Grijze kijk op
jaren zeventig
Zorgen om
morgen
Theodor Fontane: de kunst van het vertellen
Een gedoodverfde minnaar
GRAFIEK VAN FLIP VAN DER BURGT
ZATERDAG 29 OKTOBER 1977
KUNST
Trouw/Kwartet29
door T. van Deel
Soms zijn de mensen in de boeken van je* eigen leeftijd:
dertigers. Ze wonen in Amsterdam. Ze hebben gestudeerd in
de zestiger jaren. Ze zijn getrouwd en gaan met vakantie naar
Bretagne. Er zijn huwelijksmoeilijkheden. Er is een vriendin,
er is een vriend. De idealen van vroeger zijn verdwenen, het
werk maakt overspannen.
..Ronde tafel", wachten op hem die
de stoel bezetten moet, 45x90 cm,
houtsnede '74
..De patiënt van mens geworden tot object van
studie, 45x60 cm, houtsnede '75
..Willem van Boeijen", gemaakt met
de intentie van Willem op weg naar
de nieuwe wereld, houtsnede '74
45x90.
Er hangen niet zoveel prenten
'n stuk of veertig op de
tentoonstelling ..Zorgen om
morgen" van Flip van der
Burgt, die tot 19 november in
het gebouw van de Stichting
Psycho Neurose Therapie aan
de Herengracht 489-491 te Am
sterdam wordt gehouden.
Toch heb je, als je dat allemaal
goed tot je wilt laten doordrin
gen. uren voor deze expositie
nodig. En dan ga je daarna
niet opgewekt naar huis.
Van der Burgt waarschuwt zelf al
in het voorwoord tot de catalogus
dat veel van zijn werk niet gemaakt
is om de huiskamer op te vrolijken
en dat hij ook geen waardepapier
voor kapitaalkrachtige medemen
sen wilde maken. Zijn werk bestaat
zoals hij zegt. uit pogingen de in
drukken weer te geven, die het leven
op hem maakt
Make love, not war. Lang voordat
deze slogan werd uitgevonden,
kwam de werkelijke strekking ervan
I al tot uiting in Flip van der Burgts
houtsneden en lino's. Met dat ver
schil. dat hij de liefde bedoelde van
iedere mens tot iedere medemens en
niet van een groepje geestverwan
ten ten opzichte van elkaar, terwijl
ie de rest van de wereld op z'n minst
niet hoog hebben zitten
Van der Burgt ontmaskert, maar
minacht nooit in dié zin. Van der
Burgt protesteert tegen alles wat hij
als misstanden ziet. Dat protest is
verre van voorzichtig, 't is hard. 't
spaart niets en niemand, is vlij
mend. maar nooit liefdeloos of klein
geestig.
Oorlog onderdrukking, eenzaam
heid hypocrisie, dat zijn de meest
I voorkomende onderwerpen van
deze prenten. Wat dat betreft, zou je
ze. eigentijds vertaald, kunnen ver
gelijken met de felle tekeningen van
de Duitser George Grosz
Die zitten ook vol met begrijpelij
ke kwaadaardigheden tegen de
heersende klasse. De kapitalisten,
de wapenfabrikanten, de militairen.,
de rechterlijke macht, de kerk aan
de verkeerde kant van de streep,
spelen in die tekeningen net als in
die van Flip een uitgesproken
hoofdrol. Maar bij Grosz zijn de on
derdrukten. de vertrapten, de kleine
mannetjes en vrouwtjes, de bedro
genen. eigenlijk vaak niet meer dan
een soort figuranten, de zielige figu
ren op de achtergrond. Wat overi
gens hun intense triestheid en hun
hulpeloosheid ook weer heel sterk
doet uitkomen.
Flip van der Burgt doet het zelden
zo. Meestal valt bij hem de volledige
aandacht op de getroffenen zelf. op
hun smart, hun wanhoop, ellende en
eenzaamheid. En de gevoelens van
de mensen, hun belevenissen, wor
den nog eens benadrukt door de
omgeving, door het milieu dat onze
maatschappij tot stand heeft ge
bracht.
Symboliek
De prenten zijn weliswaar geladen
met symboliek, maar die is verre
van geheimzinnig. Als Van der
Burgt smart wil uitbeelden, angst of
wanhoop, is één menselijk gezicht,
soms zelfs één gebaar al genoeg. Hij
heeft ook niet meer nodig dan zwart
en wit. Hij heeft geen behoefte aan
sfeerscheppende tussentintjes en
door G. Kruis
bij hem zoek je tevergeefs naar gra
fische vondsten of naar een fraaie en
bewogen materie. Zwart en wit, daar
doet hij alles mee
..Ik ben geen esteet genoeg om er
bevrediging in te vinden, kunste
naar te zijn" bekende jaren geleden
juist een groot kunstenaar al Frans
Masereel. Flip van der Burgt, die z'n
verwantschap met Masereel nooit
onder stoelen of banken heeft gesto
ken. noemt zijn werk „menselijk be
zig zijn. Liefst geen kunst"
Als kunstenaars tot dit soort uit
spraken komen, moet je ze nooit
tegenspreken, maar voor jezelf pro
beren uit te zoeken, wat ze er onge
veer mee kunnen bedoelen, 't Is
Flips goed recht zijn werk geen
kunst te willen noemen. Maar wie
weet wat precies kunst is? Niet meer
dan een al eeuwen ingeburgerde
naam voor een vaststaand begrip
Maar als Flips werk geen kunst zou
zijn alleen omdat het zelden
(meert liefelijk is zou Kathe Koll-
witz ook nooit kunst gemaakt heb
ben en zou je zelfs het belangrijkste
werk van Goya daar ook niet be
paald toe kunnen rekenen
Hoe cru de onderwerpen van Van
der Burgt vaak ook zijn, de opbouw
of noem het compositie van de pren
ten is altijd uiterst harmonieus, dus
tóch een esthetisch extra. Maar alles
speelt mee, iedere lijn, ieder brok
zwart, elke witte vlek heeft een func
tie, alles bij elkaar geven deze pren
ten een felle reflex van het doorge
maakte. beleefde leven.
En dat is nou ook toevallig een van
de vele definities, die er ooit eens
van kunst gegeven is.
Kunst is een reflex van het leven
Onbevooroordeeld
Flip van der Burgt heeft teveel door
gemaakt de laatste jaren om alleen
maar mooie dingen te maken, alleen
om hun schone uiterlijke verschij
ningsvormen. De tijd van de hon
derd vrouwen ligt al bijna twintig
jaar achter hem Hij ziet nu an
ders en laat anderen dat ook zien,
onbevooroordeeld, zonder zich te
specialiseren in welk facet van het
leven ook. Hij geeft het complete
leven weer. met alle ellende van
dien. Ik zal niet proberen de prenten
te beschrijven, daarvoor is er te veel
op te zien, je moet ze zelf „lezen" om
er een indruk van te kunnen krijgen.
Enkele titels, die zonder meer voor
zichzelf spreken: „War Love", solda-
tenlief of gewoon een verkrachting
in Vietnam; „Piëta", erbarmen voor
alles wat te vroeg dit leven verlaten
moet; „Ontwikkelingshulp", blanke
verlaat zwarte hoer; „Nieuwe Jung
le". gemengde liefde in de stenen
jungle van Amsterdams Bijlmer
meer; „Kopstukken", politieke en
andere regentenfiguren brengen
zich in veiligheid na de ramp. die ze
mede zelf hebben veroorzaakt;
„Eenzaam en alleen", zelfs in het
drukste café slaat de eenzaamheid
toe; „De patiënt", totale eenzaam
heid weer en hopeloosheid, de mens
geworden, verworden tot een object
van studie.
Maar er zijn toch ook nog enkele
andere prenten, van Adik, Flip's
vrouw, die ervan droomt nog een
maal naar haar geboorteland Indo
nesië te gaan; Saskia. een portret
van een lieve dochter en ook nog een
van Philip, zijn zoon; van vrienden
als Mike Podulke en ds Willem van
Boeyen, een hommage aan kunste
naars als Aad de Haas en Carel
Kneulman.
Flip van der Burgt's mensen zijn
geen socialistisch-realistische mo
numenten, die niet klein te krijgen
zijn, maar eenvoudige, échte men
sen. die vaak de klappen die ze te
incasseren krijgen niet overleven, 't
Zijn ook mensen, die niet koste wat
't kost willen „overwinnen," maar
die „gewoon" willen leven, goed en
werkelijk menswaardig leven.
Dat zijn allemaal zaken waarover
deze vaak grote bladen het met
de kijker willen hebben. Kunst of
geen kunst is hier voor mij helemaal
geen probleem meer. Misschien
heeft Flip wel gelijk en dat leid ik
dan af uit het feit dat zijn prenten
„anders" zijn in die zin, dat je met
de reprodukties van zijn werk even
blij bent als met de originelen. Van
der Burgt's prenten hoeven niet
„echt" te zijn. ik hoop en ik geloof
ook niet. dat ze in kleine elitaire
oplagen gedrukt zijn en ze hoeven
ook niet extra gesigneerd te zijn
door de kunstenaar. Want ook zon
der dat. zelfs in een duizendvoudige
vermenigvuldiging en dat verdie
nen veel van deze bladen verlie
zen ze niets van hun ongelooflijk
sterke zeggingskracht.Geen objec
ten voor geldbeleggers dus, die gra
fiek van Flip van der Burgt, maar
wèl onbeschrijflijk waardevol!
In zulke gevallen stel ik mij voor
dat ik zestig ben en dit boek lees
Zo n ingebeelde afstand in tijd ver
scherpt de cliché-contouren van
het verhaal Er blijft dan het sche
ma over. dat op de een of andere
manier de „zeventiger jaren" op
roept. Ach ja. zo was dat toen. we
gingen naar Frankrijk, altijd maar
weer. en we ruzieden en hielden er
minnaars of minnaressen op na. we
verloren onze vrouw aan de femi
nistische beweging, we schreven
proefschriften over Provo, in plaats
van een rookbom te gooien, en we
dronken veel. want we voelden ons
verjiezers.
Elke tijd heeft auteurs die de amu
sante chroniqueurs zijn van sche
ma's: Hans Plomp. Jan Donkers bij
voorbeeld. Wie in 2000 nog eens
echt wil zitten in een Amsterdams
café voor jongeren anno 1970, be
waart zo'n vervelend boek als „De
Afbraak" van J J. Groeneboom
En wie tegen die tijd nog eens her
innerd wil worden aan onze platte
landsbehoefte. trekt Andriesses
„Leven op het land" uit de kast.
Natuurlijk, al deze boeken zijn iro
nisch vanzelfsprekend, vanzelf
sprekend maar deze ironie ver
oorzaakt geen scherpe doorlichting
van de eigen cliché s, ze koketteert
er eerder mee Geef mij dan maar
een Treitertrend van Van Kooten.
waarin tenminste stilistisch onver
getelijk met alle reisjes naar
Frankrijk, alle overspel, alle vrou
wenbeweging en alle modieuze me
lancholie de vloer wordt aange
veegd.
Wij zitten vast aan inzichten in
onze eigen tijd. die zo gemeengoed
zijn geworden, dat we hem bijna
niet meer kunnen beleven. Litera
tuur zou die cliché's moeten preci
seren. of zou ze moeten veranderen
Vaders verleden
In zijn nieuwste roman. „Een ge
doodverfde winnaar", schrijft Ru-
dolf Geel een stukje eigen tijd. Hij
arrangeert alles zó dat een situatie
ontstaat die wij herkennen als „van
de zeventiger jaren". Hoofdfiguur
en verteller is Paul. de zoon vaneen
vakbondsleider. Die is zojuist ge
storven en Paul moet zijn vaders
archief ordenen Een dergelijke
aanvangsconstellatie is een literair
motief Van nu af aan. weet de
lezer, zal het verleden van zijn va
der Paul niet meer met rust laten.
De vraag, wie was mijn vader?
staat centraal, zoals ook uitste
kend in romans als „Een winter
reis" van Brakman of „Twee dag
reizen" van Van Toorn.
Het onderzoek naar vaders verle
den loopt, zoals altijd, parallel met
een onderzoek naar het eigen verle
den. Pauls vriend Hugo speelt hier
in een belangrijke rol. Hugo was in
de zestiger jaren leider van de stu
dentenrevolte. Nu" schrijft hij als
afgestudeerd politicoloog en we
tenschappelijk medewerker een
proefschrift over diezelfde zestiger
jaren. Over zijn eigen verleden dus
Alles is verloren, die andere maat
schappij is niet gekomen. Wacht
maar, had Pauls vader over Hugo
destijds gezegd, straks zit hij met
z'n secretaresse op schoot. En zo
gebeurt het: Hugo neemt een vrien
din en raakt steeds meer in de
puree
Paul ontdekt dat ook zijn vaders
leven een soortgelijke ontwikke
ling heeft gekend De socialistische
idealen van vroeger kon hij als vak
bondsleider niet volop serieus meer
nemen Hij was een gedoodverfde
winnaar, maar hij wérd een verlie
zer. Evenals Hugo, en evenals Paul
Wespennest
Vlak na zijn vaders dood gaat Paul
enige tijd logeren bij Hugo en
Alma. die met hun kindje in Bre
tagne zitten Hij komt daar in een
relationeel wespennest Hugos
vriendin Olga is in een hotel in de
buurt. Alma weet nergens van. die
is verliefd op Paul. maar wil er niet
echt aan toegeven. Paul is verliefd
op haar Tussen het verhaal over
dit Franse verblijf weeft Paul veel
herinneringen aan vroeger, aan zijn
vader, aan Hugo. Hij krijgt een
brief van een vrouw die vroeger van
zijn vader gehouden blijkt te heb
ben. Tot een affaire is het niet
gekomen „het kon i zijn dat
hij op dat moment al naar zichzelf
liep te kijken, zich herinnerend hoe
het vroeger geweest was veron
derstelt Paul
Dat naar zichzelf kijken is een be
langrijk gegeven in Geels boek
Naar jezelf kijken wil zeggen niet
meer doen, niet meer éen zijn met
je handelingen Het elan van vroe
ger is er uil Ook Paul kijkt gen-
geld naar zichzelf en ook Hugo lijdt
eraan
Welnu, er zouden meer elementen
genoemd kunnen worden, waaruit
dit verhaal is opgetrokken zijn
vriendin Laura bij voorbeeld, die
uit feministische overwegingen
Paul zopas verlaten heeft; de troe
beien van Alma. die het niet met
Hugo kan vinden en wier kind haar
te zwaar valt. Als ik zestig was zou
ik zeggen ach ja, de zeventiger
jaren.
Want hoeveel lof ik ook heb voor
deze lezenswaardige afwisseling, en
voor de zorgvuldige thematische
eenheid, ik blijft het een gemis vin
den dat de mededeling die het boek
tenslotte doet zo grijs en cliche is
De speurtocht naar de ware vader,
waar alles nogal veelbelovend mei-
begint. loopt maar lauwtjes af Het
enige inzicht dat beklijft is alle
idealisme loopt uit op relativisme
Zie de vader, zie de zoon. zie z'n
vriend, zie alle andere personages
in de roman
Dat is geen erg opzienbarende me
dedeling en ik vind ook niet dat
Geel hem erg opzienbarend doet
Hij conformeert zich naar mijn ge
voel tezeer aan de schema's van
onze tijd. die hoezeer ze ook
levende werkelijkheid mogen zijn
toch een lucide verwerking be
hoeven, willen ze meer opleveren
dan alleen amusement.
In amuseren is Geel best geslaagd
Maar zijn ironie treft deze „zeventi
ger jaren' te weinig in het haft.
waardoor de thematische idee mij
wat te grijzig blijft
Rudolf Geel. Een gedoodverfde win
naar. Amsterdam. De Bezige Bij.
1977. 172 blz. 21.50.
door Hans Ester
Zou voorlezen in gezinsverband in 1977 nog voorkomen? In de
tweede helft van de 19e eeuw was dit in Duitsland en daarbui
ten een algemeen verschijnsel. De titelpagina van Duitse
tijdschriften voor het gezin, zoals „Die Gartenlaube" en „Da-
heim" toont zelf al de lezerskring, waarvoor zij bestemd zijn:
drie generaties in harmonie rond de tafel: het is er behaaglijk,
er wordt gerookt, iets gedronken en zelfs de huisdieren zijn in
de gezellige kring opgenomen.
Fontane
Vrijwel alle Duitse schrijvers, die
tegenwoordig als „realisten" of
„poëtisch realisten" worden aange
duid. lieten hun werken als feuille
ton in zulke tijdschriften die in
sommige jaren een reusachtige op
lage bereikten verschijnen De
reden voor deze voorafdruk was
dikwijls van financiële aard Het
was slechts voor weinigen wegge
legd. alleen van boekpublikaties te
leven Voorafdruk in bijv. ..Die
Gartenlaube" betekende echter,
dat de lezer, resp lezerskring, niet
meer anoniem was. maar dat door
de schrijvers met het gezin als ..le
zerseenheid" terdege rekening
moest worden gehouden. De Oos
tenrijkse schrijver L. von Sacher-
Masoch top zijn werk gaat de term
„masochisme" terug) kreeg van
„Westermanns Illustrirte Monats-
Hefte" zijn werk met het oog op
allerlei onoorbaars geretourneerd
Ook de Duitse schrijver Fontane
overkwam dit met o a. zijn novelle
„SLine".
Veel van de schrijvers van de twee
de helft der 19e eeuw - Spielhagen.
Lindau bijv. zijn nu vrijwel verge
ten en worden alleen door de litera
tuurhistorici nog gelezen. Een uit
zondering daarop vormt Fontane.
wiens werk na 1945 in een keur van
West- en Oostduitse uitgaven is
verschenen en wiens naam bij bij
na iedere Duitser vertrouwde beel
den. namen, woorden en mogelij
kerwijs ook een glimlach oproept
Pillen of poëzie
Theodor Fontane werd als afstam
meling van Franse refugiés in 1819
in Neuruppin in het toenmalige
Brandenburg geboren Zijn beroep
was aanvankelijk in navolging
van zijn vader, die hij overigens op
kostelijke wijze in zijn autobiogra
fische roman „Meine Kinderjahre"
heeft beschreven dat van apo
theker. Maar de liefde van de jonge
Fontane gold meer de poëzie dan
de pillen. Na het apothekerschap
volgden verschillende journalistie
ke betrekkingen. Het zou echter
mede door zorgen voor zijn vrouw
Emilie en hun kinderen tot 1870
duren, voordat Fontane zich los
maakte van de conservatieve Prui
sische „Kreuzzeitung" en besloot,
om voortaan als onafhankelijke
schrijver van de vruchten van zijn
pen in zijn geval: ganzepen te
leven. Het beeld, dat tot in de jaren
tachtig van de vorige eeuw van
Fontane in Duitsland bestond, was
gebaseerd op zijn ballades over En
gelse. Scandinavische en Pruisi
sche helden, zijn in het geheel
niet bekrompen nationalistische
oorlogsbeschrijvingen van 1864 en
1866 en op zijn beschrijvingen van
reizen door Engeland. Schotland
en de eigen Mark Brandenburg.
In 1878 verscheen zijn eerste ro
man. het omvangrijke werk „Vor
dem Sturm", dat de stemming in
Pruisen in de tijd voor de bevrij
dingsoorlogen tegen Napoleon,
1812/1813 tot thema heeft. Daarop
volgden met tussenpozen van één
of twee jaar nieuwe romans en no
vellen. zoals „Grete Minde",
„Schach von Wuthenow", „Irrun-
gen. Wirrungen". „Frau Jenny Trei-
bel„Effi Briest" en in 1897 „Der
Stechlin". De boekuitgave van
„Der Stechlin". de roman, die grote
liefde voor de Pruisische adel paart
aan diepgaande kritiek op deze
stand, zou Fontane niet meer bele
ven. Hij stierf op 20 september 1898
in Berlijn, in het huis, waar hij lang
had gewoond Potsdamer Strasse
134 C
Gedateerd
Wanneer we het aantal publikaties
over Fontane als graadmeter van
zijn populariteit beschouwen, dan
zien we daarin vanaf zijn zeventig
ste verjaardag in 1889 tot heden
een verbazingwekkende groei Blij
kens zijn brieven aan uitgever
Hertz in Berlijn sloeg Fontane zijn
kansen niet hoog aan. dat de lezers
in de 20e eeuw belangstelling voor
hem zouden opbrengen. Het inte
ressante verschijnsel doet zich
voor. dat hoe groter de afstand
tussen de lezer en de „gedateerde"
gebeurtenissen m het werk van
Fontane wordt, hoe meer aantrek
kingskracht dit werk gaat bezitten.
Uiterlijke factoren hebben hierbij
ongetwijfeld een rol gespeeld Dat
Fontane's werk in de DDR zo'n
vooraanstaande plaats inneemt
het Fontane-archief te Potsdam is
een paradepaardje van de DDR-
autonteiten heeft te maken met
het feit. dat zijn literaire nalaten
schap zich in 1945 voor een belang
rijk deel op Oostduits grondgebied
bevond. Er komt nog bij. dat Fon
tane als literair ontdekker van de
Mark Brandenburg ook voor de
versterking van het eigen nationaal
bewustzijn in de DDR van belang
werd geacht. Daarnaast zijn er de
verwijzingen van o.a. Heinrich en
Thomas Mann naar Fontane als
hun geestelijke vader, waardoor
zijn werk een actueel stempel kreeg
opgedrukt
Verfilmd
Maar alle factoren samen vormen
nog geen afdoende verklaring voor
de gretigheid, waarmee vooral het
vertellend werk van deze schrijver
vandaag ter hand wordt genomen.
Waarom is juist zijn werk ..Effi
Briest". „Grete Minde" geschikt
bevonden, om verfilmd te worden''
Van beslissend belang lijkt Fonta
ne's wijze van vertellen en. verscho
len in het „hoe" van zijn verteltech
niek ook het „wat" daarvan. Het
gesprek neemt een zeer belangrijke
plaats in alle werken van hem in. In
plaats van het omlijnen van ro
manfiguren via het commentaar
van de verteller, stellen de perso
nen zich al sprekend dikwijls
kwaadsprekend over anderen
zelf voor.
In „Effi Briest" leert de lezer de
romanpersonen uit eigen gesprek
ken en uit gesprekken over hen
kennen. De werkelijkheid de per
sonen zelf. maar ook wat zich tus
sen hen afspeelt aan handeling
wordt niet vanuit één gezichtshoek
beschreven, maar is aan het per
spectief van ieder individueel ro
manpersonage gebonden Daarmee
sluit de vertelwijze aan bij de ma
nier. waarop de lezer zelf ook zijn
eigen werkelijkheid ervaart sub
jectief De indruk zou hier gewekt
kunnen worden, dat Fontane als
verteller geen absolute waarden ac
cepteerde en door middel van zijn
manier van vertellen alles wil rela
tiveren. Maar de vraag is bij Fonta
ne niet doel in zichzelf.
Menselijkheid
Hoe indirect ook. toch tast de lezer
van Fontanes werk zich naar de
zekerheid toe. dat hier niet alleen
maar uiterst geestige gesprekken
in scène worden gezet, maar dat
het in laatste Instantie om mense
lijkheid, om waarheid, om bevrij
ding en om kritiek via het gespro
ken woord in een 19e eeuwse con
text te doen is. Aan het einde van
Effi Briest" weet de lezer, dat in de
roman meer is gezegd en bedoeld
dan alleen een resumee in de vorm
van een gesprek van de ouaers van
Effi. o! liever gezegd van het echt
paar von Briest Het einde met de
vraag naar het waarom van Effi's
leven verwijst naar het begin lezen
van Fontane betekent herlezen in
een steeds herhaalde poging, de zin
van het vertelde te begrijpen.
Zojuist is bij uitgeverij De Arbei
derspers in Amsterdam de verta
ling van „Effi Briest" verschenen.
De roman, die in deze uitgave de
illustraties van Max Laebermann
bevat, werd vertaald door de on
langs overleden schrijver Pé Ha-
winkels Bij uitgeverij Het Spec
trum bestaan concrete plannen,
voorlopig één van de andere ro
mans van Fontane in vertaling uit
te brengen Ik vind dit een verheu
gende ontwikkeling Misschien ziet
een Nederlandse uitgever ook iets
in de suggestie, het leven van Fon
tane door middel van zijn prachti
ge brieven, voor de Nederlandse
lezer toegankelijk te maken
