Een foutje van W.F.Hermans
't Is al volop zomer bij Anno Reizen.
IUNST
'Woyzeck'beeldend gespeeld
Elektrische energie
relatief goedkoper
Uit brieven van lezers
cl U
amrof^gizen
Kom langs. De vakantiegidsen liggen voor u klaar.
^chrijfmachinenummer van Utopia
Wikortournooi in Nederland
i afgelopen vijfenzeventig jaar
aamercommissie
Irengt bezoek aan
evangenissen
3p
INSDAG 18 JANUARI 1978
BINNENLAND
-TROUW/KWARTET P 13 - RHS 11
-fan
loor Aldert Schipper
de schrijver W. F. Hermans was al bekend dat hij een
lestdriftig verzamelaar van schrijfmachines is. Hij heeft er ook
rer gelezen en weet er dus wat van af. De redactie van het
einig bekende tijdschrift Utopia (adres: Henegouwerlaan 106c
Rotterdam) heeft Hermans zover gekregen een opstel over
hrijfmachines te maken en zij publiceert dat in haar laatst
tgekomen nummer, dat grotendeels aan schrijfmachines is
iwijd.
lermans' stuk boeit, omdat hij
eel details kent en die kennis meet
ij breed uit. In zijn geval levert
lat een aardig stuk op. Hij vertelt
chtereenvolgens wie de schrijfma-
hine misschien heeft uitgevonden,
en timmerman uit de omgeving
an Merano, uit wat voor delen de
nachine bestaat en welke varian-
en er in de loop van de geschiede-
zoal zijn geprobeerd.
Iet opstel wordt geïllustreerd met
chrijfmachines uit de oude doos
n met foto's van enkele heel mo-
leme machines. Een van deze ma-
hines is zo modern dat het schrift
bijna niet te lezen is. Het is de
Braun Minityper, die nooit in pro-
duktie is genomen.
Bekentenis
Hermans noemt het al in de eerste
regels van zijn stuk een bedroe
vend feit dat steeds meer mensen
oude schrijfmachines verzamelen.
Ik schaam mij te moeten bekennen
dat ook ik een aantal oude machi
nes bezit. Hermans dwingt mij tot
deze bekentenis, omdat hij van een
type schrijfmachine beweert dat
deze kleiner is dan enige moderne
portable. Met overtreffende trap
pen moet je voorzichtig zijn. Her
mans heeft het over de Standard
Folding. Opgevouwen kan hij ge
makkelijk in een aktentas, schrijft
Hermans. Het is inderdaad een be
knopte machine, maar hij is niet
kleiner dan enige moderne porta
ble. De Hermes Baby. waarop ik nu
zit te tikken, is ruim 200 cc kleiner
dan Hermans' kleinste.
De Hermes Baby werd gemaakt
door de firma Paillard in het Zwit
serse Yverdon. De produktie is ge
staakt. omdat hij voor een belang
rijk deel met de hand werd ge
maakt en Zwitserse handen zijn
kostbaar. De enige machine die nu
nog door Zwitserse handen ge
maakt op de markt is, heet Swiza.
Het is een grijs gemoffeld ouder
wets model, maar de machine
schrijft bijna vanzelf. Hij wordt
met een solide houten koffer gele
verd. Hij is onaanzienlijker dan de
IBM-machine waar Hermans over
opgeeft, maar daar staat tegenover
dat je hem onbezorgd in het vlieg-
tuigruim kunt laten vervoeren.
Het vreemde van typemachines is
dat zij de laatste honderd jaar bij
na niet zijn veranderd. De meeste
moderne machines werken met
hetzelfde hamertjessysteem als de
Underwood uit 1896. En de Re
mington Standard uit de jaren
twintig die ik bezit heeft net zo'n
lichte aanslag als de nieuwerwetse
machines in ons redactiebureau.
De enige werkelijke vernieuwing is
de elektrische machine Deze tikt
lichter. Hij schrijft echter alleen
sneller, wanneer de toetsen sneller
worden bediend. Dat kan wanneer
men een cursus heeft gevolgd.
Journalisten en schrijvers hebben
dat echter hoogst zelden. Een
schrijver met een elektrische ma
chine is dan ook net zoiets als een
automobilist met een vliegtuig.
llustratie uit Utopia: de Virotyp en de Mignon (1903-1933).
Echt nieuw
Achterin het nummer van Utopia
vertelt redacteur R. Daalder over
een echt nieuw soort schrijfmachi
ne. de Typion. In deze machine zijn
de mechanische door elektronische
functies vervangen. Het toetsen
bord is bovendien meer aan de
mens aangepast. De bediening van
deze machine zal men ook moeten
leren, maar als ik zo'n machine zou
kunnen toevoegen aan mijn verza
meling, ben ik nog wel bereid de
daarbij horende cursus te volgen.
In het hele nummer van Utopia
wordt steeds het woord „schrijf
machine" gebruikt. Dat mag eigen
lijk niet van Piet Grijs, die dat ten
besluite van het blad uiteenzet. Hij
vindt dat hijzelf een schrijfmachi
ne genoemd kan worden. De
schrijfmachine schrijft niet zelf,
maar het is een werktuig om mee te
schrijven, zoals een breimachine
een instrument is om mee te breien
en een maaimachine om mee te
maaien. Volgens diens eigen exege
se is Grijs dus ook een brei- en
maaimachine
Een kroegscene uit Biichners 'Woyzeck', waarbij te zien is hoe er door stylering beeldend theater
ontstaat.
door André Rutten
AMSTERDAM Een opmerkelijke voorstelling van Georg Biichners „Woyzeck" ls op het
ogenblik op tournee door Nederland op initiatief van Wikor, dienstverlenend instituut voor de
muzische vorming van de jeugd. De eerste voorstellingen in Nederland waren maandag in het
Nieuwe De La Martheater.
Het opmerkelijke van de voorstel
ling komt voort uit de regie van
Wolfram Mehring, die ook zelf de
titelrol speelt. In 1954 al is hij uit het
traditionele Duitse theater gestapt
om op een andere dan de conventio
nele manier theater te maken, meer
beeldend, meer van de acteur als
mens uit, wel met een tekst als uit
gangspunt, via een werkmethode,
waarbij de acteur als mens geheel
betrokken raakt, en waarin naar „de
wortels van het theater" wordt ge
zocht. In 1958 richtte hij daarvoor in
Parijs het „Théfitre de la Mandrago-
re" op, de naam die ook de groep
draagt, waarmee hij nu in Nederland
is. Hij is een internationaal ver
maard theatermaker geworden, die
in vele landen ensceneringen heeft
gedaan, workshops geleid en semina
ria gehouden (vorig seizoen o.a. in
Rotterdam).
Zijn Woyzeck is inderdaad beelden
der, beweeglijker en daardoor krach
tiger en helderder geworden dan ik
hem ooit gezien heb. Mehring stelt
terecht maar dat deden andere
regisseurs meestal ook dat de scè
nes, fragmentarisch zijn, en preci
seert dat de natuur erin geconden
seerd is, compact gemaakt, maar hij
trekt er ook de consequenties uit
voor de manier van spelen, die je
compact gestyleerd zou kunnen noe
men, waarbij de beweeglijkheid ver
sterkt wordt door het gebruik van
twee vijfdelige zwarte kamerscher
men. waarmee ruimtes beperkt en
ook weer uitgedijkd kunnen worden,
die ook „bevroren" scènes langzaam
aan het oog kunnen onttrekken, als
of een sprekend „beeld" langzaam
wordt uitgewist, of, omgekeerd, een
al opgesteld „beeld" langzaam ont
hullen alvorens het tot leven komt.
Opmerkelijk ook, dat hij enkele
naamlozen in het stuk, o.a. de kapi
tein als symbool van macht en
orde en de dokter als symbool
van wetenschap en hoogmoed
(standsbesef) van maskers voor
ziet en gechargeerd mimisch laat
spelen, waarbij hun teksten gechar
geerd uit de luidspreker komen
Dat zijn elementen, die de kritische
bedoelingen van Büchner helder
zichtbaar maken. Hij laat de maat
schappij van het begin van de negen
tiende eeuw zien als een, die doel op
zichzelf is geworden en mensen als
Franz Woyzeck en zijn Marie geen
kans op leven gunnen.
Wat de interpretatie van het stuk
betreft, en ook wat Büchner als
schrijver en als criticus van zijn tijd
aangaat, heeft Wikor door een werk
groep van het Bernardinuscollege in
Heerlen een uitstekende informatie
map doen samenstellen, waarin ook
uitvoerig op Wolfram Mehring als
theatermaker wordt ingegaan
in een onzer verslaggevers
1STERDAM Vijfenzeventig jaar geleden, bij de start van de
meentelijke elektriciteitsvoorziening in Amsterdam, bedroe-
n de kosten van een kilowattuur 21 cent, ongeveer evenveel als
t uurloon van één monteur. Thans komt de prijs van een
owattuur in het huishoudelijk gebruik overeen met de loon-
isten van ongeveer 1 minuut werken van een modale werk-
mer.
311 zei mr C. H. Goekoop, wethouder
n de gemeente Amsterdam, in een
espraak ter gelegenheid van het
jarig bestaan van AEG-Telefun-
n Nederland. Voor de toekomst,
lus de heer Goekoop. zal een der-
ij ke prijsverlaging voor elektrici-
t ongetwijfeld niet mogelijk blij-
te zijn. Dit zou na 75 Jaar neerko-
n op een prijs van 1 kilowattuur
ijk aan het loon voor 1 seconde
rken.
technische ontwikkeling zal in
heel andere richting gezocht
•ten worden. Zo zal o.m. het ren-
lent van installaties, apparaten,
npen e.d. nog aanzienlijk ver-
ogd moeten worden, opdat met de
"Tstaande energiebronnen zo zuinig
(gelijk kan worden omgesprongen.
Oorsprong
drs H. Langman, lid van de raad
Pijn bestuur van de Algemene Bank
iderland, ging in zijn rede in op de
lits-Nederlandse economische be-
tkkingen Na een terugblik op het
ir 1903, in welk jaar de AEG zich
een klein bouwbureau in het
MÉrtje van Amsterdam vestigde, stel-
hij vast. dat Duitsland op het
bied van de metaal- en elektro-
hnische industrie een voorsprong
eft weten te behalen niet alleen op
J)derland, maar op alle Westeurope-
industrielanden. Toch heeft Ne
tland op deelgebieden ook ge
lord. „Zo hebben wij," aldus de
Langman, „vaak daar succes
bad waar de technische factor wei-
raar belangrijk was, maar de com-
rciële factor doorslaggevend."
»k na de oorlog werd de Neder-
idse kapitaaldeelname in het
Duitse bedrijfsleven geschat op 1
miljard. In de jaren 1967 tot en met
1976 werd 3,3 miljard geïnvesteerd,
exclusief winstinhoudingen. Dat is
meer dan het dubbele van de Duitse
investeringen in Nederland in die
periode ad 1,5 miljard. Met een
grote mate van onzekerheid schatte
de heer Langman het Nederlandse
belang in West-Duitsland thans op
6 miljard
Niet in onze greep
Ais dat 10 procent per jaar oplevert
aan uitgekeerde winst, blijkt uit een
vergelijking van die 600 miljoen
met onze kapitaalopbrengsten uit
het buitenland ad 8,6 miljard in
1976, dat wij er na de oorlog niet naar
gestreefd hebben West-Duitsland
economisch ln onze greep te krijgen.
De heer Langman besloot zijn toe
spraak met de woorden: „ik hoop dat
de nieuwe Nederlandse regering erin
slaagt tot een betere verstandhou
ding met Bonn te komen dan haar
voorgangster. De verdere ontplooi
ing van onze economische betrek
kingen zal er wel bij varen."
Vorster en de bijbel
Tot mijn blijdschap las ik, dat presi
dent Vorster elke avond een hoofd
stuk uit de Bijbel leest. Maar nu een
paar vragen aan hem. Heeft hij 2
Samuël 19 vers 20-32 ook gelezen?
Dan weet hij, dat de Israëlieten Et-
hioplrs in hun dienst hadden. Er
wordt hier zelfs een zwarte koerier
genoemd, wat een vertrouwen in
deze neger. Leest hij ook in 1 Konin
gen 10, dat de koningin van Scheba
op bezoek komt bij Salomo? Geen
onnozele negerin, maar ze stelt Salo
mo vragen, waar hij nog wel eens
over moet peinzen om een antwoord
te vinden. Leest hij Jeremia 38 vers
7-13, waarin Jeremia wegzinkt in het
slib? Ebed-Melech trekt hem uit de
put. Wat een zorg van deze neger
voor de profeet. Hij zorgt zelfs voor
oude lappen om deze onder zijn ok
sels te leggen, opdat het touw hem
geen pijn zal doen. In het Hooglied
roemt Salomo zijn zwarte gemalin
of zuster. En dan Handelingen 8 vers
26-39, Filippus en de.kamerling. Fi-
lippus verkondigde hem Jezus, toen
hij naast hem in de wagen ging
zitten. Laat Vorster eens naast een
neger in de wagen gaan zitten. Maar
dat doet hij piet. Er moet verschillen
zijn tussen blank en zwart. Hij zal
het uit zichzelf niet durven of om
zijn blanke onderdanen niet. Uit
deze voorbeelden zien wij, dat apart
heid onbijbels is. Israel heeft er zich
niet aan bezondigd.
Hoogeveen J. Renema
Defensie
De CDA-minlster' Kruisinga wil
meer voor defensie dan de vorige
ploeg had voorgesteld. Ik ben geen
antimilitarist, en ook niet tegen het
CDA, maar heb wel bezwaar. Rus
land breidt zijn invloed uit, door
overal adviseurs en helpers naar toe
te sturen. Wanneer de zg. vrije we
reld hetzelfde deed, hulp voor leer
krachten, voeding en medische ver-
Deze rubriek is uitsluitend bestemd voor korie reacties op m deze krant gelezen
berichten, artikelen en commentaren, en niet voor gedichten, open brieven, oproepen
ot reacties op advertenties (deze laatste dienen lot de directie gericht te worden) De
inzondingen voor deze rubriek dienen zo beknopt mogeli|k te zi|n De redactie behoudt
zich het recht van bekorting voor Het is ons helaas niet mogeii|k over elk geval
van bekorting ot metplaatsing (doorgaans een gevolg van een te groot aanbod) te
corresponderen Brieven adresseren aan Secretaris hoofdredactie Trouw,
Postbus, 859, Amsterdam. Bij publicatie worden naam en woonplaats van de
sctir Ijver vél meld
zorging, zou dat niet meer christe
lijk zijn en de goede naam van onze
in weelde levende wereld gunstig
beïnvloeden? Als Nederland bijv.
een vierde van de defensie ging bes
teden voor de honger in de wereld,
een derde van de dienstplichtigen
eenzelfde periode voor ontwikke
lingshulp, en zoveel mogelijk wer
kloze onderwijskrachten uitzenden
overal in de wereld. Dit in gehoor
zaamheid aan het bijbelse gebod:
Geeft gij hun te eten, geneest de
kranken, onderwijst alle volken"! In
Leviticus 25 vers 18 staat; „Zo zult
gij Mijne inzettingen opvolgen enz.,
dan zult gij veilig wonen in het
land". Lees hierbij verder Leviticus
26 vers 3-6, Numeri 24 vers 8 en 9 en
Job 38 vers 22-23 Ik weet heel goed
dat dit eenzijdig is, maar goddelijke
beloften zijn meer waard dan onze
wapens.
Vroomshoop J. Boessenkool
Spaarrente
Met grote verbazing namen wij ken
nis van uw commentaar over
„Spaarrente" in Trouw van donder
dag 5 januari. U heeft kans gezien
om daarin de zaak volkomen op
haar kop te zetten. De Rijkspost
spaarbank heeft sinds haar oprich
ting altijd de z.g halfmaandelijkse
methode van renteberekening toe
gepast. Niet alzo een aantal der door
u gesmade „particuliere" spaarban
ken. leden van de Nederlandse
Spaarbankbond als voorbeeld
noemen wij daarvan de Spaarbank
Rotterdam. de Nutsspaarbank
West-Nederland, de Nutsspaarbank
te 's-Gravenhage welke spaarban
ken het al jarenlang vanzelfspre
kend vinden, dat de spaarder zijn
rente krijgt berekend volgens fle da
gelijkse methode. Deze spaarban
ken neemt de R.P.S. nu eindelijk ten
voorbeeld en zij zet zich daarbij af
tegen de algemene banken. Geluk
kig voor de spaarders, dat er nog
niet-overheidsinstellingen zijn met
een „zuiverder concurrentiemetho-
de", overigens niet in de eerste
plaats als zodanig bedoeld, maar
voor alles om de spaarder op een
duidelijke manier aan zijn trekken
te laten komen.
Den Haag Stichting Nutsspaarbank
Werkgelegenheid
De werkgelegenheid in ons land is
een onverteerbare zaak. Honderd
duizenden zijn zonder werk. Waar
dienen nu eigenlijk de statistieken,
volks- en bedrijfs-, woningtelling en
andere planningen van de overheid
voor? In 1955 werd reeds voorspeld,
dat na de jaren 1975 er voor ieder
nog 3 4 dagen per week werk zou
zijn. Geschoold personeel is bijna
niet te krijgen denk aan de bouw
en onderwijs in sommige regio's, ter
wijl er voor de langlopende werklo
zen en gedeeltelijk arbeidsonge
schikten. toch royale omscholings
faciliteiten aanwezig zijn Zeker is
dat het met de werksituatie in ons
land goed fout zit.
Meppei C. van Es
Kunstmestindustrie
Wat prettig dat het Instituut voor
Ontwikkelingsvraagstukken te Til
burg een zeer concreet onderwerp
als de kunstmestindustrie weten
schappelijk heeft doorgelicht
(Trouw 11 jan. '78). Ook hier wordt
duidelijk dat het systeem van „de
vrije ondernemingsgewijze produk
tie" de dekmantel is om zich onge
straft te verrijken ten koste van de
consument (prijzen in Nederland 10
a 20 procent te hoog. een extra mil
jardenwinst in de ontwikkelingslan
den tijdens de hongersnoden '73-75)
Hoe de voorzitter van de christelijke
werkgevers ertoe komt van het
C.D.A. te verlangen dat het zich
achter deze produktiewijze stelt, ls
mij een raadsel. Dan hadden de
oude Grieken en Romeinen een heel
wat helderder kijk op deze zaken
door kooplieden en dieven onder te
brengen bij dezelfde god.
Apeldoorn M. Ooms
Vrijwilligersleger
11 januari las ik in de uitkomsten
van de staatscomraissie-Mommer-
steeg over de mogelijkheden van
een beroepsleger. Ik vind dat som
mige heren hier uiterst vreemd con
cluderen. De reacties onder dè Jeugd
om vrijwillig te dienen kunnen dan
wel positief zijn, maar het is de
vraag of dit niet te wijten is aan de
uitzichtloze positie, waarin ze zich
bevinden (gebrek aan werkgelegen
heid). Je hoort tegenwoordig steeds
meer: „Ik teken maar bij, want ik
kom toch niet aan de slag
Sprang Capcllr
Marinus de Bie
Petrus' graf
P. Krijbolder schreef 9 januari: „De
pretenties van Rome (dat Petrus
daar geleefd, gedood en begraven
zou zijn) berusten op aperte ge
schiedvervalsing Het is een ergerlij
ke zaak dat zelfs in protestantse
kringen hieraan geloof gehecht
wordt." Hiermee stelt hij zich tege
nover de protestantse theoloog en
voortreffelijke beoefenaar van de
oude kerkgeschiedenis Hans Lietz
mann, en eveneens tegenover prof.
dr P. A. van Stempvoort uit Gronin
gen (ook nlet-katholiek). En tegeno
ver Toynbee-Perkins. Kirschbaum
en Klausner. Om de mening van
biede eerstgenoemde geleerden kort
te illustreren een citaat uit Van
Stempvoort's „Petrus en zijn graf te
Rome" (1960i pag 132 Omstreeks
200 stond sedert geruime tijd de
aedicula Petri ten Vaticane De lite
raire bron waaruit wij dit weten, is
betrouwbaar gebleken door de hui
dige opgraving onder de Pieters
kerk, waarbij dit monumentje is ge
vonden. Het is hier de plaats om te
memoreren hoe H Lietzmann reeds
in 1915 tot praktisch dezelfde con
clusies kwam langs eigen wegen Hij
keerde zich tegen de protestantse
theologie van zijn dagen, die menig
maal met de stelligheid van een
vaststaand feit het verblijf van Pe
trus en Paulus te Rome ontkende.
Deze protestantse houding kwam
voort uit een onkritisch wantrouwen
tegenover oud-christelijke tradities
en een gebrek aan kennis vooral van
de liturgie
Wervershoof
J. Th. M. Kraakman jr.
ADVERTENTIE
iSNeckemonn
Airtnreiran
ijl
Vakantieplannen? Dan ogenblikke
lijk naar de Amro Bank, want de gid
sen van Amro Reizen liggen nu voor
u klaar. Wat had u gedacht voor de
zomer? Zon, zand, zee? Bergen, bos
sen, meren? Een kort reisje? Een cruise?
Amro Reizen heeft uw favoriete vorm
van vakantie. De reisadviseurs van
Amro lichten u graag voor. En hebt u
gekozen, dan boeken ze voor u.
Net zoals ze uw reischcqucs regelen
en uw verzekeringen en buitenlands
geld Alles in écn hand, wel zo handig.
Kortom, hebt u plannen?
Stap dan snel even binnen bij
één van de 515 banken met dit vignet:
)ok als u j
(Ook als u geen Amro-clicnt benU
