PRINS EN ANARCHIST
Vertellingen met diepgang
Kitscherig toekomstbeeld van Hugo Raes
PJOTR KROPOTKIN:
Tekeningen van Pieter Giltaij
Berserik: aan
de stoei met
de realiteit
ding
-
door J. van Doorne
Prins Pjotr Kropotkin, die van 1842 tot 1921 leefde, was een telg uit een van de oudste
vorstengeslachten van Rusland. Hij was daarenboven een zeer verdienstelijk geoloog die
internationale bekendheid genoot.
Rivierlandschap
door G. Kruis
3 6.
Hoe komt het toch, vraag je je
wel eens af, dat de ene kunste
naar zijn faam als het ware niet
kan bijhouden, terwijl de ande
re met een oeuvre op zijn naam
van heb-ik-jou-daar nauwelijks
een sprankje van diens be
kendheid geniet.
Neem nou zo'n kunstenaar als Pieter
Giltaij. Van diens werk uit de laatste
drie jaar is nu tot 8 mei een
intoonstelling te zien in Dordrechts
Museum, Museumstraat 40 te Dord
recht.
Vijftig bladen hangen er, tekeningen
in verschillende technieken virtuoos
lergeschreven, volstrekt onopge
schroefde benaderingen van mens
en natuur.
Allemaal puur persoonlijke zaken,
die, en dat vind ik nog het meest
opvallende, helemaal buiten iedere
mode omgaan. Vandaar wellicht: de
tekeningen van Pieter Giltaij wor
den misschien wel te veel als „ge
woon", als vanzelfsprekend aan
vaard. Het publiek en dan bedoel
ik mensen die nu niet bepaald inge
voerd zijn in het wereldje van de
kunst, maar daar toch nu en dan
kennis van nemen zal zich zeker
niet over deze tekeningen verbazen.
S shockeren niet. roepen geen enke-
weerstand op, of onbegrip. Giltaij
is. nooit een nieuwlichter geweest,
was nooit in het nieuws vanwege
bepaalde uitspraken of stunts. Daar
om heeft zijn naam nooit dat soort
extreme bekendheid gekregen dat
eigenlijk onontbeerlijk is bij het
maken van echt grote carrières in de
kunst.
Evenwichtig
Pieter Giltaij had, om even met Paul
Citroen te spreken het „ongeluk" als
een tamelijk evenwichtig iemand ge
boren te worden, wat in een tijd,
waarin de beeldende kunst vooral
met het gekke, het bijzondere, het
F7
■£$4;
Meisjesportret
extravagante aan bod komt, voor de
kunstenaar geen aanbeveling is.
Wat overigens niet inhoudt dat Gil
taij zich hardnekkig vastklampt aan
het oude, aan wat eens groot was.
Zeker niet. Maar hij durfde temid
den van de massaal en telkens weer
zich voltrekkende veranderineen
zichzelf te blijven. Hij liet de mode
de mode en tekende.
Toen ik daar in Dordrecht, helemaal
alleen, langs die tekeningen drentel
de, moest ik weer eens aan die bijna
klassiek geworden uitspraak van (de
Engelse schilder) John Constable
denken: „Er is ruimte genoeg voor
een natuurlijke schilder. De vloek
van de huidige dag (dat was in 1802)
is de bravoure, het pogen meer te
geven dan de waarheid. De mode
heeft altijd haar tijd gehad, maar
waarheid is in alle dingen het enige
blijvende."
Pieter Giltaij beweegt zich nog
steeds in die „ruimte" en ziin waar
heid is met recht gelegen in de een
voud. 't Is een kunstenaar, die vanuit
de Hollandse traditie en dat er
vaar je heel sterk bij de vele Betuwse
landschappen naar een volkomen
eigen zeggingskracht is toegegroeid.
De middelen, die hij daarvoor ge
bruikt, zijn eigenlijk miniem, soms
bestaat zo'n landschap uit niet veel
meer dan een paar houtskoolvegen.
Er is bijvoorbeeld een tekening van
een boslaan, vaag, dampig, zonder
directe details, maar op de een of
ander manier is het het bos, zoals je
dat soms zélf ervaart: die wonderlij
ke ruisende stilte, dat gezeefde licht,
de sfeer, die je plotseling zo'n gevoel
van kleinheid kan geven, die eerbied
opwekt.
Betrappen
Niet alleen landschappen, maar ook
portretten, kleine naakten en dierte-
keningen, vooral veel aapjes. Je zou,,
geloof ik, het beste kunnen zeggen,
dat Pieter Giltaij door middel van
deze bladen de werkelijkheid „be
trapt", een stil moment, een peinzen
de blik op een meisjesgezicht, een
karakteristieke houding.
Zo vestigt hij steeds weer de aan
dacht op het door hem waargenome-
ne. Hij dringt geen visie op, maar
vertelt over wat hij zag en beleefde.
Maar hij volgde niet alleen de ogen,
't gaat vooral om de gedachte, de
idee achter dit alles, 't Zijn vertellin
gen met diepgang, 't is een bewogen,
bijna ernstige kunst, een afspiege
ling van een zien, dat veel meer is
dan kijken.
Voor liefhebbers van tekeningen
een kunst waarbij je nauwelijks de
kans krijgt trucs uit te halen een
fijne tentoonstelling.
Hij heeft als staatsambtenaar een
groot aandeel gehad in het in kaart
brengen van de machtige grensrivier
de Amoer. Na zijn dertigste jaar
werd hij anarchist, uiteraard niet
tengevolge van moeilijke levensom
standigheden. Zijn vader was een
generaal die grote landgoederen be
zat en twaalfhonderd zielen en dat
betekende dat hij heer en meester
was over even zovele mannelijke lijf
eigenen. Vrouwen telden niet mee
Van 1874 tot 1876 zat Pjotr in Peters
burg gevangen vanwege zijn revolu
tionaire activiteiten; hij ontvluchtte
naar het Westen, waar hij grote
naam kreeg als geoloog en denker op
politiek gebied. Na de grote Russi
sche revolutie keerde hij naar zijn
vaderland terug.
Het woord anarchist heeft een rauwe
klank. Bijna iedereen denkt daarbij
aan bommen en granaten, aan ge
weld en moord. Dit nu is volstrekt
onjuist. Anarchie betekent een
maatschappelijk leven, waarbij
overheidsgezag ontbreekt. De mees
te anarchisten uit de vorige eeuw
waren wars van geweld.
Zij geloofden in de goedheid van de
mens en hoopten door middel van
overreding de door hen gewilde ver
anderingen tot stand te brengen.
Zulk een was Kropotkin.
Het is uiterst merkwaardig, dat de
revolutie in Rusland is voorbereid
door intellectuelen, jonge adellijke
'mensen en studenten. Zij waren ge
grepen door humanistische ideeën.
Het is de grote tragedie geweest van
de communlstiche revolutie, dat
deze cultureel zeer belangrijke laag
van de samenleving op stompzinnige Slavemii
wijze is uitgeroeid. De Russische re-
volutie heeft haar idealistiche en hu
manistische moeder vermoord. Heel
de wereld lijdt daar tot op de huidige
dag onder.
Prins Kropotkin
hij zich (zijn boek getuigt ervan 1
zeker niet gehoopt noch gedroomd
heeft. Het moderne commumsme is
welhaast het tegendeel van anar
chie.
Het grote belang van dit boek is voor
mij, dat het een duidelijk beeld geeft
van het Rusland tijdens de laatste
tsaren. Kropotkin beschrijft het le
ven van de Russische adel van
binnenuit. Hij heeft veel aan het Hof
verkeerd, heeft tsaren en grootvor
sten persoonlijk gekend. Als hoge
ambtenaar heeft hij het staatsappa
raat kunnen zien functioneren. Zijn
notities zijn koel, nuchter.
In zijn boek wordt ook de afschaffing
van de lijfeigenschap beschreven.
Dat op zichzelf is al heel interessant.
Het belangrijkste boek van Kropot
kin, tenminste het boek waardoor hij
grote bekendheid kreeg, is „Memoi
res van een revolutionair". Het boek
is in Engeland in 1899 verschenen.
De aanleiding tot het schrijven van
dit artikel is het verschijnen van een
Nederlandse vertaling.
Misleidend
Het is duidelijk, dat de titel mislei
dend is. Dat is niet de schuld van de
auteur, maar van de uitgevers. Heel
het latere leven yan Kropotkin is er
niet in te vinden. En daarenboven
zijn zijn belevenissen na zijn ont
vluchting tamelijk summier be
schreven. Ook persoonlijke zaken,
tot de zuiver particuliere sfeer zijn er
nauwelijks in te vinden. Een echte
biografie is het boek dan ook niet.
De Engelsman Nicolas Walter, die
het boek heeft ingeleid en zeer uit
voerig geannoteerd, wijst hierop. Hij
voegt daarom aan het boek een aan
tal historische bijzonderheden toe,
die voor de lezer van belang zijn.
Men zou na dit alles kunnen denken,
dat het boek niet van groot belang is.
Niets is echter minder waar. Het
enige dat ik ernstig heb gemist, en
waarover ook Nicolas Walter niets
vertelt, is de reactie van Kropotkin
op het verloop van de revolutie, die
Wij moeten ons van die lijfeigen
schap niet een verkeerd beeld vor
men. Het was niet een vorm van
horigheid. De Russische lijfeigen
schap was pure slavernij. Lijfeigenen
konder verkocht worden, geruild, in
casino's verspeeld of verdobbeld De
meester maakte uit wie met wie hu
wen zou en de gesanctioneerde straf
fen waren eenvoudigweg barbaars.
Het regiem was zonder meer gruwe
lijk. Kropotkin geeft daarvan talloze
voorbeelden.
In 1863 werd de afschaffing van de
lijfeigenschap een feit. het gebeurde
onder Alexander II. Maar die af
schaffing bracht' nog geen vrijheid.
De lasten die de boeren werden op
gelegd om tot bezit te geraken van
hun akkers en. huizen, warén zo
zwaar, dat de boerenstand wel ver
pauperen moest. En de regering, met
aan het hoofd de sadistische en op
macht beluste tsaren, bleef zichzelf
gelijk. Het is dan ook geen wonder,
dat de humanist Kropotkin lang
zaam maar zeker het staatsbestel als
de gTOte oorzaak van de Russische
ellende ging zien. Hij werd anarchist.
Deze ontwikkeling wordt in het boek
op boeiende wijze geschetst tegen de
achtergrond van de historische bin
nen- en buitenlandse gebeurte
nissen.
Het zal duidelijk zijn. dat alleen
daarom al het boek van grote waarde
is.
Het leven dat de hoge adel leidde en
door T. van Deel
Het plezierige van romans die
in het heden spelen, is dat er
niet in uitgelegd hoeft te wor
den hoe een deur opengaat,
wat het betekent als het
sneeuwt, hoe het menselijk li
chaam in elkaar zit en hoe
men zich verplaatst. Ik be
doel: zo'n roman doet een be
roep op ons aller kennis van
de wereld en wat wij weten
hoeft geen verder betoog. Het
verhaal kan de diepte in.
Dat ligt anders bij een historische
roman. De wereld van toen is een
andere wereld, die in allerlei op
zichten meer in extenso beschre
ven zal moeten worden dan de hui
dige. wil hij ons overtuigen. Wel
zijn we allen behept met een vaag
historisch besef van het leven in
vroeger tijd. Het wil nog wel luk
ken, met zo'n roman.
Uitleg
Toekomstromans vragen, meer nog
dan historieverhalen, om uitleg van
vaak de meest gewone dingen Ze
spelen in een wereld die we ons niet
kunnen herinneren, hoogstens ver
beelden. Bij dat laatste moet de
auteur ons behulpzaam zijn. Dat
maakt. naar mijn gevoel,
toekomstromans altijd een beetje
onbeholpen: de relatie met de ons
bekende wereld moet er telkens
nadrukkelijk ingelegd worden.
Want geheel nieuw kan die nieuwe
wereld nooit aangeboden worden,
dan zou hij ons niets meer te zeg
gen hebben. Er moet altijd een dui
delijk verband blijven bestaan, of
beter een duidelijk verschil, met
onze huidige wereld
Hugo Raes' nieuwste boek is een
toekomstroman. Het verhaal speelt
een paar eeuwen na „de Ramp", ik
schat ongeveer in 2300. Na die
Ramp hebben enige overlevenden
de stad Hyperion gesticht. De men
sen die daar wonen zijn hoogont
wikkeld, ze hoeven niet te sterven,
via Multi Dimensionals kunnen zij
zich in elke gewenste omgeving
plaatsen, ze maken tientallen jaren
durende rulmtevluchten, et cetera.
Buiten de poorten van Hyperion
bevinden zich bloemenplantages,
met reuzebloemen. Die worden be
werkt door zogenaamde rensen,
dat zijn tot bijna-mens gemuteerde
ratten. De meest ontwikkelde ren
sen kunnen met de mensen com
municeren, de laagst ontwikkelde
brengen alleen fluittonen voort die
gedecodeerd moeten worden.
Naast rensen en mensen telt de
wereld die Raes zich verbeeld heeft
ook nog ratten (ratniks, ratsies),
een oervorm van de rensen, die
geheel ongeciviliseerd is gebleven
Schema
In dit schema speelt de roman zich
af. Niemand hoeft benauwd te zijn
dat hem de constellatie zal ont
gaan, want Raes doet talloze malen
dit schema uit de doeken. Er is een
hiërarchie mee gegeven: mensen
het hoogst, ratten het laagst. De
rensen bewegen zich in de richting
van de mensen. Zowel geestelijk als
lichamelijk zijn de mensen de top
van de ontwikkeling. Zij hebben de
rensen als arbeiders in dienst.
De roman verhaalt dan ten slotte
de verwoesting van Hyperion door
horden oprukkende ratten, die aan
sluiting vinden bij zekere „terug
naar de natuur"-bewegingen in de
rensen-wereld. Deze revolutionaire
opstand tegen het Hyperion-ideaal
weten de mensen niet te keren en
de Hyperionbeschaving gaat ten
onder Het geweld en de onkunde
van de primitieve massa ratachti-
gen zegeviert. Althans, dat lijkt zo.
maar een paar bladzijden voor het
eind van de roman laat Raes, als bij
toverslag, nog een paar Hyperianen
het overleefd hebben. Zij vernieti
gen dan de armzalige wereld van
rensen en ratachtigen, met behulp
van allerhande nog in werking te
stellen machinerie, en bouwen een
nieuw Hyperion op.
Spannend
Een spannend verhaal, zou u den
ken. Dat is het soms ook wel, maar
toch ook heel dikwijls niet. Het
aanvankelijke idee van mensen,
rensen, ratten roept iets als een
strijd vanzelf op Dat is, in dit type
literatuur, ook een gebruikelijk ge
geven. Bovendien krijgt daardoor
het verhaal een strekking die van
toepassing is op onze huidige we
reld. Erg verrassen doet Raes' con
structie zeker niet. In zijn eigen
werk is het thema van de stijd
tussen twee werelden, tussen
„geest" en „lichaam", tussen
„goed" en „kwaad", tussen „hoog"
en „laag", al talloze malen aan de
orde gesteld. In deze Hyperion-ro
man ligt dat thema er weer dui-
mendik op.
Raes heeft herhaaldelijk de ver
beelding geroemd. Toch stelt hij
die, in deze roman, bepaald niet in
dienst van de conceptie van het
geheel. Het is alsof hij blij is dat
zijn verhaal in de toekomst speelt:
dan kan er een driss (een reusachti
ge eetbare worm) in het strandzand
gevonden worden, dan kan hij de
fenixkuur introduceren (oude men
sen jong maken), dan kan hij een
museum Boekland verzinnen, of
een natuurlijke woestenij op de
plek waar vroeger Parijs lag. Het
zijn allemaal mogelijkheden die
zo'n schema met zich meebrengt,
maar die alleen zin hebben als ze
nauw samenhangen met het the
ma. En dat is vaak niet zo. Raes
evoceert geen toekomstige wereld,
hij legt die wereld omstandig en
vaak naïef uit: „bij al lang niet
meer bestaande oosterse volkeren,
in Azië. zoals dat toen heette.
„Voelt u wel. we zijn aan een toe
komstroman bezig! De nadruk die
Raes op de eigen verzinsels legt
een nadruk in feite op het verschil
tussen ons heden en deze verbeelde
toekomst maakt zijn roman ui
terst doorzichtig.
Kitsch
Eigenlijk geloof ik dat Raes met dit
boek de grens van literaire kitsch
dicht nadert. Naast de noodzakelij
ke hoeveelheid opzienbarend
nieuws (Bloemenvelden, MD-beel-
den, rejuvenatlekamer, Rens-4500.
etc), kent de roman een heuse lief
deshistorie tussen maar liefst een
mens en een rens. Op een 2eker
ogenblik wordt via Dichter een
dichtende rens omstandig de
mogelijkheid uitgebuit om de we
reldliteratuur zoals wij die kennen,
via projectieschermen en holografi
sche beelden, al of niet in vertaling,
de revue te laten passeren. Het lijkt
vaak of Raes zich ter plekke be
wust wordt van de pikante moge
lijkheden die zijn schema oproept.
Worden de mensen bijna verblind,
dan creëert hij ogenblikkelijk in de
volgende zin een „anti-verblin-
dingsbril".
Hyperion overwint, al wordt het
eerst verwoest. Wat dat precies be
tekent, ik weet het niet. Bedoelt
Raes dat de technocratie het ten
slotte tegenover allerlei „natuurlij
ke' krachten blijft uithouden?
Want Hyperion mag dan getypeerd
worden als het vrede-rijk, waarin
wetenschap en verbeelding bloei
en. het blijft een puur technisch
hoogontwikkelde mensensamenle
ving. En daarmee hebben we eigen
lijk zulke gunstige ervaringen niet.
Hugo Raes. De verwoesting van Hy
perion. Amsterdam. De Bezige Bij.
1978. 320 blz.
het lot van boeren en bedienden
wordt door Kropotkin dusdanig ge
tekend. dat het woord „onpartijdig"
onwillekeurig opkomt, hoezeer ook
bewogenheid te proeven valt Wie
studie wil maken van de voorge
schiedenis der Russische revolutie,
kan echt niet aan dit boek voorbij
gaan Het is onder veel meer een
aanklacht tegen absolute monarchie
en elke andere vorm van dictatuur
Anti-communistisch
Kropotkin is in Rusland niet verge
ten. Dat hoeft ook niet. want hij
stierf in 1921. Maar zijn boek is.
evenals zijn vele artikelen en pam
fletten, anti-communistisch, hoe
vreemd het moge klinken. Zo hij iets
haatte, dan de macht van een clique,
een élite, van een stand of een partij.
Maar wat hindert het0 Doden kun
nen niet dissidenten zijn.
Twee aspecten van dit heel belang
rijke boek moeten beslist nog naar
voren gebracht. De auteur verhaalt
gedetailleerd de strijd die de intel
lectuele vrouwen, veelal behorende
tot de gegoede burgerstand of de
adel, voerden om tot middelbaar en
hoger onderwijs te worden toege
laten.
Maar ook de tegenstellingen tussen
de verschillende socialistische stro
mingen in het Westen worden door
hem behandeld Nogmaals: het boek
vindt helaas zijn einde tegelijkertijd
met de vorige eeuw. Ik til daar echter
niet zwaar aan: geen recensent heeft
het recht een auteur te verwijten dat
hij zijn boek niet langer heeft ge
maakt Ik vind het wel jammer. Niet
minder dan zestig pagina's zijn ge
vuld met noten en een register
Peter Kropotkin: „Memoires van een
revolutionair". Ingeleid en geanno
teerd door Nicolas Walter. Oorspron
kelijke titel: ..Memoirs of a Revolutio
nist". Vertaald door Anita C. van de
Ven. Bij „Het Wereldvenster" te
Baarn. Paperback. Aantal pagina's
446. Prijs 44.50.
Berserik brokje dagelijks Ie-
door G. KRUIS
BERGEN Iedere keer weer een
plezierige belevenis, een tentoonstel
ling zoals nu tot 28 april in hel
KCB in Bergen (NH) van werken
van dr Hermanus Berserik. Schilde
rijen, etsen, litho's tekeningen en
aquarellen van een kunstenaar die
..kraakhelder" wil schilderen, „een
beetje „schoon", klaar van exposé,
zonder veel geouwehoer, recht toe.
recht aan"
Berserik valt je— door zijn kunst
niet opdringerig lastig met zijn per
soonlijke problematiek. Hij heeft, zo
als hij het zelf eens zei, geen bood
schap en wil ook de wereld, niet
veranderen. Althans niet door mid
del van zijn kunst Hij wil gewoon
doen, wat hij niet laten kan
De werkelijkheid verbeelden, brok
jes dagelijks leven, die zo gewoon
zijn, dat je er maar al te vaak met
gesloten ogen aan voorbijgaat. En
omdat ze zo gewoon zijn, versiert
Berserik ze. Hij noemt dat zelf „de
realiteit omzetten, ermee aan de
stoei gaan".
De manier waarop hij dat vaak
doet, kan misschien wel eens tot een.
zij het gefluisterde opmerking over
surrealisme leiden. Maar daar heeft
het helemaal niets mee te maken. En
't is ook niet onder te brengen bij
welke richting van de „nieuwe figu
ratie" ook.
Alles wat Berserik wil is, dat je zijn
werk ziet en bewondert als schilde
rijen. „Schilderkunst zegt hij, „is
schaars" en „Het enige wat ik zoek is
rust. evenwicht en een beetje
poëzie
Dat vind je op deze tentoonstelling
Op allerlei verschillende manieren
En er is eigenlijk een bijzonder
heid in de beeldende kunst ook
een goed gedoseerde hoeveelheid hu
mor. die overigens meestal in de
sfeer van de zelfspot ligt
Déze woorden van Berserik ook
wil ik tenslotte nog even doorgeven
„Al met al hoop ik dat de beschou
wer minstens zo veel plezier beleeft
aan het zien van al deze zaken, als ik
gehad heb om ze te maken
