L'Er zijn te weinig
Aanstellers
%ij het
^Nederlands
theater'
Chemicaliën
in discussie
Wetenschap en techniek
Andrea Domburg, koningin Wilhelmina
p Soldaat van Oranje: f
r
'Ik heb ook
dat eigenwijze
dat koningin
Wilhelmina
kenmerkte'
Verrassende wolken
BINNENLAND
door Rob Foppema
'ARTpRDAG^7_SEPTEMBERJ977^
(m/i
hebbei
Trouw/Kwartet 21
nmg le fcP
bezit j
loor Fred Lammers
order»
minsti
ding
spreeki
n,róleiMSTELVEEN Andrea
lomburg zal er niet bij zijn als
21 september in aanwezig-
id van het Koninklijk paar
film „Soldaat van Oranje,"
ibaseerd op de in boekvorm
-'rschenen belevenissen van
dan trik Hazelhoff Roelfzema, in
Iremière gaat. "Erik Hazelhoff
ras, toen koningin Wilhelmina
jring fi 1945 terugkeerde in het be-
j van fijde vaderland, haar adju-
652,--|ant en die episode krijgt in de
-comni|m extra aandacht. Andrea
543 ..Kjmburg geeft onze vorige Ko-
jSgr'en|fflgin gestalte, gehuld in
nauwkeurig nagemaakte kle-
ling zoals Wilhelmina die
uspoa^roeg, met watten opgevulde
rangen en een schuimrubber
irothese om het lijf
ingew
e heefe actrice laat bij die première ver
lek gaan. omdat zij volgende week
'ingend in Frankrijk moet zijn, het
id waar zij met haar man, de
Posthuma de
l blad
een groot deel van het jaar
enheden zt
»Js je er ni
iVMTgen je te z
Idle hebt ged
in verder v
Raadhjoont." Ik vind het wel jammer dat
af moet laten weten, want ik had
bningin Juliana graag eens per-
ïonlijk ontmoet. Maar aan de ande-
kant ben ik blij dat het zo is
elopen. Ik kan niet tegen premières.
Voeger was ik er dagenlang dood-
Tek van. Er wordt bij dat soort gele-
ènheden zoveel komedie gespeeld
niet bent, hoeft niemand
zeggen, dat je het prach-
gedaan, terwijl ze drie deu-
vertellen: dat mens heeft
f ook niet veel van terecht ge
dacht."
oloqie
laar komt bij. dat je voor zo'n gala-
borstelling een heel mooie jurk
b b loet kopen en daar heb ik het geld
>1 ij liet voor. Niet dat ik zielig wil doen
0 J "T dat ik arm ben. maar in Frankrijk
lef ik als de vrouw van een kunst-
ilder, niet als een actrice. Als
:e Koningin vindt dat de wijze
er laarop ik haar moeder speel een
xhertje is, hoeft zij zichzelf nu geen
iweld aan te doen door beleefd tóch
vriendelijks tegen mij te zeg-
..Hoe Juliana en haar kinderen
»'t zullen vinden, daar ben ik erg
overi^nieuwd naar en eerlijk gezegd ook
ogie een beetje bang voor Als er
|ensen zijn die de oude Koningin
bed hebben gekend, zijn zij het
n ae ak]verzucht Andrea in haar Am-
lelveense flat. De 54-jarige actrice
nlichtPft ve'e grote rollen gespeeld. Die
Tilhelmina creatie is echter, naar
hdrea Domburg zonder een mo
il biblitent te aarzelen vertelt, tot nu toe
stratie#ar mooiste rol geweest, maar ook
1 moeilijkste.
leen fantasiefiguur
uitbeelden: ga er maar
mij voor deze film
lang gedacht An-
aan beginnen? Er
nog zoveel mensen in leven die
rnlijke herinneringen aan ko-
igin Wilhelmina hebben, die je op
vingers kunnen tikken. Het is
n fantasiefiguur die je neerzet,
it maakt die rol zo zwaar. En dan
die publiciteit die eraan wordt
;even Dat hadden ze niet gedaan
ik juffrouw Jansen had gespeeld.
I ben wel eens bang dat daardoor
fl mensen teleurgesteld zullen zijn
ze de film gaan zien."
it haar toch Ja deed zeggen? „Ik
ekt dofb altijd vrouwen met karakter ge-
Stellinrcld Wilhelmina was zo'n vrouw
"*t diepgang Zij had dat pure calvi-
me, dat wij Nederlanders alle-
ial ergens hebben, gelovig of niet.
'ding <^lhelmina deed alles vanuit God.
aansar leven was doortrokken van dat
rke Godsbewustzijn. Dat heb ik
>r mezelf zwaar laten meespelen,
ihelmina was ook iemand, die, ai
zij duizend keer de Koningin.
merk
Wet
bliek toch verlangen. De mensen
betalen er toch voor"
„Niet verzuurd"
Andrea Is „niet verzuurd" door die
teleurstellende ervaringen. „Het to
neel heeft mij niet afgedankt, ik heb
nee gezegd tegen het toneel maar in
mijn hart blijf ik natuurlijk actrice".
Na haar afscheid van het theater
bleef Andrea film en televisie doen.
Wilhelmina is nog maar nauwelijks
achter de rug of er is alweer sprake
van een andere belangrijke filmrol,
die van Kniertje in „Op hoop van
zegen". Andrea zegt daarover: „BIJ
Kniertje is het net zo als bij konin
gin Wilhelmina, dat sterke karakter
dat erachter staat, waar je alsmaar
doorheen moet"
Wat kinderseries betreft merkt An
drea in verband met haar kritiek op
„Bobo" op dat zij drie Jaar heeft
Foto Bert Nienhuis
meegedaan aan Hameien. „Dat was
verrukkelijk. Kwam er maar een
vervolg op! Het was een sprookjes
wereld maar het sprookje is belang
rijk voor een mens. We doen alle
maal wel heel eigenwijs maar in je
hart blijf Je toch altijd kind." An
drea is gesteld op kinderen. Dat zij
ze zelf niet heeft is. naar ze toegeeft,
lange tijd iets dat een grote rol ln
het leven van haar en haar man
heeft gespeeld. „Tegenwoordig zijn
we daar aardig overheen. Ferdie zei
onlangs:„Als we kinderen hadden
gekregen moest ik nou misschien op
de vuist met een zoon van achttien
die aan de drugs was! We hebben
echter altijd kinderen en Jonge men
sen om ons heen. We zijn in Frank
rijk „tata" (tante) en „tonton"
(oompje).
Watermolen
Dat leven in Frankrijk speelt zich
voor Andrea en haar man af in zuid
Normandiè. waar ze negen Jaar gele
den in een dorp met nauwelijks vier
honderd inwoners voor een appel en
een ei een vervallen watermolen
kochten. „Die hebben we in de loop
der Jaren stukje bij beetje opge
knapt. Onze molen ziet er nu uit als
een paleisje. Het is er heerlijk wo
nen Onze dichtstbijzijnde buur. een
rijke boerin rijk in land woont
tUn minuten lopen bij ons vandaan
De natuur is er zo prachtig dat een
mens zich afvraagt waarom er zo
veel oorlog en ruzie moet zijn op de
wereld, want het nieuws dringt ook
daar tot je door. Het is een onder
werp dat ons beiden sterk bezig
houdt. We krijgen er zelfs wel eens
woorden over. Allebei zijn we artls-
ten. Dat maakt het leven er niet
gemakkelijker op, wel boeiender
In Nederland zijn er velen die niet
begrijpen waarom Andrea zo vaak
ln dat ruige Normandiè zit. Ze vin
den dat we ons daar hebben begra
ven Dat zeiden ze ook toen we naar
Giethoorn gingen Ik heb toen ge
zegd: nee hoor. Jullie begraven Je in
de kroegen van Amsterdam! Toch
zou ik niet zonder Nederland kun
nen. Ik geloof dat lk heimwee zou
krijgen als ik niet telkens een poosje
naar Nederland zou kunnen gaan.
Nederland is voor mij toch mijn
tehuis. Frankrijk het avontuur."
Toen ik hier veertien dagen geleden schreef dat chemi
caliën volgens een aantal mensen vrij weinig kanker
veroorzaken, was te verwachten dat daar verontruste
reacties op zouden komen. WIK, het weekblad van de
Industriebond NVV, schrijft deze week dat de tendens
van het verhaal gevaarlijk lijkt.
Dat het gevaar om kanker te
krijgen door blootstelling aan
chemische stoffen in de indus
trie. gemiddeld te vergelijken
zou zijn met het roken van één
(extra) sigaret per dag. is een
vergelijking waar WIK om ver
schillende redenen bezwaar te
gen heeft. „In de eerste plaats
bestaat er in de meeste West-
europese landen nauwelijks
een goede registratie van be
roepsziekten."
Daar heeft het blad gelijk in,
en dat maakt het inderdaad
onmogelijk om op dit terrein
keiharde uitspraken te doen.
Het argument kan zelfs wor
den aangescherpt en dichter
bij huis gebracht: Er zijn in
Nederland ooit aanzetten ge
weest om te komen tot een
degelijke registratie van kan
kergevallen. Een soort gege
vens dat voor onderzoek erg
nuttig kan zijn, maar de aan
zetten zijn verzand.
Het mag lijken dat dit veel
verder gaat dan de registratie
van beroepsziekten, maar dat
is inderdaad schijn. Want „be
roepsziekte" lijkt een eendui
dig woord te zijn, maar het is ln
de praktijk zelden mogelijk
om vast te stellen dat dit indi
viduele ziektegeval direct ver
oorzaakt is door deze werksi
tuatie. Bijna altijd gaat het om
verhoogde kansen op een
kwaal die ook de nietsdoende
mens kan treffen. In zo'n situa
tie is degelijke statistiek haast
de enige mogelijkheid om het
verband tussen gevolg en mo
gelijke ooraaak op te sporen.
Geen bewijs
Daarom bewijst het niets
om een recent voorbeeld aan te
halen wanneer de Arbeidsin
spectie meedeelt dat haar geen
gevallen van huidkanker be
kend zijn in samenhang met
het gebruik van snij- en koel
vloeistoffen in de metaalbe
werking. Dat kan komen door
dat zulke gevallen inderdaad
niet bestaan, of doordat ze niet
gemeld worden, of doordat de
samenhang niet wordt opge
merkt. Het enige dat we weten,
is dat het er niet veel kunnen
zijn, omdat het anders waar
schijnlijk toch was opgevallen.
(Op grond van buitenlandse
gegevens zouden enkele tien
tallen gevallen ln Nederland
per Jaar waarschijnlijk lijken).
Een tweede bezwaar van WIK
is dat mensen die een sigaret
opsteken, „zelf ln alle vrijheid
een bepaald risico voor hun
gezondheid nemen. Een risico
waar we helemaal niet op wil
len afdingen overigens. Dat
zelfde geldt voor mensen die te
veel eten of te veel alcoholo-
sche dranken tot zich nemen.
Maar een werknemer die dage
lijks allerhande chemische
stoffen naar binnen krijgt in de
fabriek, loopt risico's omdat
zijn werkgever hem dwingt die
risico's te lopen. Vaak verkeert
die werknemer zelfs nog in on
wetendheid over de stoffen en
de daaraan verbonden risico's.
En dat is natuurlijk andere
koek", aldus het vakbonds
weekblad.
Ook daarin heeft WIK gelijk.
Omdat het hier om onvrijwilli
ge risico's gaat. past extra
zorgvuldigheid. Die zorgvul
digheid is om het welwillend
uit te drukken in veel situa
ties nog in opbouw. De betref
fende wetgeving ook. trou
wens Wanneer de mensen van
de vakbeweging in dit stadium
melden dat zij ln de industrie
nog onaanvaardbare toestan
den tegenkomen, moet dat se
rieus genomen worden.
Hanteerbaar
Maar alle aandacht die deze
problemen terecht krijgen,
bergt het gevaar in zich dat ze
in ons denken buitensporige
afmetingen gaan aannemen
Er zijn de laatste tijd aanwij
zingen dat er iets dergelijks
aan de hand is. Een aantal van
die aanwijzingen hebben we
veertien dagen geleden op een
rijtje gezet. Niet om de risico's
te kleineren of weg te praten
met een verhaal over een siga
ret meer of minder. Wel om
met een hanteerbare vergelij
king duidelijk te maken wat
volgens bona fide schattingen
ongeveer de omvang van het
probleem is. en daarmee zinlo
ze en schadelijke paniekreac
ties te ondervangen. Er moet
inderdaad doorgewerkt wor
den aan het indammen van
schadelijke stoffen in de indus
trie, maar bij voorkeur met ge
zond verstand en gevoel voor
verhoudingen.
Intussen blijft staan dat de
schatting van het totale risico
een element van natte-vinger-
werk inhoudt, omdat de basis
gegevens niet volledig zijn.
Maar de vinger van mijn
kroongetuige. John Higginson,
ligt in ieder geval zeer dicht
aan de pols. want zijn Interna
tionaal bureau voor kankeron
derzoek (IARC) doet weinig
anders dan die gegevens bijs
pijkeren. Hij behoort in ieder
geval niet tot de categorie van
„wetenschappers in dienst van
de industrie" die „geruststel
lende praatjes" afsteekt, een
onderdeel in de argumentatie
van WIK dat mij minder door
timmerd lijkt
De gedachten van dr. Higgin
son overigens (en de tekening)
trof ik aan in Unlterra, een
maandblad van de milieu-or
ganisatie van de Verenigde Na
ties, UNEP. Weliswaar een
multinationale instelling,
maar niet in de betekenis waar
de industriebond het nogal
eens moeilijk mee heeft.
Hoewel de stemkunde niet vandaag of gisteren is.
hebben we tot voor kort de meest massieve objecten in
ons eigen melkwegstelsel over het hoofd gezien Liever
gezegd, we hebben er dwars door heen gekeken, want
het zijn gigantische gaswolken
Dat er her en der IJl gas zat,
wisten we al sinds de beginja
ren van de radioastronomle.
die uit de radiostraling van wa
terstofatomen kon opmaken
dat de melkweg net zo'n spi
raalstructuur heek als andere
sterrenstelsels (Die andere
stelsels konden we „van bo
ven' bekijken, in de melkweg
zitten we zelf ln een spiraal-
arm, zodat de structuur niet
aan de verdeling van de ster
ren te zien is.)
Wat met een radiotelescoop
niet valt waar te nemen, zijn
combinaties van twee water
stofatomen moleculen water
stofgas Dat lijkt een forse mis
ser te zijn geweest, want langs
een omweg is aannemelijk ge
maakt dat er enkele duizenden
reusachtige moleculaire wol
ken bestaan, die elk zo'n hon
derdduizend maal zo veel ma
terie bevatten als onze zon
Maar hun omvang ligt ln de
orde van honderdduizenden
miljarden kilometers (tiental
len lichtjaren), zodat we er let
terlijk dwars doorheen kijken.
Hun bestaan werd verraden
door de radiostraling van een
ander gas dat er in voorkomt,
koolmonoxide.
Niet alleen zijn die wolken de
massiefste afzonderlijke objec
ten in ons eigen sterrenstelsel,
ze zijn ook actief bezig met de
vorming van nieuwe sterren.
Er zijn plaatselijke verdichtin
gen in waar te nemen, die ken
nelijk onder eigen zwaarte
kracht verder Inkrimpen en al
wat (infrarode) warmtestraling
uitzenden. Naar mate dat ln
elkaar vallen verder doorgaat,
loopt de temperatuur steeds
meer op. tot tenslotte kernfu
sie-reacties beginnen en een
jonge ster geboren Is.
Zoals bij elke astronomische
nieuwigheid zijn er nog veel
meer vragen dan antwoorden,
blijkt uit het verslag van een
conferentie over de reuzenwol-
ken ln Nature (269. 105-106,
1977» Hoe begint zo n verdich
ting precies? Waarom zitten
die wolken grotendeels op eni
ge afstand in een schijfvormig
gebied om het centrum van de
melkweg? Hoe is het mogelijk
dat ze er nog zijn? (Het tempo
waarin ze bij stukjes en beetjes
ln elkaar zouden moeten val
len. is zo groot dat ze Jonger
zouden moeten zijn dan ze re
delijkerwijs kunnen zijn.) Kor
tom. er is weer werk aan de
winkel, aan de basis van de
sterrekunde. Letterlijk, deze
keer
Andrea Domburg: zichzelf en als koningin Wilhelmina
„Er wordt bij premières zoveel
komedie gespeeld. Als je er niet
bent, hoeft niemand tegen je te
zeggen, dat je het prachtig hebt
gedaan, terwijl ze drie deuren
verder vertellen: dat mens heeft
er ook niet veel van terecht ge
bracht."
toch echt vrouw bleef Vrouwen die
het opbrengen zo zichzelf te blijven,
vind ik geweldig. Dat heeft er niets
mee te maken of je koningsgezind
bent."
Andrea heeft, zoals een goed acteur
betaamt, alles gedaan om in de huid
van haar personage te kruipen. Wat
de buitenkant betreft is dat met
hulp van een kundig grimeur zo ge
slaagd. dat Andrea „zichzelf bijna
niet meer herkende." Maar innerlijk
leverde dat ook niet zo veel proble
men op. Naarmate zij zich meer in
de persoon Wilhelmina verdiepte,
aan de hand van boeken die over
haar zijn geschreven, foto's en Jour
naalopnamen en gesprekken met
Erik Hazelhoff Roelfzema, ontdekte
zij tal van karaktertrekjes die over
eenkwamen.
Verlegen
„Ik ben evenals koningin Wilhelmi
na ontzettend verlegen. Ik heb ook
dat halsstarrige, soms het eigenwij
ze dat de oude Koningin kenmerkte
Ik neem geen rollen aan waar ik niet
achter kan staan. Om die reden heb
ik vaak rollen geweigerd en ik ga
ook niet onder mijn prijs. Ze vinden
wel eens dat ik duur ben. Ik weet
wel, lk moet helemaal uit Frankrijk
komen, maar ai die meters film die
ze verschieten met iemand die zoge
naamd goedkoop is Als je dat mee
telt ben ik helemaal niet zo duur. En
dan is er nog iets dat ik met koningin
Wilhelmina gemeen heb: mijn gevoe
ligheid voor tocht en kou. Voordat
we naar Frankrijk gingen hebben we
tien jaar ln Giethoorn gewoond. Als
ik daar dik ingepakt in de punter
stapte, zei Ferdi vaak plagend:
„Daar gaat koningin Wilhelmina."
Zij was ook erg bang voor kou en
kleedde zich altijd dik. Het interes
seerde haar niets hoe ze er uitzag, als
ze zich maar lekker voelde."
Ontroering
Een hoogtepunt uit de film is Wllhel-
mina's intocht in Den Haag in juni
1945 „Toen die scène dit voorjaar
werd opgenomen en ik ln een open
auto langs hagen juichende mensen
reed. kinderen die met vlaggetjes
zwaaiden en nonnetjes die bloemen
in de auto wierpen, was ik tijdens de
repetitie bij aankomst op het Noord-
einde zo ontroerd, dat de tranen
over mijn wangen liepen. Ik dacht:
zo moet koningin Wilhelmina zich
hebben gevoeld. Ik heb een foto van
haar gezien bij terugkeer op het
Noordeinde. waarop zij zichtbaar
ontroerd is. en ontroering zou Wil
helmina niet gauw tonen. Ik heb dat
maar één keer gehad. Als actrice
kun je een tweede keer niet meer
echt huilen, maar je moet zo'n ge
voel wel over weten te brengen op de
mensen. Ik hoop dat het gelukt is."
Andrea kijkt strak voor zich uit en
zegt: „Veel collega's zullen me wel
een aanstelster noemen als ze dat
lezen, maar dan zeg ik. er zijn te
weinig aanstellers bij het Neder
lands theater. Je moet Je als acteur
in letterlijke zin aanstellen als het je
rol betreft, anders doe je je werk niet
goed. Dat is mijn idee. Ik voel zoals
ik voel en laat me door niemand de
wet voorschrijven." Enige jaren te
rug is Andrea gestopt met toneel
spelen omdat haar gezondheid dat
niet langer toeliet." Het was vooral
om psychische redenen, dat ik het
theater vaarwel heb gezegd. Toneel
is een hard vak voor een gevoels
mens als lk. Toen lk mijn ouders
vertelde dat ik graag naar de toneel
school wilde gaan, gingen ze daar
mee akkoord. Vader, die bij de koop
vaardij was, vond echter dat ik eerst
een diploma in handen moest krij
gen voor iets waarmee ik echt mijn
brood zou kunnen verdienen Ik ben
toen een verpleegstersopleiding
gaan volgen in het Wilhelmina Gast
huis in Amsterdam. Later heb ik wel
eens gedacht dat ik beter verpleeg
ster had kunnen blijven. Dan had ik
misschien minder verdriet gehad in
mijn leven."
Dat verdriet was er vooral ln de tijd
dat Andrea verbonden was aan de
Nederlandse Comedie „Daar was
het afschuwelijk met acteurs die zo
nodig de mooie meneer en de dame
moesten uithangen maar op het
laatst vergaten toneel te spelen Er
wordt wat afgerammeld op het to
neel. Deze week zag lk nog een afle
vering van Bobo van de TROS-tv.
Wat een rotzooi was dat Ik heb
met de telefoon in mijn hand ge
staan om ze te vertellen dat ze de
boel zaten de beduvelen. Er is over
het algemeen bij het Nederlandse
theater te weinig liefde voor het vak
aanwezig en die liefde mag het pu-
