had, klein van stuk
naar onvervaard.
let kon echter ook een harde, geme-
e grijns zijn; de grijnslach van een
nisdadige cynicus, voor wie een le
en (inclusief het eigen leven) weinig
niets telde. In deze laatste kwali-
tit —die van de misdadige cynicus
Edward G. Robinson te zien in
lervyn Leroy's film 'Little Caesar',
[et is een betrekkelijk jonge Robin-
on, want dfe film dateert uit het jaar
930.
Verschuiving
hn vijftig jaar oude film dus. Een
tn uit de dagen, toen het typische
pngster-produkt nog zijn vorm
roest krijgen. Een vorm die, zij het
net enkele verschuivingen, tot in de
toderne films toe bewaard is geble-
en. De belangrijkste verschuivingen
ras, de verschuiving van het min of
leer romantische geweld naar het
ille geweld van tegenwoordig. Ook
ij de gangsters in de oude films
iten revolver of scheermes erg los in
e zakken. Maar dat zat nu een keer
„de handel", het „vak". Wie daarin
iut zat kreeg het te voelen. Een
eerlijke" business. In de nieuwe
angsterfilms is wat dit betreft het
lement van een genadeloze, sadisti-
che onverschilligheid gaan overheer
sen. Het publiek moet op bloed wor
den getracteerd.
In „Little Caesar" is als het ware in
embryonale vorm te zien, hoe de
gangsterfilm zich zou gaan ontwikke
len. Tot en met de tegenwoordige
verschuiving naar kil sadisme toe.
Zowel aan de kant van de misdadi-"
gers, als aan die van de natuurlijke
vijand van de misdadiger, de recher
cheur. De treiterige, elegant geklede
Kojak heeft zijn prototype in de fat-
teri e inspecteur Flaherty in „Little
Naïef
Robinson verbeeldt in de film de ban
diet Caesar Enrico Bandello, door
zijn kameraden Rico genoemd. Hij
was oorspronkelijk een kruimeldief
die, opeens attent gemaakt op een
geslaagde gangster, besluit om het in
het gangsterdom .hogerop" te zoe
ken. De gang van zaken past vol
maakt in het wat naïeve verbeel
dingspatroon van de oude films. De
ontwikkeling heeft geen harde logi
sche lijn, zij heeft de willekeur van
een dramaturgie, die de dingen liever
verrassend laat gebeuren dan als ge
volg van een onvermijdelijk verlopen
proces. Met flair schakelt Rico/Ro-
De nog jonge Edward G. Robinson in „Little Caesar"
binson een paar gangsterkoningen
uit. Dat kan hij doen omdat hij, als
ijdele gangster, niet tegen het ge
bruik van revolvers opziet. Op het
toppunt van zijn carrière duikelt hij
weer in de goot (de misdaad mocht
niet lonen). Ook weer naïef verras
send: de keiharde gangster schakelt
zich zelf uit door voorbeeldige trouw
ten opzichte van een oude kameraad.
Hij raakt aan lager wal, maar laat
zich in zijn (weer verrassend naïeve)
BUSSUM Tony van Verre die Ko van Dijk in zeven
zittingen voor de radio interviewde (Tony van Verre ontmoet
Ko van Dijk) had met de in mei van dit jaar overleden acteur
algesproken samen een boek te publiceren met als uitgangs
punt de teksten van de interviews.
let moet een boek worden voor m'n jongens," zei Ko van
ijk, „dat ze later een beetje weten wie die vent geweest is, die
in vader was."
Dat boek gaat nu op 7 september
verschijnen; Tony van Verre heeft het
alleen voltooid. Het bestaat uit de
integrale tekst van alle gesprekken,
ook die welke niet in de uitzending
kwamen. Daarbij is het overvloedig
geïllustreerd met foto's en brieven uit
het privé-archief van de overleden
kunstenaar. Bovendien wordt het
boek uitgegeven (Gooise Uitgeverij
Bussum) met toevoeging van een LP
waarop aan de ene kant fragmenten
zijn opgenomen van de radio-inter
views, en aan de andere kant met
stukken uit beroemde rollen van Ko
van Dijk, zoals „De dood van een
handelsreiziger", „Mooi weer van
daag", „Schakels" en „Cyrano de
Bergerac". Het bevat bovendien per
soonlijke herinneringen aan Ko van
Dijk van o.m. Ank van der Moer,
Anne Will Blankers, Simon Carmig-
gelt, Paul Steenbergen, Albert Mol,
Anton Koolhaas, Willy van Hemert
AAPSTAD (ANP) The Voice, het
cekblad van de Zuidafrikaanse raad
in kerken, mag weer verschijnen,
et blad was op 16 Juni zonder op-
laf van redenen verboden. Mede
erkers werden gearresteerd. Uit de
irhoren bleek, dat de autoriteiten
inden, dat het ..zwarte" blad de
aat in gevaar bracht en rassenhaat
>u kweken.
DEN HAAG Het Residentie-orkest
maakt onder leiding van zijn dirigent
Ferdinand Leitner van 3 tot 20 okto
ber een tournee door Oost-Europa.
Het is voor het eerst dat het orkest
orkesten geeft in Oost-Duitsland.
Tsjechoslowakije en Joegoslavië. Het
was al eerder in Hongarije en Oosten
rijk.
Op het programma staan symfonieën
van Bruckner, Haydn en Schubert, de
Posthoornserenade van Mozart,
„Also sprach Zarathustra" van
Strauss en het Vijfde Pianoconcert
van Prokofjef met als solist Peter
Toperczer.
Er word opgetreden in Maagdenburg,
Oost-Berlijn, Karl Marx-stadt. Praag,
Ostrawa, Bratislava, Boedapest, We
nen, Linz. Villach, Zagreb, Marburg
en Salzburg.
en Jeroen Krabbé. Het boek wordt op
7 september in het Nederlands Thea
ter Museum te Amsterdam gepresen
teerd, waarbij de eerste exemplaren
worden overhandigd aan Ank van der
Moer, Anne Will Blankers en Mary
Dresselhuys. De titel is „Tony van
Verre ontmoette Ko van Dijk".
Ingebruikname van
gerestaureerd orgel
Op zaterdag 23 september zal om
14.30 uur het gerestaureerde orgel in
de Grote of St. Gudulakerk te Lo-
chem officieel in gebruik worden ge
nomen. Het is een zogenaamd Rijn
lands orgel omdat het in 1758 door
Gilman (of Gildeman) in Sint Corne-
lis-Munster bij Aken is gebouwd. In
dat Jaar werd het geplaatst in de oude
Dominicanerkerk aan de Baansloot
te Alkmaar en later overgebracht
naar de Nieuwe Dominicanerkerk. In
1897 ging het naar de Gereformeerde
Kerk aan de Torenlaan te Hilversum.
Toen deze kerk in 1969 werd ver
bouwd kwam het orgel weer beschik
baar. Met medewerking van de Rijks
dienst voor de Monumentenzorg is
een totale restauratie uitgevoerd
door Flentrop Orgelbouw te Zaan
dam. Adviseur was daarbij Johan Le-
gêne uit Delft. De cantor-organist
van de kerk. de heer G. M. van Pop-
pel, zal na de officiële overdracht van
het instrument een programma uit
voeren met werken van Muffat, De
Grigny, J. S. Bach en Mendelssohn.
De dramatisering van deze toestand
door Parker is walgelijk overdadig.
Die zucht tot overdadige uitbeelding
leidt zelfs tot opvallend discrimine
rende uitlatingen ten opzichte van de
Turken als volk. De smokkelende
Amerikaan acht zich mijlenver verhe
ven boven het Turkse volk, dat „een
volk van zwijnen" zou zijn. Een pas
sage die, zoals bekend, achteraf uit de
film geschrapt zou worden. Veront
waardiging is uitstekend, maar zij
moet wel oprecht blijven.
Amsterdam, Bellevue Cinerama, Da
Midi, en 14 andere Nederlandse bios
copen. 16 jr.
Scene uit „Het verloren paradijs"
Na afloop van een eerste voorstelling van „Het verloren paradijs" trachtte regisseur Harry
Kümel, met veel omhaal van woorden, een (zoals hij dat noemt) sjieke verklaring van zijn film
te geven. Het zegt wel iets, als een filmregisseur zo iets na een eerste min of meer officiële
voorsteling nodig vindt.
ijdelheid opjutten door zijn vijand,
de fatterige inspecteur, en vindt de
dood in een kogelregen.
De film levert door haar naïviteit
nogal wat vermakelijke momenten
op, maar in haar opbouw bezit zij
als men haar beziet tegen de achter
grond van het gros van de filmpresta
ties uit die dagen een aantrekkelij
ke frisheid.
Amsterdam, The Movies, 16 jr.
Het wijst op persoonlijke onzeker
heid ten aanzien van zijn werk. Het
was dan ook nogal verraderlijk, dat
Kümel meende te moeten zeggen, dat
hij geen „verdediging" van zijn film
beoogde. Hij bouwde in zijn verkla
ring bij voorbaat afwijzing van zijn
film in. Waarom? Omdat deze regis
seur, die ooit „Monsieur Hawarden"
heeft gemaakt, bij het kijken naar
zijn film tot de ontdekking moet zijn
gekomen, dat er van zijn „opzet" wei
nig of niets terecht is gekomen.
Die opzet van Kümel bedenker van
het verhaal, dat hij samen met Kees
Sengers in een scenario heeft omge
zet om dit vervolgens weer in beeld te
brengen Kümels opzet is geweest
om, zoals hij zelf heeft gezegd, het
conflict uit te beelden tussen de twee
wezenselementen waaruit een mens
bestaat, ziel (of intellectualiteit) en
lichaam.
Het is moeilijk om uit te maken of die
„opzet" van Kümel later door hem is
bedacht, uit teleurstelling over het
feit, dat het ongecompliceerde dorps
gevalletje dat in werkelijkheid uit
zijn vingers is gekomen op geen stufr
ken na uit de verf is gekomen.
Dorpsvertelling
„Het verloren paradijs" hoort tot het
soort van de simpele dorpsvertellin
gen, zoals die voor de oorlog erg in
zwang zijn geweest. Stereotiepe ver
tellingen over een algemeen „onheil"
dat de dorpse samenleving bedreig
de, samen gaande met een confronta
tie tussen twee exponenten van de
dorpse samenleving, die. eventueel in
Jonge jaren met elkander bevriend,
ten slotte elkanders bloed wel zouden
kunnen drinken.
Het tweetal tegenstanders is in „Het
verloren paradijs", de burgemeester
van het dorp Hameien, Benjamin Ro-
lus, en een selfmade man. de hande
laar in zaden en granen. Jan Boel Het
conflict tussen beide mannen dateert
uit de dagen, toen ze beiden om en
nabij de vijftien waren en Jan Boel
betrapt werd op nogal gewelddadige
intieme omgang met een nichtje van
Benjamin Rolus, ene Pascale. Door
Benjamins vader wordt op manhafti
ge wijze de karwats gehanteerd en
Jan Boer in zijn nakie het erf van het
kasteeltje van de Rolussen afgeran
seld.
Twintig jaar later
De film geeft een poëtisch camera
beeld van dit voorval en slaat dan
voor het gemak maar twintig jaar
over. Men kent dat wel: „twintig jaar
later". Dan wordt het dorp bedreigd
door het onheil van een nieuwe auto
weg, oorpronkelijk gepland over het
domein van Rolus, maar met behulp
van ministeriële vrienden in Brussel
weet Rolus dit plan te verijdelen,
waarna de weg door de dorpskern van
Hameien zal lopen. Pascale konit on
verwacht weer bij neef Benjamin
over de vloer. Zij staat nog volledig
onder invloed van Jan Boel. maar
omdat zij in oorsprong het meest van
haar neef schijnt te hebben gehouden
wil zij met Boel breken. Dat loopt uit
op een voistrexte tragedie voor haar
zelf (zij pleegt uit wanhoop over een
afwijzing door Benjamin zelfmoord)
en Benjamin zelf verongelukt later
dodelijk.
Wat er aan conflict tussen „ziel en
lichaam" in de film is verwerkt is echt
niet duidelijk. Trouwens, wat bete
kent zo'n conflict? In theorie heeft
Kümel de twee uit elkaar willen ha-
len: Benjamin, ziel; Jan Boel, li
chaam; Pascale. beurtelings aange
trokken tot de een en tot de ander; zij
zelf, verscheurd in zich zelf.
Stuntelig
Je kunt dit soort dingen van buiten af
wel stellen, maar Je moet als kijker
deze dingen ook reëel kunnen onder
gaan. Dat wil zeggen, je moet hele
persoonlijkheden zien, die eventueel
verscheurdheden ondergaan. Maar
wat je ziet zijn figuren, die onhandig
zijn gesneden naar de maat van een
stuntelig verhaal, met stuntelige per
soonsverbeeldingen: de geforceerd
materialistische (lichamelijke) recht
lijnigheid van Jan Boel b.v. raakt op
de duur aan het bespottelijke.
De film is gedrenkt ln fraai beeld
werk, maar dit vormt geen eenheid
met het totaal van mensen en ver
haal; het staat er volkomen los van.
Hoe eerder Kümel deze episode in
zijn filmerij vergeet, des te beter voor
hem.
Amsterdam City II 16 jr.
door Jac. Kort
AMSTERDAM Woensdag
avond gaf het Amsterdams
Philharmonisch Orkest onder
leiding van, Anton Kersjes
zijn laatste zomeravondcon
cert in de Grote Zaal van het
Concertgebouw.
De zeer grote belangstelling die er
voor deze concerten bleek te bestaan,
heeft overduidelijk bewezen, dat er,,
zoals men tegenwoordig zegt „een gat
in de markt" is op dit gebied. Het
veelal jonge publiek komt gretig luis
teren. ongeacht de zomerse tempera
tuur en ook zonder dat er met be
roemde buitenlandse solisten als
trekpleister wordt geschermd.
Na Daniël Wayenberg en Theo
Bruins, die respectievelijk het Piano
concert van Grieg en Schumann had
den vertolkt, was het ditmaal Maurits
Bosman die optrad in het Vioolcon
cert in G (K.V. 216) van Wolfgang
Amadeus Mozart, een van de vijf Vi
oolconcerten. die de componist in
1775 te Salzburg schreef.
KORTENHOEF Op zaterdag 16
september begint in 's-Graveland een
kleine reeks orgelconcerten die gege
ven worden op het in 1824 gebouwde
Bfitz-orgel in de Ned. Hervormde
iKerk aan het Noordereinde.
Het eerste concert wordt verzorgd
door Herman van Vliet die werken
van Zwart, Bach, H&ndel en Vivaldi
zal spelen. Ter verhoging van de sfeer
zal het 17* eeuwse kruiskerkje ver
licht worden met kaarsen. Het con
cert begint om 20.00 uur en na afloop
is er koffie die bij de toegangsprijs
(drie gulden) is inbegrepen. Volgende
concerten zullen worden gegeven op
28 oktober en 18 november door Ben
van Oosten, resp. Frans van Tilburg.
Bosman, die eerst enige jaren als or
kestmusicus werkzaam is geweest,
treedt sedert kort uitsluitend op als
solist. Dat hij daartoe de aanleg en
het vermogen heeft, bleek deze avond
heel duidelijk. Niet alleen in tech
nisch opzicht voldeed zijn spel aan
hoge eisen, ook artistiek waren er ln
zijn vertolkingen zeer veel uitsteken
de dingen te horen. Heel mooi vond ik
in het Adagio de intieme, mijmerende
sfeer getroffen, waar tegenover het
rondo licht, speels en soepel werd
uitgevoerd.
Anton Kersjes liet het concert in ka
merbezetting spelen: de enig Juiste
manier om dit soort concerten te be
geleiden. Het vormde met de solist
een prachtig geheeL
Na de pauze volgden twee overbeken
de stukken. Het Capriccio Italien, dat
Tsjaikowsky ln 1880 te Rome compo
neerde en de Bolero van Maurice Ra-
vel. Composities met een program
matisch karakter, waarin de compo
nisten hun instrumentatie-kunst op
buitengewoon indrukwekkende wijze
hebben toegepast.
Het Amsterdams Philharmonisch Or
kest had de dankbare taak om deze
virtuoze partituren te realiseren. On
der Kersjes inspirerende leiding
slaagde het daarin uitstekend.
ADVERTENTIE
