Leven met catechismussen
Dr. Evenhuis en de
negentiende eeuw
Ir. Van der Graaf wil
niet samen-op-weg
Ber Witte
ïDittemberg.
Basisbewegingj
wil vernieuwd j*
pausschap
VOORBIJGANGERS
Conferenties
Van Alphen
blijft
ZATERDAG 12 AUGUSTUS 1978
KERK
TROUW/KWARTET
~~fc=
door dr C. Rijnsdorp
Er zijn veel oude catechismussen, zowel reformatorische als
roomse. Ik noem er een aantal, waarvan deels veel invloed is
uitgegaan, zowel in Europese landen als daarbuiten. De
Kleine Catechismus van Luther is van 1529. de Catechismus
van Calvijn dateert van 1545. De Emdener Catechismus gaat
terug op 1554. de Heidelberger op 1563. De r.k. kerk kent die
van Canisius (de grote van 1554, de kleine van 1561). De
Catechismus Romanus, geschreven op last van Pius V en voor
priesters bestemd, is van 1568. Dan volgt in 1598, op verzoek
van Clemens VIII. de catechismus van Bellarminus.
De Mechelse Catechismus van Make
blijde (1609) heeft in West-Europa
veel Invloed verkregen. Zelfs Napole
on probeerde een eenheidscatechis
mus voor te schrijven. In de Verenig
de Staten verschijnt in 1885 ,.A Cate
chism of Christian Doctrine' (een
christelijk leerboek), in 1941 gevolgd
door een herziene uitgave. In Duits
land schreef Deharde een catechis
mus. verschenen 1850. die zich over
de Duitse landen en Polen ver
breidde
Pius X ordonneerde in 1912 een een
heidscatechismus. gevolgd door een
van kardinaal Gaspari in 1930. In
1966 verschijnt in Nederland De Nieu
we Catechismus voor Volwassenen
(r.k.) en in 1975 intïuitsland de Evan-
gelischer Erwachsenen-Katechismus.
dit in opdracht van de gezamenlijke
Evangellsch-Lutherse Kerk.
Breuk
Maar genoeg Wat hier in het geding
is. is een insnijding, een caesuur. zo u
wilt een verborgen of openlijke breuk
tussen oud en nieuw.
De klassieke catechismussen gaan
van God uit. ze zijn theocentrisch.
Niet alles staat erin. Ze treden niet in
vragen van de mens Het is een leer
stellig spreken ..tot'" de mens. De
oude leerboeken vertonen uitsluitend
een bovennatuurlijke geestesgesteld
heid Wat overweegt is de heilsvraag.
niet de zinvraag.
Maar een uitsluitend theocentrisch
antwoord voldoet de hedendaagse
mens niet meer. Dit zeker niet na de
opkomst van de moderne weten
schappen en de groei van de techno
logie. na Auschwitz en de atoombom.
De vraag naar de sin van het leven is
van geweldige betekenis geworden.
Déze is in het geding, meer dan een
status in het leven, en dat gaat vooral
op voor de jongeren. Velen proeven in
de oude vragen en antwoorden een
onjuist geloofsindivldualisme. om
niet te zeggen heilsegoïsme.
Niet voldoende
Troost en voorlichting zijn niet meer
voldoende De centrale vraag luidt:
..Wat betekent ons leven binnen het
tijdsverloop en in de geschiedenis?"
Zelfs onafhankelijk denkende marx
isten stellen zich deze vraag.
Zo is de heilsvraag vervangen door de
zinvraag. De klassieke antwoorden
lieten de vragen omtrent de menselij
ke samenleving bulten beschouwing,
de sociale dimensie dus. Onze taak op
aarde in de geschiedenis kreeg onvol
doende accent. De goede christen im
mers voelt zich verantwoordelijk
voor de wereld.
Zijn wij mens om christen te worden?
Of zijn wij christenen om ware men
sen te worden? Uitsluitend theoreti
sche antwoorden blijken onvoldoen
de. Het godsrijk moet evenzeer in het
hiernamaals als hier op aarde worden
gedacht. Geschoolde christelijke
denkers constateren dat met name
het oude roomse catechismusgoed af
komstig is uit de traditionele aristo
telische metafysica en uit de mystie
ke traditie van de middeleeuwen.
Catecfyjmue für
öie gemeine pfar*
£>errvrtb pre*
biger.
tn«t r.
Leven en dood
Ware gerechtigheid
betekent leven. n
maar wie kwaad zoekt b
voor die betekent het de dood g
(Spreuken 10,19) 1 tl
Een chassifisch verhaal. „Rabbi
Tekening boven:
Leerboekje van de kerkhervormer Zwingli. Een Duitse uitgave van een
onbekende vertaler. Het titelblad toont een heelmeester achter de tafel. Een
leerling en zijn dienaren dragen de genezende leermeester geschenken aan,
o.a. een haan en een kan wijn; de leermeester beantwoordt deze gaven met
een boek.
Tekening links:
Titelbl&d van Luthers „Kleine Catechismus". In 1529 verscheen Luthers
Kleine Catechismus eerst in eenvoudige plakkaatvorm, daarna de „Grote"
en „Kleine Catechismus" in boekvorm.
Inkrimpen
De christelijke gemeenschap op aar
de is bezig in te krimpen. De kerk
geraakt in de verstrooiing, een dias
pora in een „wereldse" wereld, die
tegelijk kapitalistisch en communis
tisch is. Jürgen Moltmann spreekt
van een „europacentrisch provincia
lisme". dat zijn tijd gehad heeft. Hij
bedoelt dit: de landelijke provincies
gingen eerst op in de natie. Maar toen
werd nationalisme een nieuw provin
cialisme (helaas nog allesbehalve
overwonnen). De Europese landen
zijn onderling afhankelijk, al is er nog
bij lange na geen Europese eenheid
Toch, breder bezien, kan men zelfs
van een Europees provincialisme
spreken, gezien de wereldwijde roe
ping van het evangelie. De christelij
ke gemeente, zegt Moltmann. gaat
haar oecumenisch tijdperk binnen.
Aan de orde is dus de vraag: hoe
kunnen wij met onze oude catechis
mussen leven? Hans Kiing zegt: Je
moet de oude formulering niet bij het
schroot gooien, maar ook niet stereo
tiep Kerhalen. Veel meer dan vroegef
spelen ook de niet-christelijke ant
woorden op de vraag naar de zin van
het leven in ons overdenken mee. We
hebben immers, veel meer dan vroe
ger. te maken met een uitstraling van
de grote wereldgodsdiensten. En dan
is er het levensgrote communisme,
dat men niet kan bagatelliseren.
Daarbij komt: wij zijn in hoge mate
product van een ingewikkelde con
stellatie. En die constellatie is alles
behalve fraai. Gottfried W. Locher
(geb. 1911) zegt: „Niemand voelt zich
op aarde meer zo thuis als vroeger.
Wij zijn niet meer geborgen en onze
kinderen zullen het nooit zijn." Zie
daar de caesuur tussen nu en vroeger,
die hei leven met de oude catechis
mussen er niet gemakkelijker op
maakt.
De gegevens voor dit artikel heb ik
geput uit Concilium, internationaal
tijdschrift voor theologie, 13e jaar
gang no. 8, 96 blz., bestelnummer
90.628, prijs ƒ11,90, uitgave De Hor-
stink. postbus 400, Amersfoort.
door prof. dr. D. Nauta
Met de verschijning van het vijfde deel over de geschiedenis
van de kerk der hervorming in Amsterdam sluit dr R. B.
Evenhuis de door hem ondernomen taak af. Dat hij deze tot
het einde toe. binnen een redelijke termijn in 1965 ver
scheen het eerste deel heeft mogen volbrengen, is op
zichzelf reeds een bijzondere gelukwens waard. Meer dan eens
is'iemand in de opzet van een dergelijke onderneming blijven
steken.
Er zij aan toegevoegd, dat de auteur
blijkens zijn verzekering in een
Woord vooraf zijn onderzoek nog
voortzet en voornemens is de resulta
ten ervan ln het archief te deponeren
voor zijn eventuele opvolger als au
teur. HIJ heeft namelijk de bewerking
der stof in het onderhavige vijfde deel
beëindigd omstreeks het Jaar 1875
Volgens hem zou toen op kerkelijk
terrein, evenals op allerlei ander ge
bied. een keerpunt zijn bereikt en in
zekere zin de negentiende eeuw
geëindigd zijn.
Het is waar dat dit deel omvang ge
noeg gekregen heeft, zelfs nog iets
meer dan het voorafgaande deel.
Maar het ter zake gevoerde betoog
heeft op mij niet overtuigend kunnen
werken. Ongetwijfeld waren de Jaren
zeventig der vorige eeuw een keer
punt. Het is echter ten onrechte daar
het einde van die eeuw te decreteren
Een eeuw loopt nu eenmaal tot het
laatste getal vóór de honderd De fout
is de geschiedenis te willen indelen
naar de eeuwen, de geschiedenis van
welke Instelling dan ook. De insnij
dingen vallen in werkelijkheid altijd
elders; en gewoonlijk in iedere eeuw
en met betrekking tot het behandel
de onderwerp op uiteenlopende UJd-
stippen binnen de desbetreffende
eeuw
Niet geschetst
Daarbij komt dat de auteur nu in
conflict komt met de ondertitel van
zijn eigen boek. Deze luidt: de strijd
voor kerkherstel. En het valt moeilijk
te ontkennen dat tot die strijd onder
meer behoort het gebeurde in de da
gen der Doleantie in de Jaren tachtig
en in de onmiddellijk daarop volgen
de periode. Juist die gebeurtenissen,
welke min of meer het hoogte- of wil
iemand liever het dieptepunt van de
strijd voor kerkherstel zijn geweest,
worden door de auteur hier niet ge
schetst.
Hoe het zij. ik zal verder methodische
kwesties, in deze bespreking voor een
bredere kring van lezers, laten rusten.
Het gaat om het boek. zoals het afge
leverd werd en onder de ogen. naar ik
gaarne wens. van talrijke lezers komt.
Het is vlot geschrever De stof is
overzichtelijk behandeld. De hoofd
zaken komen aan de orde. Met allerlei
interessante bijzonderheden is het
verhaal gekruid De auteur aarzelt
niet van tijd tot tijd zijn eigen stand
punt naar voren te brengen en over
doen en laten van de handelende per
sonen in de geschiedenis zijn oordeel
uit te spreken.
Onze adressen:
AMSTERDAM:
Postbus 859
Wibautstraat 131
Tel. 020-913456
Telex 13006
ROTTERDAM
DORDRECHT:
Postbus 948
Westblaak 4. Rotterdam
Tel. 010-115588
(Red.)
Schiedamsevest 52
Tel. 010-115700 (adv.)
DEN HAAG LEIDEN
Postbus 101
Parkstraat 22. Den Haag
Tel. 070-469445
ZWOLLE GRONINGEN:
Postbus 3
Melkmarkt 56. Zwolle
Tel. 05200-17030.
Eigen standpunt
Met name in het laatste hoofdstuk,
onder de titel: Epiloog, dat een sa
menvattend karakter draagt, komt
dat eigen standpunt tot uiting. De
afzonderlijke kopjes luiden respectl^
velljk: de secularisatie, de schuld def
kerk. twee afscheidingen heel de
kerk. In deze laatste paragraaf wordt
een blik vooruit geworpen. De kruit
damp is sindsdien (te weten na de
met grote verbittering gevoerde
strijd sedert de Doleantie) opgetrok
ken. In de Herv. Kerk kwam door de
reorganisatie, die in 1951 haar beslag
kreeg, een grote verandering, waar
door de mogelijkheid tot hereniging
werd geopend. In Amsterdam ont
stond reeds samenwerking op allerlei
gebied De verwachting is gewettigd
dat de breuk binnen afzienbare tijd
tot het verleden zal behoren. Deze
kentering is zeker niet in de laatste
plaats te danken aan dr. Ph. J. Hoe-
demaker. die in 1876 in Amsterdam
beroepen werd. Deze figuur zal in een
volgend deel besproken moeten
worden"
De auteur geeft dan een nadere ken
schetsing van diens visie; Hoedema-
ker ging het om heel de kerk..Herstel
der Kerk moest niet geschieden van
boven af of van binnen uit, maar van
onderen op De grondvergaderingen
van de kerk hadden de vrijheid om te
getuigen en het recht om te reforme
ren Maakten zij daarvan gebruik,
dan zou op Gods tijd de doorbraak
komen".
Weinig weerklank
Hoedemaker vond weinig weerklank.
der kerk. Dit Is onze opgave om te
komen ik citeer nog eens Heldring
tot een kerk die volop belijdend,
volop getuigend en waarlijk diako-
naal is".
Aldus eindigt de auteur, daarmede
aangevend in welke geest en onder
welk licht hij zijn werk verricht heeft
en dit wil gelezen en beoordeeld
hebben.
Keurige uitgave
Nu nog enige gegevens over het boek
zelf, dat evenals de vorige delen op
keurige wijze uitgegeven werd. ook
ditmaal met een vrij groot aantal
illustraties verlucht. Een naamlijst
van predikanten van 1795-1875 is bij
gevoegd. terwijl een register van per
soonsnamen niet ontbreekt.
In de proloog, het eerste hoofdstuk,
wordt onder meer allerlei meegedeeld
over de kerkgebouwen. De overige
hoofdstukken zijn respectievelijk ge
titeld: de Bataafse en de Franse tijd,
het einde van de classis Amsterdam,
het Réveil, de kerk in het tweede
kwartaal der eeuw. de Afscheiding,
de kerk in het derde kwartaal der
eeuw, de medische weg tot kerkher
stel, de juridische weg tot kerkher
stel, het keerpunt. Het laatste hoofd
stuk. waarin Kuyper uitvoerig behan
deld wordt, telt de meeste bladzijden,
ongeveer vijftig; de overige van der
tig tot veertig, met een uitschieter
voor dat over het Réveil, dat even
boven de veertig uitkomt.
Bouwtekening van de Muiderkerk te Amsterdam naar een
ontwerp van G. W. Vixseboxe uit 1891. Illustratie op het
schutblad van „Ook dat was Amsterdam/' deel V.
Indeling
Naderhand zou dat anders zijn ge
worden. mede door de invloed van
Gunning: de reorganisatie van 1951.
..Het laatste woord is daarmee echter
niet gezegd. Ounning verwachtte dat
door de reorganisatie de vaak klein
zielige dominees en ouderlingen zou
den uitgroeien tot apostelen en profe
ten. Hoedemaker was nuchterder. Hij-
zag na reorganisatie van de kerk nog
een lange weg. Eerst reorganisatie
maar daarna en daardoor reformatie
De gevolgde indeling brengt met zich
mede, dat soms ln een hoofdstuk een
en ander verteld wordt, dat niet di
rect valt onder het opschrift, of wat
misschien zakelijk eerder elders aan
de orde had moeten komen. In ver
scheidene hoofdstukken concen
treert de stof zich, althans voor een
deel. om de kerkeraad heen; immers
de verhandelingen van deze en ande
re documenten met betrekking tot
deze vormen een belangrijke bron,
waaruit de auteur heeft moeten put
ten. hetgeen hij op verdienstelijke
wijze uitgevoerd heeft.
Een aanhaling moge dit illustreren.
Zij betreft wat er op zondag zo al te
genieten viel. Het was kort na de
Franse tijd. „De kerkeraad had ge
vraagd om handhaving van het Ko
ninklijk Besluit van 1 maart 1815
inzake de zondagsheiliging. De bur
gemeester vroeg daarop nadere in
lichtingen en de kerkeraad noemde
een aantal plaatsen, waar dat besluit
overtreden werd. In het lokaal De
Vrede op het Buitensingel was elke
zondag een Groot Zomer Vermaak,
vocaal en instrumentaal, met bal na.
Het concert werd geleid door W. Meij
er. geaccompagneerd door een orkest
van voorname muziekmakers, het bal
door een kundig dansmeester, met
groot Turksch muziek. In de Pauwen-
tuin buiten de Utrechtse poort werd
opgevoerd De gewaande Baron of de
Twee Bedrogen Lieden, met daarna
ook bal."
Op zondagavond in een wijnhuis iets
heel anders. „Biljetten overal in de
stad nodigen de mensen uit om daar
te komen ter bevordering van het
eeuwig belang Het betrof een secte,
die van volgelingen van een zekere
Schep, ln wie men zag de gezalfde des
Heren en de leider tot het nieuwe
Jeruzalem.
Slechts enkele oneffenheden troffen
mij; zo is de Juiste naam van de op
bladz. 137 genoemde boekhandelaar
Van Golverdlnge (1813-1888).
De Amsterdamse Kerkhistoricus
prof. dr. D. Nauta bespreekt: Dr. R.
B. Evenhuis. Ook dat was Amster
dam V. De kerk der hervorming in de
negentiende eeuw: de strijd voor
kerkherstel. Uitg. Ten Have; Baarn,
397 blz.: prijs 45 gulden.
Salomo van Karlin wilde de
schoonvader van zijn zoon rabl
Baruch van Mesbitz bezoeken,
bij het binnengaan keerde hij
en sloot de deur. Na korte tijd
herhaalde zich dit. Toen men h(
daarnaar vroeg zei rabbi Saloi
staat aan 't raam, naast hem sl
heilige Baalschemtow en streel!
haren." Na zo'n verhaal houd je}
vragen in en ziet het voor je. Da
gaat tiet ook om. Daar staat eet
die zijn God dient en naast her
de alom bekende verschijning
grote „heilige" rabbi, de
Baalschemtow, de „heer van de,
goede naam" en z'n hand ligt oft
hoofd van de man als een tekenl
instemming met diens leven en|
Ware gerechtigheid betekent le]
De spreukendichter stelt ze vaaf
tegenover elkaar, de man die
gerechtigheid doet en die dat n]
of het tegenovergestelde laat zi]
„die kwaad zoekt". Over 't algen
hebben protestanten daar nog 4
eens moeite mee. Zijn die twee 2)
abosuluut tegenover elkaar te
stellen? De moordenaar aan hei
kijkt om de hoek en het gaat or
genade. Maar is het dan niet zo
man die echte gerechtigheid do
die stroom van genade staat? Is
niet zo iets als een levensstroon
bestaan? Wie zich daardoor laatj
meenemen en dus echte
gerechtigheid doet leeft. Je
stroom ook mijden en wat andt
zoeken, maar dan sta je naast
leven, in de dood. Jezus spreekt!
ergens van die twee, die op de s
zijn, waarvan de één meegenoi
de ander achtergelaten wordt.
Van een onzer verslaggevers
UTRECHT De christen-baski
ging Nederland hoopt op een vé
wing van het pausschap, wai
dit „de stem van de verdrukte!
de stemlozen, als Gods stern"]
baar zal gaan maken.
Morgenmiddag houdt de 1
ging een manifestatie in Den j
Het is de bedoeling, dat daarbfci
verklaring zal worden overhwr
aan de pronuntius mgr John Gfs
Deze verklaring is gericht aan
dlnalen die straks de nieuwe
zullen kiezen.
De basisbeweging meent, dat dA
nieuwing van de bestuursuitoeM
in de r.k.-kerk, ondanks de I
aanzet daartoe door paus Joh-
XXIII, in haar eerste begin is H
steken. Het principe van de colli—
teit heeft zich niet doorgezet
schoppen beroepen zich daarbif
gaans erop, dat de kerk geen I
cratische ordening kent, maal
God zelf uit geordend is in een H
chische ordening. De basisbew
meent, dat het evangelie inde
een heilige ordening kent vd
spreken van God, namelijk de lj
chie van de geringen.
Mozes werd in beweging gebo
door het woord „Ik heb de jaJ
klacht van mijn volk gehoon
acht de basisbeweging het eei
van gelovige gehoorzaamheid,
teren naar de lijdenden en d;
hen solidair zijn, als naar God!
zelf. De basisgroepen hopen
vernieuwd pausschap en eei
nieuwd breed gespreid leiderscl
de kerk, dat deze stemmen
geeft en geluid.
Zondagmiddag begint de man
tie op het Malieveld ln Den
vlakbij het Centraal Station, oi
uur. Er zal worden gesprokei
pater Jan van Kilsdonk. Daan
trekt de stoet naar het gebouw
pauselijke nuntiatuur op de
gielqan (De pronuntius is de
man van de hervormde synode!
zal de verklaring worden voorg
en overhandigd aan de pronur
BI
..Voor gereformeerde bonders is al
léén zulk een samengaan van her
vormden en gereformeerden moge
lijk, dat gebaseerd is op gezamenlijke
schuldbelijdenis voor Gods aange
zicht. waarna zich de gereformeerden
weeer voegen binnen de grenzen van
de nationale gereformeerde, dat is
hervormde kerk. Maar dan ook zó.
dat de belijdenis als gezamenlijk er
fgoed weer wordt aanvaard en geho
noreerd."
Aldus ir. J. van der Graaf in het
augustusnummer van Kerkinforma
tie (gereformeerd), dat hem vroeg hoe
de gereformeerde bonders de gerefor
meerde kerken zien.
Volgens de secretaris van de gerefor
meerde bond in de hervormde kerk
kunnen de gereformeerde bonders al
leen dan verheugd zijn over het stre
ven van de hervormde en gerefor
meerde kerken om samen-op-weg te
gaan. als de gereformeerden bereid
zijn terug te komen „in waarachtige
bekommernis om de belijdenis".
Maar dat ziet hij. gezien de actuele
situatie in de gereformeerde kerken,
nog niet zitten. De belijdenis is thans
in de gereformeerde kerken even be
en omstreden als in de hervormde
kerk. aldus ir. Van der Graaf.
Hij citeert wat de gereformeerde bon
der prof dr Hugo Visscher in de jaren
dertig al schreef over de gereformeer
de kerken: ..De heren zullen het wel
niet willen geloven maar met droef
heid zien we het aan, hoe langzaam
maar zeker de tijd komt waarop men
zal zeggen, wat onder$cnéidt ons nog
van de kerk waaruit wij zijn uitge
gaan?"
Die tijd is thans volgens ir. Van der
Graaf gekomen. Bepaalde theologi
sche arbeid binnen de gereformeerde
kerken is. naar hij meent, bepaald in
strijd met het reformatorisch princi
pe „alléén de Schrift" Ir Van der
Graaf noemt met name de hoogle
raars Rothuizen en Kuitert, die vol
gens hem uit twee bronnen putten, te
weten de bijbel èn eigentijdse ont
wikkelingen in wetenschap, cultuur,
levensgevoel.
Beroepingswerk
NED. HERV. KERK
Aangenomen: de benoeming tot bij
stand in het pastoraat te Boskoop J.
Haitsma a.s. em. pred. te Woerden.
GEREF. KERKEN (VRIJG.)
Aangenomen: naar Enschede-Noord
M. J. C. Blok te Waardhuizen.
GEREF. GEMEENTEN
Beroepen: te Hilversum A. Moerker
ken te Nieuw-Beijerland.
Kerk en recreatie, instructie- en
ontmoetingsdag speciaal voor gere
formeerden in Friesland, zaterdag 26
augustus. 10-4 uur. geref. kerk, Oen-
kerk. Inl. en opg. tel. 05191-4043
Ds. C. Blomaard. de secretaris V;
bond van Nederlandse predikl[
is weer begonnen met de vooi
ding van de volgende editie vaifcr
Alphen". Het is de bedoeling. r
volgende Van Alphen voorjaajr
uitkomt.
Voor wie het niet weet: „Van Akj
Nieuw Kerkelijk Handboek
compleet predikantenboek"
meest complete kerkelijke jaèl
van Nederland. Het bevat de
vens van alle protestantse k
van de hervormde kerk tot de fet
Zuidmolukse kerk in Ned<
Vooral van belang voor de hei
den, die zelf zo'n uitgebreid
boek niet kennen.
De heer Van Alphen, ambtenin
de afdeling Eredienst van het 'j
terie van justitie, liet de eerste e
precies honderd jaar geleden, li q
verschijnen. Bij de laatste ultg
1977) liet de bond van predil
weten, dat hij overwoog era
stoppen, omdat de belangstell
nam en het redigeren zeer tijdi
is
Ds. Blomaard nu: „Tegen de ti
het verschijnt pleeg ik er zo d(
van te krijgen, dat ik telkens t
en dreig ermee op te houden. N
goede ontvangst van de lopen
gave en het feit. dat er een
oplage van moest worden gei
bewijst dat het boek in een b«
voorziet."
