chimmenspel bij proces in Jakarta
Vrij zijn is doen wat je geweten je ingeeft
oeharto en de hunkering naar de Javaanse 'rechtvaardige vorst'
Russische generaal Pjotr Grigorenko:
'Tl iTERDAG 15 JULI 1978
BUFTENLAND
TROUW/KWARTET
17
oor Johan ten Hove
peen ander proces in Indone-
trekt op het moment zo-
tel belangstelling als dat te-
n de voormalige ambtenaar
het ministerie van land-
jw Sawito Kartowibowo.
(uizenden mensen proberen,
aak tevergeefs, een plaatsje
bemachtigen op de publie-
e tribune van het centrale
prechtshof in Jakarta en ook
uiten op straat wordt er
hik over het proces gepraat.
toeloop van mensen is zo
bot dat de autoriteiten
iaatskaarten hebben uitge-
pven voor de tribunes. Niet
leen in de hoofdstad is er
«langstelling, zelfs in de
leest verafgelegen dessa's
an het Javaanse platteland
fordt er dagelijks, ook door
Ie ongeletterde boeren, over
fe „Sawito-affaire" ge
broken.
-4a nu 47-jarige Sawito Kartowibowo
erd op 14 september 1976 gearres-
terd op beschuldiging van samen-
wering tegen het Indonesische
taatshoofd, president Soeharto. Sa-
oen met hem werden de ex-ambassa-
leur voor de Scandinavische landen,
oedjono, en die voor Joegoslavië,
ijak Joewarso. plus de econoom
inggih en ene Karnarasjasa opge-
akt. Verder zou oud-generaal Kemai
Iris. zwager van Singgih, en na Soe-
arto commandant van de Indonesi-
che strategische reserve (Kostrad)
Khter de samenzwering zitten. De
bdonesische regering maakte de sa-
nenzwering bekend op 22 september
ran dat jaar aan de hand van een
lijftal documenten, waaruit bleek
lat enkele zeer vooraanstaande Indo-
tsiërs van mening waren dat het
uidige bewind volledig gefaald had
n dat de macht overgedragen diende
I worden aan dr Mohammed Hatta,
I nu 76-jarige oud-vice-president,
in 1957 brak met de toenmalige
resident Soekarno.
Vernietigend
n het eerste van de vijf documenten
rordt een vernietigende analyse ge-
even van het beleid van de regering
het algemeen en van de persoon
ioeharto in het bijzonder. Gezegd
ordt dat de regering er niet in ge-
'lagd is de armoede en de werkloos-
iid in het land doeltreffend te be
den, dat buitenlands kapitaal
in grote hoeveelheden is en
wdt aangetrokken) de eigen indu
lge om zeep helpt, dat het land
ids meer rijst moet invoeren en
de voedselvoorziening stagneert,
it er met de olie-inkomsten op vol-
jkt ontoelaatbare wijze gehandeld
et Pertamina-schandaal), dat de
landbouwers veel minder
seun krijgen dan buitenlandse inves-
Jïerders, dat er van de moraal van het
ralk niets zou overblijven als dat volk
pjn eigen regeerders zou navolgen,
lat de rechtspraak verkracht wordt
la dat er geen zicht is op een verbete-
png van deze situatie onder het bui
kige bewind.
Sortom van Soeharto's „Nieuwe
Orde'" deugt niets meer en deze zal in
ie toekomst ook niet gaan deugen.
Over de persoon Soeharto staat in de 'MiclAjH'
iocumenten dat „hij niet het juiste
[oorbeeld geeft en zijn ambtseed ge
reld aandoet. Het staatshoofd heeft
bijvoorbeeld gelegenheid gegeven
aan zijn familie en vrienden zich te
verrijken".
Kortom, van president Soeharto
deugt ook niets en het is maar beter
dat hij zijn presidentschap over
draagt. Het document „Op weg naar
redding" was ondertekend door vijf
prominente Indonesiërs: dr. Moham
med Hatta, die samen met Soekarno
in 1945 de onafhankelijkheid procla
meerde en de eerste vice-president
werd, dr. T. B. Simatoepang, een van
de voorzitters van de protestantse
raad van kerken en gewezen opperbe
velhebber van de Indonesische strijd
krachten, kardinaal Justinus Darmo-
joewono, hoofd van de katholieke
kerkprovincie, dr. Hamka, voorzitter
van de raad van moslemleiders en R.
Said Soekanto Tjokrodiatmodjo,
voorzitter van de raad van religieuze
(mystieke) bewegingen. Voorwaar
niet de geringsten in de Indonesische
samenleving.
Overdracht
Het tweede document, „Verklaring"
geheten, was ook ondertekend door
Hatta en door drs. Singgih, die in 1945
tot de pemoeda's behoorde die Soe
karno en Hatta ontvoerd hebben om
hen te dwingen de onafhankelijkheid
uit te roepen. Deze „verklaring" ver
wijst naar het derde document, met
de titel „Aftreden om volmaakter
voorwaarts te gaan", dat alleen door
Sawito ondertekend was, en waarin
werd aangedrongen op een over
dracht van de macht aan Hatta. Die
overdracht zelf was geregeld in het
vierde document „Brief van over
dracht" geheten, dat door president
Soeharto zelf ondertekend zou moe
ten worden. In het vijfde document,
ook weer door Hatta ondertekend,
wordt aangedrongen op een openlijke
rehabilitatie van wijlen president
Soekarno. (Dat eerherstel is momen
teel overigens in volle gang). Onder
alle documenten prijkte als eerste de
naam van Sawito.
Sawito, tot voor zijn arrestatie een
volstrekt onbekende figuur, zegt van
zichzelf dat hij sterk door de Javaan
se mystiek is beïnvloed. Hij vertelt
dat hij tijdens een meditatie in de
bergen van Midden-Java de wahyoe
ontvangen heeft, een goddelijke uit
straling, die het gezag van een vorst
aangeeft, en dat hij dus voorbestemd
is de nieuwe heerser van Indonesië te
worden. Hij zegt in feite dat het mis
bruik van de macht (pamrih) door
president Soeharto deze het recht
ontneemt nog langer staatshoofd te
zijn.
Nu waren bepaalde Javaanse kringen
al langer van mening dat Soeharto
zijn wahyoe kwijt was (in de Javaan
se mystiek zijn de tekenen van het
verlies van het gezag van de vorst
aangegeven), maar ook het misluk
ken van Sawito's plannen geeft aan
dat hij in ieder geval de wahyoe ook
niet heeft. Hoe dat ook zij, de op
Nederlandse leest geschoeide Indone
sische rechtspraak kan met deze tra
ditioneel Javaanse mythologische
voorstellingen niet uit de weg en bij
het proces spelen ze daarom geen rol.
Maar het is wel zeker dat deze en
andere mythische componenten er
toe bijdragen dat het proces zoveel
belangstelling geniet onder de Ja
vaanse bevolking.
ruchte „Super Semar" (Surat Perin-
tah Sebelas Semar de brief van elf
maart) is later door Soeharto en de
zijnen voor de officiële geschied
schrijving constitutioneel verklaard.
Maar als Sawito een niet-constitutio-
nele greep naar de macht heeft ge
daan, zoals hem verweten wordt, wat
moet er dan gezegd worden over de
„brief van elf maart" 1966? Hoe
grondwettig is dan het huidige
bewind?
Ook hier is er een mythologische
component, die de Javaanse bevol
king aanspreekt. Semar is namelijk
ook een bekende Wajang-figuur, een
vaste komische noot in dit eeuwenou
de Javaanse poppenspel, die eigen
lijk een god blijkt te zijn. Wat moet
dan wel Super Semar zijn?
Kritiek
De tweede vraag van verdediger Yap
gaat over de kritiek op het beleid van
de Indonesische regering. En daarin
staat Sawito niet alleen. Verschillen
de groepen in Indonesië, onder wie
intellectuelen en studenten hebben
de afgelopen jaren meermalen laten
weten het niet eens te zijn met het
sociaal-economische beleid van het
huidige bewind. Inderdaad is de kloof
tussen de rijke elite en de arme bevol
king aan het groeien, wordt er honger
geleden op het Javaanse platteland,
vindt er roofbouw plaats door buiten
landse ondernemingen op de grond
stoffen van Indonesië, om over de
corruptie in het ambtenarenapparaat
en bij de militairen nog maar te zwij
gen. De aanklagers moeten van goede
huize komen om hier iets tegen in te
kunnen brengen.
het Oostjavaanse rijk Kediri om
streeks 1150. In zijn profetieën staat
de verwachting van de Ratoe Adil, de
„rechtvaardige heerser" centraal, een
soort messias die een „nieuwe tijd"
van welvaart en hoog ontwikkelde
cultuur zal inluiden en het volk zal
bevrijden van zijn overheersers. In
het verleden, en met name bij de
opkomst van het nationalisme in In
donesië heeft deze Ratoe Adil-ver-
wachting een grote rol gespeeld. Zo is
de held uit de Java-oorlog, Diponego-
ro als Ratoe Adil gezien. Ook leiders
als Tjokroaminoto van de Sarekat
Islam genoten enorme bekendheid en
werden door het volk als de te ver
wachten verlosser gezien. President
Soekarno zelf werd door de mystieke
Javanen als zodanig gezien, hoewel
hij zelf liever deze verwachting om
boog naar een nieuwe rechtvaardige
samenleving. Er is in het verleden
veel misbruik gemaakt van deze my
thische voorspellingen door tal van
figuren die de Javaanse massa's in
een greep naar de macht achter zich
probeerden te krijgen.
'Bijgeloof'
Pijnlijk
De vier religieuze leiders hebben zich
van de documenten gedistantieerd en
gezegd door Sawito „misleid" te zijn,
hetgeen door Soeharto werd geaccep
teerd. Hatta vertelde later dat hij de
documenten niet goed had gelezen,
niet precies wist wat er in stond, en
hij haastte zich te zeggen dat hij
natuurlijk tegen elke ongrondwettige
poging was om de regering te wijzi
gen. In Indonesië hebben allerlei spe
culaties de ronde gedaan over de
vraag hoe het in vredesnaam moge
lijk was dat deze, toch zeker niet
seniele figuren, zich lieten „mislei
den" tot het zetten van een handteke
ning. Die speculaties zullen nog wel
even voortduren.
De regering heeft blijkbaar genoegen
genomen met hun verklaring en de
vijf werden na ondervraging vrijgela
ten. (Arrestatie zou ook een enorme
rel hebben veroorzaakt).
Zo niet Sawito, hij werd opgepakt en
verscheen ruim een jaar later, op 7
oktober 1977 voor de rechter. Het
werd een lang proces dat nog steeds
niet is afgelopen en waarmee de rege
ring duidelijk in haar maag zit. Sawi
to wordt verdedigd door de bekende
advocaat mr. Yap Thiam Hien, de
onverschrokken voorvechter van de
rechten van de mens en verdediger
van Indonesiës politieke gevangenen
(hetgeen hij verschillende malen aan
den lijve heeft ondervonden). Mr. Yap
vraagt zich af welke strafbare feiten
Sawito eigenlijk heeft gepleegd. Hij
heeft een brief opgesteld, waarin hij
op het aftreden van president Soe
harto aandringt, en waaronder hij
een aantal stevige handtekeningen
wist te verzamelen. Er was nog maar
een handtekening nodig, die van Soe
harto. Wat is daar strafbaar en on
grondwettig aan? Is dat niet eerder
vertoond?
'Super Semar'
Een voor het huidige Indonesische
bewind onverkwikkelijke zaak wordt
naar boven gehaald. In maart 1966,
een half jaar na de mislukte coup in
Jakarta, is een aantal generaals met
een brief naar president Soekarno
gestapt waarin ze er bij hem op aan
drongen zijn macht over te dragen
aan generaal Soeharto, de man die
als Kostrad-commandant de opstan
dige legeronderdelen wist uit te scha
kelen en op dat moment de macht al
feitelijk in handen tyad. Soekarno
stemde daarin toe en een jaar later
werd generaal Soeharto door het
Volkscongres tot president van de
Republiek gekozen.
Deze machtsoverdracht via de roem
De derde vraag gaat over de kritiek
op president Soeharto zelf. En hier is
de verdediging van Sawito met voor
de president pijnlijke onthullingen
gekomen. In een zeer uitvoerig en
gedegen stuk gaat de verdediging na
der in op de vervlechting van de
soeharto-clan met het bedrijfsleven
in Indonesië. Soeharto's broers,
zoons, zijn vrouw, haar broers en
ooms, en bevriende generaals blijken
tot over hun oren betrokken te zijn
bij allerlei zeer winstgevende onder
nemingen, variërend van het mono
polie over de kruidnagelinvoer tot de
exploitatie van hotels en bioscopen.
Een betrokkenheid die in eerste in
stantie samenhangt met het feit dat
ze familie of vrienden van „de presi
dent" zijn. Terwijl het aan leden van
de gewapende macht, en hun vrou
wen verboden is particuliere bedrij
ven geheel of gedeeltelkjk in bezit te
hebben. Niet voor niets heet me
vrouw Siti-Hartinah Soeharto, de
vrouw van de president, in de volks
mond „mevrouw tien procent".
Al zal mr. Yap zijn cliënt met verve
verdedigen (Sawito zelf schijnt overi
gens ook goed van de tongriem gesne
den te zijn) en al is het ontwarren van
de economische vervlochtenheid van
de Soeharto-clan voor het volk mis
schien „vermakelijk", toch verklaart
dit niet de grote aandacht van het
Indonesische volk voor de Sawito-
affaire. Indonesië is tenslotte in de
afgelopen jaren gewend geraakt aan
financiële schandalen waar belangrij
ke regeringsfunctionarissen en ande
re hooggeplaatsten bij betrokken
zijn. Er is iets anders aan de hand, er
zijn nog meer mystieke componenten
die de zaak voor met name de Javaan
interessant maken.
Natuurlijk heeft het westerse denken
ook de Javanen beïnvloed en soms
wordt er in intellectuele kringen met
enige spot over dit „bijgeloof" ge
praat. Maar hèt is zeker dat dit thema
de traditionele Javaanse bevolking
nog steeds aanspreekt. Er zijn stem
men opgegaan dat Sawito misschien
de Ratoe Adil zou zijn
Een andere profetie voert terug naar
het Javaans-hindoeïstische rijk Mod-
japahlt, dat in de veertiende eeuw
zijn bloeitijd doormaalde. Modjapa-
hit werd in 1478 door het islamitische
rijk Demak aangevallen en veroverd
Een van de vorsten van Modjapahit
voorspelde dat na 500 jaar er opnieuw
een gouden eeuw zou aanbreken, ver
gelijkbaar met de periode van Modja
pahit. Het land zou enorme politieke
en economische macht vergaren en
de cultuur zou tot grote bloei komen.
Orthodoxe moslems hebben een
enigszins andere interpretatie van
deze profetie. Volgens hen gaat het er
vooral om dat na die 500 jaar „de
macht van de islam" zal worden aan
getast. de religie die immers het hin
doe-rijk Modjapahit ten val bracht.
Profetieën
In de Javaanse mystiek bestaan tal
van profetieën die worden toege
schreven aan Jojobojo, een vorst van
Verzinsels
Voor de mystieke Javanen zijn dit
niet zonder meer verzinsels. Nof
steeds kijken ze met trots terug oi
het rijk van Modjapahit. In Oost- ei
Midden-Java wordt gefluisterd dat d<
500 jaar exact om zijnEn is he'
niet waar dat er met name dit jaai
druk gepraat wordt om ook het „Ja
vanisme" als officiële religie in d(
Pantja Sila, de officiële staatsideolo
gie, opgenomen te krijgen? Zeer te
gen de zin van de orthodoxe islam.
Volgens de officiële statistieken mag
dan 85 procent van het Indonesisch!
volk islamitisch zijn, het percentag»
dat bewust voor de orthodoxe islan
kiest is veel kleiner. Voor miljoenei
Javanen is het niet meer dan eei
sausje over hun eigen eeuwenoude
geloof in de Javaanse mystiek.
Sawito sluit met zijn denkbeelden en
uitspraken aan op de ideeënwerelc
van grote delen van de Javaanse be
volking, en het is van minder belani
of dat uit overtuiging gebeurt of ui
opportunisme. De Javaan Soeharto
in meer dan een opzicht een geestver
want van hem. kan en zal dit niet z<
maar naast zich neer leggen. Het zijr
onder meer deze mystieke componen
ten die het proces-Sawito gemaak
hebben tot. zoals David Jenkins het
nogal plat uitdrukt in de Far Easteri
Economie Review, „the best show in
town".
De onvrijheid in de Sowjet-Unie is
jdeze week door de opzienbarende
i«i processen tegen dissidenten weer
druk besproken. Wie over dit
iderwerp als geen ander kan
meepraten is de nu 70-jarige Pjotr
a Grigorenko. Sinds het begin van
jaren zestig behoort deze
n3generaal van het Sowjet-leger tot
ors de zogenaamde dissidenten, de
andersdenkenden. In 1961 werd
hij voor het eerst met disciplinaire
maatregelen gestraft voor zijn
fP! Wiek op de Sowjet-leiders. Hij
v* bleef zich vrijelijk uiten en dat
J leidde in 1964 tot zijn arrestatie.
B
Oe generaal werd niet veroordeeld
j maar krankzinnig verklaard.
Jarenlang verbleef hij in
lychiatrische inrichtingen. In
,,t totaal leefde hij vijf jaar in
oo eenzame opsluiting. Vorig jaar
jj november kreeg Grigorenko
°i toestemming van de
Sowjet-autoriteiten een bezoek te
brengen aan zijn zoon die in de
- Verenigde Staten woont. Het
lA' bezoek draaide uit op verbanning:
de regering van de Sowjet-Unie
beroofde Grigorenko van zijn
burgerrechten, wat betekent dat hij
ll niet terug kan naar zijn vaderland.
l\ Hierbij publiceren wij fragmenten
0 uit een interview met deze
vrijheidsstrijder dat wij kregen via
onze medewerker HENK
WOLZAK
Pjotr Grigorenko
Onder vrijheid versta ik die voor
waarden waaronder een mens alles
wat hij in zich heeft, al zijn capacitei
ten kan uiten en ontwikkelen. Naar
mijn mening manifesteert vrijheid
zich voor alles in een vrije creativiteit
en vooral in het persoonlijk initiatief.
De overheid moet de mens in staat
stellen zijn capaciteiten optimaal te
gebruiken. Dan kun je spreken van
een maatschappij die zich ontwikkelt
en verrijkt. Hoe is het te verklaren
dat de Verenigde Staten in tweehon
derd jaar zo'n lange weg hebben afge
legd? In dat land werd voor alles de
vrijheid gegarandeerd. Hier zijn de
meeste ontdekkingen van de laatste
200 jaar ontwikkeld. De mensen die
deze ontdekkingen deden woonden
vaak niet in de Verenigde Staten,
maar ze stroomden toe uit andere
landen van de wereld alleen omdat
hier (in de VS) de vrijheid werd gega
randeerd."
Vraag: Bent u van mening dat er hier
in Amerika werkelijk vrijheid
bestaat?
Grigorenko: „Zelfs in de korte tijd
dat ik hier ben heb ik veel gezien dat
mij niet bevalt. Maar over het alge
meen genomen manifesteert zich hier
het particulier initiatief. En de over
vloed aan goederen, dat is eigenlijk
het eerste dat je opvalt zodra je het
land binnenkomt. Het maakt je ge
woon duizelig. Je weet niet wat je het
eerst zult kopen, je kijkt scheel van
hebberigheid. Dat bestaat helemaal
niet in ons land. en dat is al één-nul
voor het kaptitalisme, iets dat de
Sowjet-leiders altijd hebben ont
kende. .)Dc voornaamste kracht van
de Amerikanen is hun doelmatige or-
ganistie. Kijk naar zo'n stad als New
York, hoe dat allemaal functioneert.
hoe al die voorraden worden aange
vuld; hoe kan zo'n kolos van een stad
worden bestuurd? Ik weet hoe dat
gaat in ons land, je ziet hoe de voorra
den worden afgeleverd. Maar hier zie
je helemaal niets. Het organisatiepeil
is heel hoog en dat peil hebben ze
bereikt niet door voorschriften en be
sluiten, maar dat is bereikt door de
mensen zelf."
„De vrijheid komt hier al tot uiting in
het feit dat je op iedere hoek van de
straat welk document ook kunt ko
piëren, ieder boek kunt kopen, dat je
kunt schrijven wat je maar wilt en
het kunt laten drukken zonder dat
iemand daar toezicht op houdt.
Natuurlijk heeft men ook in de Vere
nigde Staten niet de volle vrijheid
van spreken. Er zijn grote organisa
ties die meer goederen produceren, ze
beter kunnen brengen, met hun recla
me's grotere massa's bereiken dan de
enkeling die iets wenst te verkopen.
Maar ook die ene mens heeft de mo
gelijkheid. En bij ons ga je daarvoor
de gevangenis in. Hier kan iemand
succes hebben als hij iets interes
sants te vertellen heeft, zelfs al typt
hij het op zijn eigen schrijfmachine.
Maar in de Sowjet-Unie mogen wij
niet zo maar iets typen, daarvoor
worden wij opgepakt. Hier kunnen de
reusachtige uitgeversbedrijven met
hun massa-produktie en hun massa
reclame een kleine uitgever de nek
omdraaien. Maar bij ons controleert
de staat niet alleen de hele pers. maar
ook iemand die een paar kopieën laat
circuleren wordt voor de rechtbank
gedaagd en in de gevangenis gezet."
Vraag: Denkt u dat ieder mens die
zijn mening uit ook werkelijk vrij is?
Grigorenko: „Niemand kan helemaal
vrij zijn. Als iemand in een maat
schappij leeft kan hij niet vrij zijn
van die maatschappij. Er moeten be
perkingen zijn die de maatschappij
zelf instelt om de samenhang te
handhaven. Maar die beperkingen
moeten helder en krachtig zijn. In de
Sowjet-Unie zijn veel wetten niet dui
delijk geformuleerd. Ze zijn te vaag,
ze kunnen op vele manieren worden
geïnterpreteerd en gemakkelijk in
het voordeel van de staat worden
uitgelegd. Wij Sowjet-dissidenten
strijden voor één ding. voor de uitvoe
ring van de wet. We oordelen niet of
die wet goed of slecht is wij strijden
in eerste instantie voor eerbiediging
van de wet. Een totalitair systeem
heeft de gewoonte de wet niet de
erkennen en niet toe te passen. Wat
de overheid zegt wordt automatisch
uitgevoerd. Dat bestaat ook in de
Verenigde Staten, maar de strijd te
gen dit soort corruptie voltrekt zich
op regeringsniveau. Zelfs de presi
dent in eigen persoon moest zijn
ambt neerleggen omdat hij de wet
had overtreden."
Vraag: Is een mens, die alle moge
lijkheden heeft zijn mening te uiten,
uit psychologisch oogpunt gezien
een vrij mens?
Grigorenko: Uit psychologisoh
oogpunt is een mens vrij als hij be
sluit volgens eigen inzicht te hande
len. Misschien zijn wij (de dissiden
ten) inderdaad vrij. Ik voelde me niet
onvrij in de Sowjet-Unie. Maar dat is
natuurlijk alleen psychologisch,
allereerst omdat ik in een kring ver
keerde van mensen van wie ik hield
en ten tweede omdat ik mij niet het
hoofd brak over alle mogelijke gevol
gen. Ik doe wat mijn geweten zegt
wat nodig is. In diezelfde zin heb ik
me ook steeds vrij gevoeld toen ik in
een psychiatrische inrichting was op
gesloten. Toen ik in de cel zat. be
greep ik dat ik daar moest blijven. II
las. dacht na en deed al die dingen dii
het best waren voor mijn innerlijk'
kijk op de de wereld. Ik had geei
mogelijkheid in contact te komei
met de mensen van wie ik hield. Maa
er waren daar ook mensen en hei
interesseerde me te horen wat ze
dachten, hoe zij hun leven ervoeren,
die dokters, verpleegsters, assisten
ten. Iedereen vertegenwoordigde een
unieke ervaring voor mij. Het was
interessant te praten met de dokters
te ontdekken hoe zij hun leven be
schouwden. Ik zou niet kunnen lever
onder hun omstandigheden, nooit
maar zij leven zo en denken dat alle
in orde is. Ze krijgen een toeslag var
dertig procent omdat ze in de psychi
atrische sector werkzaam zijn en noi
eens dertig procent omdat ze in eei
gevangenis werken. Toch zijn er on
der hen mensen die van hun patiën
ten houden.
En zo zijn er vele kanten van waarui'
we de vrijheid kunnen benaderer
Maar als we in politieke termen «pre
ken moeten we de vrijheid heel duldt
lijk omlijnen: de vrijheid om te emi
greren, vrijheid van spreken, persvrij
heid, vrijheid van geloof en overtui
ging, vrijheid van vergadering. Ui
politiek oogpunt kan men zeggen da
als die vrijheden zijn gegarandeen
een mens ook zijn plaats kan vindei
in de maatschappij. Een normaa
mens die in een gemeenschap wi
leven vindt deze vrijheden genoeg
maar als deze vrijheden ontbrekei
voelen wc dat tekort onmiddellijk li
de Sowjet-Unie hebben we deze vrij
heden niet. niet één ervan, ook al zeg
men van wel!
