Nooit iemand
vrijkopen, ook al is
het Gollwitzer'
Meneer Gollwitzer, u gaat
goed vooruit, zei Karl Barth
IDAG 14 OKTOBER 1977
H 17
)or Aldert Schipper
Hij was korte tijd koerier van de SA.
Hitier legde hem een spreekverbod op
en verbande hem. De Russen stuurden
hem naar een strafkamp in Siberië. De
CDU-politici halen zijn naam door het
slijk en noemen hem „sympatisant van
de terroristen". De DDR weigerde hem
tot voor kort toegang. Hij woont in
Berlijn en geldt allerminst als een fri
vool theoloog.
Zijn naam is Helmut Gollwitzer. Hij is een
vriend van de radicale studentenleider uit de
jaren zestig Rudi Dutschke. Zijn grote leer
meester en tot in het pijproken zijn voorbeeld
lis Karl Barth.
Hoe is de nu 68 jaar oude Gollwitzer zover
gekomen? Ik heb hem en zijn vrouw opgezocht
(n Dahlem. Het is een dorp, dat als een stads-
\ijk aan Berlijn is vastgegroeid. Het heeft zijn
lArpskarakter bewaard. Er staan bescheiden
luizen in het groen en tussen de dennebomen
staan lage flats, die er door de arbeidersbouw
vereniging voor de oorlog zijn neergezet.
Het hek van zijn tuintje staat open. Een uitzon
dering in Berlijn met zijn algemeen verbreide
alarminstallaties. Mevrouw Gollwitzer doet
open en roept haar man. Gollwitzer ziet er wat
ouder uit dan hij is. Hij is ook kleiner dan ik
had gedacht. Een versleten overhemd aan.
Achter de stoffige brilleglazen een paar
jongensogen.
Toen Gollwitzer op een dag bij zijn hoogleraar
Karl Barth geroepen werd zei deze: Meneer
Gollwitzer, ik heb gehoord dat u gisteren in een
bijeenkomst staande de Internationale hebt
gezongen. Meneer Gollwitzer, u gaat goed voor
uit." Karl Barth heeft als leermeester grote
invloed op Gollwitzer gehad. En zo is het
..afglijden naar links", zoals Gollwitzer het
glimlachend noemt, begonnen.
lis!
Hulpje
Gollwitzer komt uit een predikantsgezin van
erenafkomst in Beieren. Streng nationalis-
jch conservatief en anti-semitisch met grote
ympathie voor het opkomend nationaal socia-
isme. Toen Hitier zijn coup pleegde, was de
onge Helmut veertien jaar en koerier van de
oen nog verboden Sturm Abteilung SA. Een
teestdriftig aanhanger van Hitler. Door con
tact met joden en socialisten in de Wandervo-
'elbeweging werd hij echter steeds meer anti-
ascistisch. In 1932 werd Gollwitzer in Bonn
tudent bij Barth en deze maakte hem tot zijn
lulpje. Een paar maal per week nodigde Barth
lem uit voor het eten.
'oen de Bekennende Kirche ontstond sloot
lollwitzer zich er meteen bij aan en nadat
lartin Niemöller op 1 juli 1934 gevangengeno-
nen werd, liet deze hem vragen hem op te
olgen in Dahlem. Daar bleef Gollwitzer domi-
lee tot 1940, toen de Gestapo hem uit Berlijn
erbande en hem een spreekverbod oplegde.
>m hem tegen de geheime politie in bescher-
ïing te nemen zorgden enkele bevriende gene-
aals er voor dat Gollwitzer soldaat werd in de
üehrmacht.
terpleger
19
fa zijn infanterieopleiding vroeg Gollwitzer
liet officier maar hospitaalsoldaat te mogen
•rden. Als verpleger ging hij naar Frankrijk
daarna naar het front in Rusland. „Daar heb
niet anders gedaan dan terugtrekken. We
ipen steeds: Rusland voor de Russen. En we
kken terug." Toen hij in Tsjechoslowakije
;wam, werd hij door de Russen gevangen geno-
n. Eerst moest hij in Midden-Rusland hout-
{lakken. Toen het de Sowjets duidelijk werd
it Gollwitzer links was, kreeg hij een speciale
«handeling in een kamp bij Moskou. Men
ipte hem te kunnen gebruiken. Dat weiger-
e hij echter, waarna zij zo ..zuur" werden, dat
U ij naar Siberië werd gestuurd. Eerst in een
waar arbeidskamp. Toen steeds meer krijgs-
evangenen naar Duitsland teruggestuurd
erden, werd het moment van zijn terugkeer
leeds verder uitgesteld. Later kwam hij nog in
en bouwkamp en ten slotte, in de kerstperiode
549 werd hij vrijgelaten. In januari 1950 kwam
ij in München aan. Achteraf zegt hij: ..Ik heb
ijna tien jaar het Hi tier-uniform gedragen,
^fiaar ik had die tijd niet graag willen missen."
had maar een gebrekkig idee. hoe het leven
Duitsland zijn loop hervatte. We kregen wel
kranten, maar die waren gemaakt door het
comité Freies Deutschland, een communisti
sche organisatie. Uit die kranten bleek dat er in
Duitsland honger was. En toen ik naar huis
terug mocht had ik een grote zak grauw brood
uit het kamp meegenomen. Mijn moeder wist
niet wat ze er mee moest. „Geef dat maar aan
een boer voor de varkens", zei zij."
Hoogleraar
Onmiddellijk na zijn vrijlating schreef Gollwit
zer een boek over zijn kampervaringen waarin
hij pleitte voor verzoening met Rusland. Hij
werd hoogleraar in Bonn in dezelfde leerstoel
waar Karl Barth voor de oorlog werkte. Tege
lijk gold hij in het na-oorlogse Duitsland als
een communisme-expert „ook al had ik schoon
genoeg van het Sowjet-communisme. Het
hoogste wat wij kunnen bereiken is een kapita
lisme met een menselijk gezicht, dacht ik
toen."
In Berlijn stond de oude universiteit in het
oostelijk stadsdeel en Adenauer wilde een
nieuwe universiteit. Hij werd „Freie Universi-
tat" genoemd en op aandringen van bisschop
Dibelius van Berlijn-Brandenburg werd Goll
witzer er hoogleraar. Het heeft nog even gele
ken alsof Gollwitzer Barth ook zou volgen naar
Bazel. Dat was Barth's wens, maar er ontstond
een hetze in de Zwitserse pers, waardoor de
regering in Bazel niet durfde.
Aan de Freie Universitat werkten theologen en
filosofen samen met beoefenaren van de socia
le wetenschappen. Dat zorgde er voor dat de
theologie niet buiten de maatschappelijke wer
kelijkheid kwam te staan.
Tegenstellingen
Gollwitzer vertelt: „De Freie Universitët was
een produkt van de koude oorlog. In de eerste
voor mijn theologische werk. Daardoor kwam
ik van het begin af samen met enkele colle
ga's aan de kant van de studenten. Ik kreeg
waardevolle vriendschappen. De opstandige
studenten vertrouwden mij. Ons huis werd een
soort hoofdkwartier. Rudi Dutschke zei des
tijds dat ik zo*n beetje de enige overbrengings-
riem tussen professoren en studenten was. On
der de studenten die ik toen kende waren ook
Ulrike Meinhof en Horst Mahler. Mensen die ik
bijzonder hoogachtte en die zeer begaafd wa
ren. In de gesprekken vlak voor het begin van
hun terroristische strategie heb ik met alle
kracht proberen duidelijk te maken hoe zinloos
en gevaarlijk deze nieuwe koers was."
Horst Mahler
Hoe konden deze idealistische mensen zo cy
nisch worden?
„Je moet onderscheid maken tussen de genera
ties terroristen. De eerste generatie dat geeft
men nu algemeen toe had politieke motie
ven. Men kan hen, hoewel het geen anarchisten
zijn, het beste begrijpen aan de hand van de
marxistische anarchisme-kritiek, die het be
grip van het revolutionaire ongeduld bevat. En
ongeduld hadden Ulrike en Horst. Ze wilden
theorie en praxis verbinden. In onze maat
schappij ontbrak veel aan de jeugdzorg. Ulrike
Meinhof is toen in een katholiek tehuis gaan
werken en daar ontdekte zij dat de beheerders
dom en hard waren. Vrienden van Ulrike hiel
den het er niet uit en liepen er weg. Ulrike
ontdekte dat het proletariaat zich niet liet
mobiliseren zolang er niet een voorbeeld was
dat geweld tegen de onderdrukking succes kon
hebben. Gewelddaden zouden het proletariaat
mobiliseren, dacht zij. Maar dat werkte niet.
Het systeem is ontzettend sterk, en tegelijk
kwetsbaar voor speldeprikken. Ik trachtte hen
daar van af te brengen, maar dat luke alleen
met Horst Mahler. Die zag de vergissing in.
„Nee. De regering moet zeggen: we zullen nooit
iemand vrijkopen, ook al is het Gollwitzer. Dan
houdt dit gijzelen op. Dingen zoals de moord op
Buback zijn wraakacties. Die zullen we blijven
houden."
Toen Ulrike Meinhof en Gudrun Enslin in de
gevangenis in Stuttgart Moabit zaten is Goll
witzer er heen gegaan. „Hoe groot hun zonden
zijn, God heeft hen niet in de steek gelaten",
zegt hij.
Luther
Bij de laatste Kirchentag in Berlijn presenteer
de prof. Gollwitzer het wereldraadprogramma
tegen het militarisme. Zijn rede deed nogal stof
opwaaien, omdat hij zei dat we bereid moeten
zijn, buiten de beschutting van wapens te
leven. Gollwitzer's radicale uitlating legt hij nu
wat verder uit. Hij beroept zich op Luther, die
een onderscheid maakt tussen de persoon en
het ambt. Voor christenen persoonlijk geldt de
Bergrede, maar in deze wereld van wolven
moet de christen bereid zijn de zwakke tegen
de sterke te verdedigen. „Het is een compro
mis, maar niet elk compromis hoeft een slecht
compromis te zijn. De kerk moet een angstvrije
cel zijn binnen het volk. Zij moet Gods belofte,
haar in stand te houden zo ernstig nemen, dat
zij omwille van haarzelf afziet van bewape
ning."
Bewapening
Gollwitzer betoogt: „Wij zullen onder elk regi
me in vrijheid het getuigenis kunnen verwerke
lijken. Dat hebben we onder Hitier gedaan en
onze broeders in het Oosten doen het nu ook.
Onder elk regime moeten christenen bereid
zijn tot martelaarschap en in deze vrijheid
leven. Dat binnen het volk de kerk als wapen-
vrije cel leeft, betekent niet dat het volk de
jaren kwamen hier studenten uit de DDR, die
lid waren van de Freie Deutsche Jugend om
onder de studenten bij ons hun propaganda-
opdracht te vervullen. Ze hadden daarmee niet
zoveel direct resultaat, maar het gevolg was
wel dat onze studenten een traditie van poli
tiek bewustzijn en politiek debat kregen. De
universiteit was opgezet voor vijfduizend stu
denten en aan het begin van de jaren zestig
waren er vijftigduizend. De studieomstandig
heden waren dus erg slecht, zodat hier twee
motieven voor de studentenbeweging waren:
het eigenbelang en het morele motief, men zag
in dat het kapitalistische systeem in moeilijk
heden was. Berlijn was steeds erg bevriend met
Amerika, maar de Vietnam-oorlog werd steeds
erger. Wie iets tegen de oorlog in Vietnam
inbracht kreeg te horen: in Vietnam wordt
gevochten voor onze vrijheid. Hier begon de
studentenopstand in 1965. Zij vielen de hiërar
chische structuur van de universiteit aan. Die
was nog erg autoritair. Tevoren had ik me met
het marxisme alleen filosofisch beziggehouden,
de bovenbouw. Ik begon steeds meer te twijfe
len aan het kapitalisme met een menselijk
gezicht. Ik realiseerde mij dat de enorme verbe
tering van het leven onder het kapitalisme
betaald werd door de wereld buiten Europa. De
oude generatie dacht nationaal, de middelbare
generatie dacht Europees, maar de jongeren
hadden de wereld op het oog. Dat was hier een
van de diepste tegenstellingen. De ouderen
waren enthousiast voor Amerika, maar de jon
gere generatie leerde het imperialisme kennen
en werd kritisch tegenover Amerika."
Ulrike Meinhof
Gollwitzer vervolgt. „Ik merkte dat Marx onze
kapitalistische maatschappij passender analy
seerde dan de kapitalisten zelf, zonder dat ik
helemaal marxist werd. Ik pikte elementen van
het marxisme op en dat was ook vruchtbaar
Daarom doen we ons best dat zijn proces
herzien wordt. Hij heeft veertien jaar gekregen,
maar een kroongetuige heeft gelogen. Ulrike en
Gudrun Enslin waren niet bereid tot een terug
keer. Dat kwam ook doordat het establishment
in het begin laf terugweek. Het deed allerlei
toezeggingen die de jongeren het idee gaven:
nog even en dan komt de revolutie. De hervor
mingsmaatregelen die in het vooruitzicht ge
steld werden, hadden geen vervolg en daardoor
kregen diegenen, die bereid waren geduldig
aan hervormingen te werken, ook geen gelijk.
Zij werden geneutraliseerd door de restau
ratie."
Rudi Dutschke
„Dutschke wilde hervormingen. Die waren niet
in strijd met de revolutie, vond hij. Daarom
sprak hij over „de lange mars door de institu
ties". toen hij de studenten opriep, lid te wor
den van een politieke partij en daar te werken.
In de partij stootten zij snel op weerstand. Ze
hadden vaak niet de juiste taktiek. De ouderen
zagen niet in dat de jongeren vaak meer wijs
heid hebben dan de ouderen. Dat leidde tot
grote frustratie. In het isolement ontstond een
groepsdynamiek. Men verloor het oorspronke
lijke doel uit het oog en zorgde tenslotte nog
maar voor twee dingen: uit politiehanden te
blijven en om als groep te blijven voortbestaan
door nieuwe toevloed van leden De terroristen
zijn nu helemaal geïsoleerd van de linkse groe
pen. Ze halen hun nieuwe leden uit de teleur
gestelde jongeren uit het burgerlijke milieu.
Werkloze arbeidersjongeren gaan aan de drugs
tot en met de heroïne. De intellectuelen die
naar daden zoeken gaan in straf georganiseer
de terreurgroepen."
Schleyer
Hoe moei dal nu verder? Als Schleyer los is, is
het dan voorbij?
wapens dient weg te werpen. Maar het bete
kent in de huidige situatie wel dat de kerk
moet waarschuwen tegen de paniek, die een
overdreven bewapening tot gevolg heeft. De
kerk moet getuigen voor verzoening en voor
vrede. Politiek zou ik geen pacifist zijn, maar
de kerken kunnen op het politieke gebied voor
vrede werken. Daartoe moeten zij voor zichzelf
pacifist zijn. Men mag dus nooit zeggen: de
bewapening is nodig ter beschutting van het
christendom tegen het atheïsme. Toen de paus
tot bewapening tegen de islam opriep, zei Lut
her: Wanneer we tegen de Turken vechten om
huis en hof te verdedigen is dat in orde. Dat is
onze plicht. Maar als gij op de vlag een kruis
ziet, vlucht dan als voor de lijfelijke Duivel. Je
mag dus nooit het evangelie gebruiken als een
wereldbeschouwing tegen het sowjetisme."
Rechtvaardige oorlog
Gollwitzer beroept zich onverwacht graag op
Luther, hoewel hij hem er de schuld van geeft
dat de Duitsers vaak te weinig kritiek tegen
over de staat hebben gehad. „Maar Luther
heeft toch nog wel wat goeds gezegd. Bijvoor
beeld over de vraag of een christen ook krijgs
man zijn kan. Daarover zegt Luther dat men
van geval tot geval moet beoordelen of het een
rechtvaardige oorlog is. Als gij ziet dat uw vorst
een onrechtvaardige oorlog voert, zegt Luther,
vlucht dan als voor de lijfelijke Duivel. Als een
oorlog rechtvaardig is. kan men niet weigeren
deze te voeren. Daar zijn alle grote kerken het
altijd over eens geweest. Maar we hebben nooit
gedacht over bewapening. Bewapening kan
een land enorm belasten. Zo hebben de Pruisi
sche koningen het land sterk met hun bewape
ning verarmd en in een kazerne veranderd.
Maar zij vernietigde het leven niet. Tegenwoor
dig verhindert de bewapening dat de dingen
die allernoodzakelijkst zijn voor de redding
van de aarde verhinderd worden. Daarom zei ik
in Kirchentag dat de bewapening nog steeds
ons beschermt, maar tegelijk is zij reeds onze
vijand die ons leven vernietigt. Daarom vind ik
dat de kerk de bewapening zeer nauwkeurig
moet onderzoeken."
Maar de kerk mist voldoende deskundigheid.
„Je moet de echte belangrijke beslissingen niet
aan de deskundigen overlaten. Weliswaar geeft
God aan de kerk geen duidelijk recept, maar
dat is geen reden om te zwijgen. De experts
moeten slechts xaadgeven, zij mogen nooit
voorzitter zijn. De beslissingen moet onze ge
meenschap nemen."
De CDU
Niemöller is heel wat pessimistischer dan u, lijkt
mij.
„De CDU gaat er gewoon van uit dat juist is
hetgeen goed is voor de partij, net als de
communisten. Daarom grijpt de CDU/CSU de
gelegenheid aan, alles wat links van haar staat
op een hoop te gooien met de terroristen. En
dat zeg ik niet omdat zij mij als een boeman
aanwijzen. Wat de CDU doet is ook terrorisme.
Zij slaan van een man de kop af en duizend
mensen durven hun hals niet meer te strekken.
Dat is propagandistische terreur onder een
volk dat daar nog zeer voor open staat. Het
volk is nog steeds nerveus, maar het staat niet
te trappelen om een nieuwe Hitier. De Führer
was zeer veeleisend, moet je niet vergeten. Hij
eiste verschrikkelijke offers. Maar de bekering
van de Duitsers is beperkt gebleven tot het
„nee" tegen het nazisme en een sterk terug
dringen van het anti-semitisme. Meer niet. Men
is links niet anders gaan zien. Na 1945 was het
socialisme voor korte tijd erg populair in Duits
land. maar door het economisch herstel is links
in diskrediet gekomen. Adeauer zei: Als het
woord socialisme valt, klappen vijf man in hun
handen en dertig lopen de zaal uit. Het ar.ti-
communisme heeft ons volk in directe lijn
geërfd van Hitier. Het vindt dat de overheid
rechts hoort te zijn. Oppositie geldt als onbe
hoorlijk in Duitse ogen. Zij willen nu ook weer
dat de echte overheid het stuur in handen
krijgt. En die moet conservatief zijn."
Angst voor marxisme
Wat moet er nu gebeuren?
Er komen door de crisis en de werkloosheid
sterke sociale conflicten. Dat maakt de angst
voor het marxisme weer levend. In deze toe
stand moet dat voorkomen worden. Niet door
een wetgeving tegen radicalen, of door een
verbod op elke maatschappelijke kritiek. Als
ze straks Schleyer hebben, komt het offensief
tegen alles wat links is. Ik spreek er wel eens
over met mijn vrienden van de socialistische
partij. We moeten reformistische maatregelen
nemen om te voorkomen dat onze jongeren dol
worden onder de druk van de maatschappelij
ke dreiging. Maar de liberalen zijn tegen refor
mistische maatregelen. Die zien de enorme
problemen van de kapitalistische maatschap
pij niet, die bij jonge mensen een gevoel van
onmacht wekken. En de SPDK durft die maat
regelen ook niet aan en ze wordt daardoor
weerloos tegenover Strauss. De SPD is ook te
netjes en kan niet op tegen rechts. Ze heeft
altijd veel verwoordelijkheldsgevoel voor het
algemeen welzijn gehad. In 1918 haalden de
socialisten de kastanjes al uit het vuur voor de
kapitalisten om het burgerlijke systeem weer
stabiel te maken."
Noodwetten
„Ik ben bang, net als Niemöller. dat de liberale
fase van ons land ten einde is. Ik hoop dat ik
het verkeerd heb. maar ik zie dat de SPD nu de
maatregelen neemt, die de CDU/CSU allang
had willen nemen. Maar mijn vrienden in de
SPD zeggen bijvoorbeeld over de Notstandsge-
setze: Hadden wij deze noodwetten niet aange
nomen dan waren er nog veel hardere geko-
mem. De wet tegen de radicalen heeft psy
chisch enorme gevolgen gehad, die ver uitgin
gen boven de paar honderd mensen,die er
direct door getroffen werden. Al die verhoren!
Het is net als met de terreur van de CDU/C8U-
leiding. Ze vallen één man aan en duizend
mensen houden uit vrees hun mond. De toe
stand wordt verergerd, doordat de arbeiders
een verkeerd bewustzijn hebben. Zij behoren
tot de zorgvuldigste lezers van de rechtse pers
zoals Bildzeitung en denken zoals de CDU/
CSU."
Helmut Gollwitzer
