r
Kaj Munk, de dichter-dominee die woorl
en daad niet wilde scheiden
J
Tegenstrijdigheden
Klokkeluider
r
tr
KERSTBULAGE 1977 - TROUW/KWARTET DINSDAG 20 DECEMBER 1977 PAGINA 24
X. 'AlfC
TERUG NAAR VEDERS0
Elise Munck-Jorgensen
VEDERS0 - Kaj Munk, de ge
kwelde veelzijdige die zo moeilijk
kon kiezen, kwam soms door het
volgen van een Ingeving tot een
beslissing. Zo koos hij in 1924, toen
hij in de theologie was afgestu
deerd, in een opwelling voor de
afgelegen, geïsoleerde gemeente
van Vedersp. Twintig Jaar zou hij
hier op de kansel staan. Wie zich
nu, op een donkere decemberdag,
in een lokaal treintje op weg naar
Vedersp weer verdiept in het leven
van Kaj Munk, stuit met diens keu
ze voor dit isolement op een van de
vele, schijnbare tegenstellingen in
zijn leven. Hoe kon de levenslusti
ge, op de cultuur gerichte dominee-
kunstenaar het volhouden in de
voor de wereld afgesloten paro
chie? De Jonge Munk, diep ernstig
en gelovig, tevens vol twijfels en
ook nog uitermate speels en stu
dentikoos, wilde meer dan eens zijn
gemeente ontvluchten. Maar tel
kens koos hij niet voor kunstenaar
schap öf priesterschap, dus voor
het een óf ander, maar voor beide
èn voor de trouw aan zijn parochia
nen. Een verzoening van tegenstel
lingen, die karakteristiek zou blij
ven voor zijn verdere leven.
Toch vond hij in Veders0 niet al
leen maar dat was pas in 1928
de nuchtere boerendochter Elise
Munk-J0rgensen, maar ook waar
den die de altijd weer lokkende
..grote wereld", niet kende. Later
zou hij over zijn eerste jaren als
dominee schrijven: „Als je nu maar
een verloofde had gehad... een
vrouw is tenslotte ook een soort
mens. Maar als Je er een dichterlijk
gemoed op na hebt gehouden en de
vrouw mitsdien in een sfeer hebt
verheven, waar verloving en huwe
lijk even platte begrippen zijn als
vlooien in een engelenvleugel, dan
heb Je als gezelschap niets anders
dan Je wandelstok. En toch... is die
eenzaamheid per slot van rekening
misschien 's levens grootste ge
schenk aan de mensheid. En dan
komt er wel altijd een van die brave
vissers vragen, of ik een kop koffie
kwam drinken. De zee en jullie (die
vissers; H.G.) hebben me geleerd.
dat er verband bestaat tussen eeu
wigheid en koffie."
Kaj Munk, die zich geroepen voel
de tot de grote daad, groeide ook
uitgerekend in Vedersp, die uit
hoek aan de Jutlandse kust, en niet
in Kopenhagen, uit tot een van de
beroemdste toneelschrijvers en
predikers van zijn tijd. Vanuit Ve
dersp toornde hij tegen de compro
missen van de lauwe democratieën
in de jaren dertig en tegen het
besluit van de Deense regering om
eeen eewapend veizet te bieden
tegen Hitler-Duitsland door op 9
april 1940 de grens open te stel
len voor de Wehrmacht. In Vedersp
schreef hij zijn drama's als „Het
Woord", „Hij zit aan de smelt
kroes" en „Liefde", waarin zich de
problematiek van zijn tijd én van
zijn eigen gecompliceerde persoon
lijkheid weerspiegelden. In Ve
dersp hield hij de kanselredevoe
ringen, die in druk door heel Dene
marken werden verspreid. In deze
preken, zowel als in zijn journalis
tiek werk, liet hij zich soms kennen
als een vat vol tegenstrijdigheden.
Hij was nu een maal, om een type
ring van Johan Winkler, kenner
van Munk bij uitstek in het Neder
landse taalgebied aan te halen: „De
vleesgeworden paradox, een karak
ter zoals men dat in het land van
Kierkegaard mag verwachten."
Dominee geworden omdat aanvan
kelijk zijn moeder hem in die rich
ting stuwde, tenslotte overtuigd
van zijn roeping, citeerde hij toch
met welbehagen de mening van de
grote Deense filosoof-theoloog
Kierkegaard dat een „praest"
dominee in het Deens) „hetzelfde is
als een meinedige en een mensen
eter." Hij was een innig gelovig
mens, maar bleef soms schijn
baar koketterend zijn twijfels,
ten toon spreiden. Hij verafschuw
de elk compromis in oorlogstijd:
„Het is beter Denemarken te scha
den in zijn verhouding tot Duits
land, dan in zijn verhouding tot de
Here Jezus." Maar hij verzette zich
In vredestijd ertegen dat de al te
modern geachte ds. Otto Larsen
zijn ambt zou moeten neerleggen:
„De kerk heeft ook de twijfel en de
strijd van een jonge man nodig."
Het was de gespletenheid en ook
de kwelling van Kaj Munk om
enerzijds, rechtlijnig en eigenzin
nig als hij kon zijn, geen compro
mis te dulden, maar anderzijds de
vele kanten van onze werkelijkheid
te onderkennen. Hij sneed zich ook
menigmaal gevoelig in de vingers.
Zijn romantisch individualisme,
zijn bewondering voor de grote per
soonlijkheid, bracht hem aanvan
kelijk tot onverholen sympathie
voor Mussolini en Hitier. Opmerke
lijk is dat zijn vrouw Elise al vroeg
tijdig kritiek leverde op deze
sympathie, evenals op de beide dic
tators... Maar Kaj Munk zou later
weer die tegenstelling zijn
leven verliezen door openlijk partij
te kiezen tegen het nationaal-socia-
lisme.
Een zondag in Vedersö betekent in
de eerste plaats de morgendienst
bijwonen in de witgepleisterde Ve-
dersp-kirke, die over een handvol
huisjes domineert in het 470 inwo
ners tellende dorp. Voor wij de kerk
betreden, een blik op het beijzelde
kerkhof met het graf van Kaj
Munk: een verweerde steen met
slechts de naam van de overledene
aan de voet van de kerk. Dan een
verrassende ontmoeting bij de
kerkdeur: met een ex-medewerker
van Kaj Munk, de 64-Jarige koster
en klokkeluider Viggo Thornvig.
Viggo, al achtenveertig jaar koster
in vaste dienst van de Deense lu
therse staatskerk, komt voor op
een foto met Kaj Munk uit de jaren
dertig. Hij is niet verbaasd als ik
hem wijs op het fotoboek, dat ik
toevallig had meegenomen en
waardoor ik hem herken. In zijn
zondagse, zwarte pak maakt hij
breeduit lachend en niet zonder
trots, duidelijk dat hij echt de man
van de foto is. Viggo Thornvig luidt
ook al achtenveertig Jaar, elke mor
gen bij zonsopgang en elke avond
bij zonsondergang, volgens Deense
traditie, de klok van de Vedersö-
kirke. Hij zorgt elk jaar voor de
kerstboom en herinnert zich, dat
Kaj Munk hem een keer meenam
naar een bos, omdat deze daar een
„heel geschikte" kerstboom voor
de kerk had gevonden. Toen Munk
er
et
hem ter plekke had gebracht, blei d
dat zo ongeveer de grootste bo<foe
van Jutland te zijn. „Maar dieU
veel te groot voor de kerk. zei ik br
toen moest Munk heel erg lachqts
.Hij hield van dat soort grappeifc
In de kleine kerk zitten zo'n vijftfe
merendeels oudere mensen (e&d
aantal dat voor een Deense platidi
landsgemeente heel hoog zou z%r,
en volgens de huidige predik%]
nog steeds het gevolg is van Munfc
werk). Een voorzanger zingt vanijon
een speciaal gestoelte, het geziekt
naar de gemeente gekeerd, ps^l
men voor uit „Den Danske Salqor
Bog." Ds. E. Overgaard gebruia
als tekst voor zijn preek de gelijty
nis van de vijf wijze en vijf dwafcd
maagden; het verhaal van de la* i
pen die brandende moeten blijv^e
tot de wederkomst van Christy ij
Kaj Munk riep naar aanleiding v^,
deze tekst (Matt. 25:1-13) in e£{
historische predikatie in de Do^
kerk van Kopenhagen op 5 deceLj.
ber 1943, de Denen openlijk op
verzet tegen de Duitsers. Hij, delg,
piëtistisch ingestelde, de zo sten
op het persoonlijk beleven van
geloof gerichte zoon van de Deei\aa
„Indre Mission" (een soort réveiltt,
weging) spoorde toen aan tot wat" z,
onze tijd weieens „horizontaJism«,m
wordt genoemd. Zonder zijn piëtj
tische grondhouding te verloochj
nen (opnieuw, niet het een óf 1(
ander, maar beide) zei hij:
machthebbers van deze wereld z
het met de zogenaamde vroii
christenen eens, dat er in de kq
niet over politiek mag worden t
praatMaar als die machthei
bers wegen inslaan, waarvan Cri
tus heeft gezegd, dat zij dwars
gen Gods wil ingaan, dan zou
kerk Jezus' kerk niet meer zijn a
zij zweeg. Want zwijgen tegenovf
de zonde, dat is de taal van I
duivel spreken. En als er hier in o
land een vervolging in het levto
wordt geroepen van een specia
groep van onze landgenoten (ie
jodenvervolging; H.G.) dan f
het de christelijke plicht van i
kerk om uit te roepen: Dit is
strijd met de grondwet van het r
van Christus, strijdig met het
bod van de barmhartigheid
Oe oude pastorie
Ds. E. Overgaard
