Twaalf orkesten zitten voor u klaar
«£>e gelegenheid
maakt de
oncertbezoeker
[SDAG 6 SEPTEMBER 1977
TE KUNST EN TE KEUR
TROUW/KWARTET PAGINA 23
I
k 1 W
nM- -
ederland bezit naast de ra-
o-orkesten twaalf symfonie-
kesten die een groot deel
n het land voorzien van
eer of minder bekende sym-
nische muziek.
anwege de recettes, oftewel
bezoekcijfers, moeten de
lannenmakere bij die orkes-
•n rekening houden met wat
et publiek graag hoort. Want
'gezien van het financiële as-
ect is het voor niemand leuk
een bijna lege zaal muziek
maken en ernaar te luiste-
i Vandaar dat ondanks de
rijzenswaardige pogingen bij
?le orkesten ook het eigen-
jdse repertoire aan de man
brengen, het grootste deel
an de gespeelde werken af-
omstig is van componisten
ie door hun werken al lang
jn verheven tot leveranciers
an kwaliteitsprodukten die
dereen kent en graag hoort
at ook hierin met-het ver
rijken van de jaren wijzigin-
•n en verschuivingen plaats-
nden en dat bijvoorbeeld nu
Dmposities van Ravel, Bar-
>k en Strawinsky bij het
ongbare repertoire zijn inge-
et jfd. betekent alleen dat het
ogeheten ijzeren repertoire'
an^aamaan groter wordt. Er
indt aangroeiing plaats, niet
alleen naar voren maar ook
aaar achteren, recentelijk bij-
- voorbeeld met muziek uit de
fenaissance-tijd. Maar basis
Kan hél ijzeren repertoire blij-
an /en de Weense klassieken en
Ie romantici
paaruit worden de kurken ge-
■^'eden waarmee het concert-
'ezen drijvend gehouden kan
■■||orden Met een behoorlijke
'tw vjnanciële steun van de over-
'eden, die vooral na de tweede
C wereldoorlog redelijk diep in
v;.y je schatkist hebben getast om
le uitvoerende musici de wis
P
b
selvalligheden van het arties-
tenbestaan te besparen en hen
de financiële en sociale waar
borgen te verschaffen waarop
elke Nederlandse werknemer
aanspraak kan maken.
Van die twaalf orkesten die
elk seizoen weer op de. lang
niet altijd ideale, podia van
Nederland klaar zitten om
muziek voor u te maken, is
het Amsterdams Philharmo-
nisch Orkest het jongste. Het
is gegroeid uit het Kunst-
maand Orkest dat in 1953
werd geformeerd. Met zijn
vaste dirigent Anton Kersjes
gaat het nu zijn 25-jarige jubi
leumseizoen in. Met program
ma's die als het ware een
doorsnee zijn van het repertoi
re waarmee het Amsterdams
Philharmonisch een nog
steeds toenemend succes
heeft, en waarbij, ondanks de
meestal bekende componis
tennamen. toch steeds weer
minder bekende en zelfs onbe
kende werken zitten. En dat
niet alleen voor het omvang
rijke nieuwe publiek dat door
dit orkest over de concertzaal
drempel is en wordt getrok
ken. Vanwege het jubileum
komt er op 4 november ook
nog een LP (Bovema/EMI)
met het Capriccio espagnol
van Rimsky-Korsakoff en de
Schilderijententoonstelling'
van Moessorgsky/Ravel.
Het Brabants Orkest waarvan
sinds de oprichting in 1950
Hein Jordans de leiding heeft,
concerteert in de vier grote
steden van Brabant (Breda.
Den Bosch. Eindhoven en Til
burg), maar maakt in de pro
vincie ook uitstapjes naar
Bergen op Zoom, Helmond en
Roosendaal. Er is een Werk
groep Artistiek Beleid die ver
antwoordelijk is voor de pro
grammering en die voor het
komende seizoen contrastrij
ke programma's heeft samen
gesteld waaraan een groot
aantal solisten meewerkt
waarbij men veel Nederlandse
namen aantreft.
Vijf jaar ouder dan het Bra
bantse Orkest is het Frysk Or
kest, dat thans onder leiding
van zijn vaste dirigent Ger
hard Fackler. behalve in de
standplaats Leeuwarden con
certen geeft in Drachten,
§neek en Heerenveen. Er is
wat de programma's betreft
een nieuwe serie bij, een zoge
naamde „Landenserie" waar
bij elk programma muziek uit
één lahd omvat. Achtereen
volgens zijn dat Oostenrijk,
Duitsland, Frankrijk, Polen/
Hongarije. Rusland, Italië en
Nederland. Het Nederlandse
programma bevat werken van
Pieter Hellendaal, Jurriaan
Andriessen, Johan Wagenaar,
Willem van Otterloo en Al-
phons Diepenbrock.
Voor het tegenwoordige Over
ijssels Philharmonisch Orkest
werden de grondslagen al in
1925 gelegd door Klaas de
Rook. die een groep amateur
musici bijeenbracht waaruit
in 1933 het half-beroeps
Twents Kamerorkest groeide.
In 1947 werd dat het Twents
PhilHarmonisch Orkest, en
wegens de uitbreiding van de
concerten over de hele provin
cie werd het in 1951 Overijs
sels Philharmonisch Orkest.
Eerste dirigent is sinds enkele
jaren Libor Pesek (Tsjech van
geboorte) die ook dit seizoen
weer de meeste concerten zal
leiden. Tot de solisten beho
ren Herman Krebbers, Theo
Bruins, Malcolm Frager, Jörg
Demus en Jeremy Menuhin.
Het Rotterdams Philharmo
nisch Orkest heette in 1918,
toen het werd opgericht. „Ge
nootschap van beroepsmusici
tot onderlinge Kunstbeoefe
ning". Maar in 1930, toen Edu-
ard Flipse er zijn schouders
ondér zette, was de naam al
veranderd in Rotterdams
Philharmonisch Orkest.
Het was lange tijd het actief
ste zij het niet het beste
orkest van Nederland. Jean
Fournet en Edo de Waart, die
nu nog de eerste dirigent er
van is, hebben er na de oorlog
een eerste rangs ensemble van
gemaakt dat ook uitzonderlij
ke kwaliteiten als opera-or
kest bewijst te bezitten. In
/zijn „gewone" concertseries
houdt her orkest zich in het
algemeen aan de grote graag
gehoorde werken uit het re
pertoire, waarmee het, vooral
sinds de opening van de nieu
we Doelenzaal, een omvang
rijk nieuw publiek uit Rotter
dam en omstreken heeft aan
getrokken
Het laatste van de Nederland
se .symfonieorkesten die na
1900 zijn opgericht, is het uit
1904 daterende Residentie Or
kest. Men is er nog steeds trots
op dat het ooit door de grote
Toscanini werd gedirigeerd
Door zijn vaste dirigent Wil
lem van Otterloo die het vele
jaren heeft geleid kreeg het
een „eigen gezicht". Dat is nog
steeds ook in de gematigd-mo
derne programmering te her
kennen waarmee het een vrij
constante, grote belangstel
ling van het publiek weet te
behouden. De tegenwoordige
vaste dirigent is de uit Duits
land afkomstige Ferdinand
Leitner.
Tot de ouderen onder de Ne
derlandse symfonieorkesten
behoort het uit de in 1889 op
gerichte Arnhemse Orkest
Vereniging voortgekomen
„Het Gelders Orkest" dat zijn
standplaats in Arnhem heeft.
Het is een orkest dat figuurlijk
weinig de grote trom roert,
maar namen van bekende Ne
derlandse musici als Peter van
Anrooy, Eduard van Beinum,
Jaap Spaanderman, Rosa
Spier. Phia Berghout en Her
man Krebbers zijn onverbre
kelijk met dit orkest verbon
den. De tegenwoordiger diri
gent is de Israëli Yoav Talmi.
In de programma's worden dit
seizoen vanwege de 150ste
sterfdag van Schubert veel
van diens werken gespeeld.
Een aardig, en blijkbaar suc
cesvol, initiatief zijn de open
bare avondrepetities waarop
muziek van de 20ste eeuw
wordt geïntroduceerd. Dit sei
zoen worden er drie gehouden.
Ze zijn gratis toegankelijk.
Het Concertgebouworkest, de
schepping van Willem Mengel
berg (hoewel Willem Kes van
af het openingsconcert in 1888
de grondslag voor de cultuur
van het orkest legde) heeft
van alle Nederlandse orkesten
de meeste bekendheid in het
buitenland gekregen. Het kan
terugzien op een lange roem
rijke geschiedenis waarover
boekdelen geschreven zouden
kunnen worden, en die ook
geschreven zijn. Nog steeds
wordt het tot de beste orkes
ten van de wereld gerekend;
maar het zal niemand gemak
kelijk vallen precies de eigen
schappen te omschrijven
waarop deze kwalificatie ge
baseerd is. Het is wel zo, dat je
het gehoord moet hebben om
over de beste orkesten en hun
kwaliteiten te kunnen mee
praten. Daartoe is ook dit sei
zoen weer ruimschoots gele
genheid in programma's die
voor een groot deel worden
geleid door de eerste dirigent
Bernard Haitink. Die de door
Mengelberg gevestigde Mah-
ler-traditie met veel affiniteit
voor deze muziek voortzet (dit
seizoen op bescheiden voet
met alleen de Eerste symfo
nie) maar die zich ook inzet
voor bijvoorbeeld Bruckner
en Michael Tippett, wiens
Derde Symfonie hier voor het
eerst uitgevoerd zal worden
Het orkest ls altijd trots ge
weest op de grote dirigenten
die er korter of langer als gast
voor stonden. Dit seizoen zijn
dat na lange tijd van afwezig
heid onder meer Leonard
Bernstein en Carlo Maria
Giulini.
Pas sinds 1955 wordt de naam
„Limburgs Symfonie Orkest"
gébruikt. Maar dit Limburgse
orkest dateert al van 1882 toen
het Maastrichts Stedelijk Or
kest heette. De nieuwe naam
komt beter overeen met de
provinciale activiteiten die dit
orkest tegenwoordig ont
plooit. André Rieu leidt het al
vele jaren met animo en ta
lent. Hij neemt een groot deel
van de concertseries met „ge
liefde meesterwerken" voor
zijn rekening. Maar ook in de
Musica Viva-serie, met eigen
tijdse werken, is hij van de
partij. In deze serie worden
werken gespeeld van onder
meer Louis Andriessen, Otto
Ketting. Theo Loevendie, Oli
vier Messiaen, Arnold Schön-
berg. Karl Amadeus Hart-
mann en Hans Werner Henze.
Voor het in ouderdom aan het
Limburgse orkest voorafgaan
de orkest moeten we naar het
andere uiterste puntje van Ne
derland: Groningen, waar het
Noordelijk Filharmonisch Or
kest is gevestigd. Het ensem
ble waar dit orkest uit voort
kwam werd al in 1882 opge
richt. Het was een orkest van
de Sociëteit Harmonie en het
werd pas in de jaren twintig
tot Groningse Orkest Vereni
ging (GOV.) omgedoopt.
Sinds 1965 is Charles de Wolff
vaste dirigent van het inmid
dels Noordelijk Filharmo
nisch Orkest genoemde en
semble. De taak van het or
kest strekt zich ver buiten de
stad Groningen uit. Als „Or
kest van Groningen en Dren
the" geeft het concerten in As
sen. Delfzijl, Emmen, Hooge-
zand-Sappemeer, Meppel,
Stadskanaal, Veendam en
Winschoten. Boyendicn
brengt het „een uur muziek"
in vele dorpskerken. Een om
vangrijke en dankbare taak
Het Noordhollands Philhar
monisch Orkest, het derde or
kest dat in Noord-Holland is
gevestigd, is ontstaan uit een
militair muziekcorps, de
Schutterij Muziek, die in 1813
werd opgericht Na vele*
naamsveranderingen. waar
van „Haarlemse Orkest Vere
niging" IH.O.V.) de meeste be
kendheid kreeg, werd het in
1953 Noordhollands Philhar
monisch Orkest. Eduard van
Beinum en Frits Schuurman
hebben er het dirigentenvak
in de praktijk geleerd Henry
Arends, die Toon Verhey in
1957 opvolgde, probeerde de
programmapolitiek in een ac
tueler richting om te buigen,
maar de Haarlemmers lopen
het hardst op de bekende gro
te werken van het repertoire
De Belgische dirigent Andre
Vandernoot bedient hen in dit
opzicht sinds enkele jaren als
vaste leider kennelijk geheel
naar wens.
Neerlands oudste orkest is ge
vestigd in het centrum des
lands Utrecht. Helemaal vast
staat de oorsprong van het
tegenwoordige Utrechts Sym
fonie Orkest nog niet Maar
waarschijnlijk is de basis al in
1795 gelegd door een ensemble
van het Korps der Schutterij.
In de annalen van het orkest
komen als solisten en dirigen
ten de namen voor van Johan
nes Brahms, Clara Schumann
en Jos Joachim Later maak
ten figuren als Richard Hol en
Wouter Hutschenruyter mede
de geschiedenis van dit or
kest. dat onder een oneindige
reeks beroemde 4jrigenten
neeft gespeeld en dat vele wer
ken van Nederlandse compo
nisten voor het eerst heeft uit
gevoerd Deze traditie werd
voortgezet door Paul Hup-
perts die sinds 1949 eerste diri
gent van het orkest is Dit
seizoen speelt het voor het
laatst (naar men hoopt) in het
„noodgebouw" Tivoli, met het
vooruitzicht op het nieuwe
Muziekcentrum. Jammer ge
noeg niet onder Paul Hup-
perts, die wegens gezond
heidsredenen zijn functie als
vaste dirigent niet zal kunnen
uitoefenen,
-j-c concertzaal als gewijde
Jaats die je metschroom in je
rv:u :iagse kleren betreedt, be-
1 L^IJn ort tot het verleden. De on-
edwongen sfeer en de infor
mele omstandigheden waarin
ïen in de voormalige muziek-
fmpels tegenwoordig bijeen
pheu lag komen, worden opval-
[nd door de concertbedrijven
anbevolen. Het moet vooral
tiidelijk worden dat concert-
ezoek net zo gewoon is als
aar de TV kijken of bij de
'hinees eten.
|at schijnt vooral bij uitvoe-
ingen van nieuwe hedendaag-
t, moderne of experimentele
iuziek nodig te zijn. Mis-
thien wel omdat het publiek
jhal at geabonneerd is op
)uin lrahms. Beethoven en Tsjai-
Swsky, toch maar liever ge-
iongen en formeel in een
ikkelijke stoel van muziek
ïjft genieten; in plaats van
3 de grond liggend of losjes
mdlopend naar onbekende
lanken te luisteren. Een ver
loren generatie wat de nieuwe
muziek betreft. Die zich veilig
houdt bij de ordentelijke,
overzichtelijke werken waar
van je weet hoe het verder
gaat, en waarbij je ook duide
lijk hoort wanneer het afgelo
pen is, zodat je zeker weet dat
het moment voor enthousias
te bijval aangebroken is.
Avontuurlijk
Maar afgezien van de concer
ten waar gespecialiseerde mu
sici onvermoeid de muziek
van vandaag en morgen voor
een klein geïnteresseerd pu
bliek ten gehore brengen, wa
gen ook de grote gesubsidieer
de orkesten en concertinstel
lingen zich de laatste jaren
toch meer en meer op dit nog
al avontuurlijke terrein. Het
Rotterdams Philharmonisch
Orkpst dat in zijn pionierstijd
onder Eduard Flipse al een
naam op dit gebied had. kreeg
die door het spelen van wer
ken van componisten als Hin-
demith, Roussel. Tansman,
Honegger, Mossolov, Pijper.
Badings en Bartók. Nu staat
muziek van deze inmiddels bij
de „klassieke modernen" on
dergebrachte componisten op
vrijwel alle gewone orkestpro
gramma's.
Wat nü weer „afschrikwek
kend" werkt op de meeste vas
te concertbezoekers, is muziek
van zeg maar Henze. Stock-
hausen, Ligeti, Xenakis.
Schnebel, Maderna. Om maar
te zwijgen van pennevruchten
van jongere componisten van
wie men nog nergens heeft ge
hoord of gelezen dat „ze wel
wat kunnen".
Of er nu meer oprechte lief
hebbers van eigentijdse mu
ziek in „het westen des lands"
wonen, of dat men „in de pro
vincie" eerder bereid is zijn
eerlijke mening daarover te la
ten blijken, wil ik hier in het
midden laten. Feit is, dat „mo
derne" muziek om met deze
kwalificatie nu maar een zeer
genuanceerde vracht bij el
kaar te binden in het wes
ten, in de randstad, vaker en
meer wordt uitgevoerd, en
daardoor door meer mensen
wordt beluisterd; ook al blijft
de belangstelling per uitvoe
ring aan de lage kant. Ook als
we het vrij grote aantal kleine
re ensembles en solisten, dat in
het westen met eigentijdse
programma's optreedt om
praktische redenen buiten be
schouwing laten en we naar de
programma's van de grote or
kesten kijken, is hiervoor wel
enige bewijs te vinden.
Aparte series
De drie grote randstad-orkes
ten hebben alle drie buiten
hun gewone abonnementsse
ries met meer of minder tradi
tionele programma's, een
aparte serie voor eigentijdse
muziek. Bij het Concertgebou
workest is dat een serie van
acht zondagmiddagconcerten.
Daarbij is dit seizoen inbegre
pen een uitvoering (in Theater
Carré) van Peter Schat's nieu
we opera „Houdini". Verder
heeft men er op het thema „De
nieuwe Weense school en om
geving" muziek van om.
Schönberg, Bernd Alois Zim-
mermann, Olivier Messiaen,
John Cage, Kees van Baaren
en Matthijs Vermeulen in ver
werkt.
Het Rotterdams Philharmo
nisch heeft naast een op de
smaak van de „gemiddelde"
concertbezoeker gericht pro
gramma, een speciale Z-serie
waarin 23 eigentijdse werken
worden uitgevoerd. Daarvan
zullen er 14 voor de eerste
maal in Rotterdam klinken.
Van overigens gerenommeer
de eigentijdse componisten
als Cage, Satie. Loevendie.
Xenakis en Louis Andriessen
Een bewijs misschien dat Rot
terdam niet jachtig achter het
allernieuwste aanloopt, maar,
gericht op de kleine maar con
stante belangstelling van het
publiek, toch blijk geeft te we
ten dat ook dit deel van het
repertoire tot klinken moet
komen.
Het Residentie Orkest is in dit
opzicht de laatste jaren erg
actief. Het is daardoor min of
meer een buitenbeentje in het
Nederlandse Orkestenbestel
geworden. Over de problema
tiek daarvan leest u in een
afzonderlijk artikeltje in deze
krant.
Wereldpremière
Bij de andere symfonie-orkes
ten is in het algemeen gespro
ken het grote symfonische re
pertoire van klassiek tot ge
matigd modern overwegend
Hoewel bijvoorbeeld het Lim
burgs Symfonie Orkest dit sei
zoen weer een serie van drie
concerten met „Musica Nova"
aankondigt, en het Brabantse
Orkest ook weer een serie
„Avant Garde" heeft opgezet.
Daarin zijn twee verschillende
programma's die in diverse
Brabantse steden worden ge
speeld Dat hiervoor goede be
langstelling bestaat, die ook
doorwerkt, blijkt wel uit het
feit dat een van de werken van
een vorige Avant Garde-serie
(Eight songs for a mad King,
van Peter Maxwell Davies) nu
in een gewone abonnements
serie is geplaatst. Overigens
heeft het Brabants Orkest ook
een wereldpremière: Het Con
cert voor pianola en orkest
van de Nederlandse compo
nist Jan van Dijk.
Geen gevaar
Voor degenen die alergisch
zijn voor hedendaagse muziek
is het gevaar dat zij er onver
hoeds mee in aanraking ko
men dus niet erg groot, als zij
zich maar aan de Nederlandse
Symfonie-orkesten houden,
die voldoende uitwijkmoge
lijkheden bieden.
Wie beslist wel met eigentijd
se muziek wil kennismaken
kan altijd terecht bij de gespe
cialiseerde ensembles die zich
daarmee bezighouden Zoals
Fusion Moderne, Slagwerk-
groep Den Haag. Gaudeamus
Kwartet, het ASKO-ensem-
ble, het Ensemble Pro-Kontra,
het Ensemble M en de diverse,
vaak ad-hoc geformeerde,
groepen die op dit terrein ope
reren.
En een forse Injectie eigen
tijds. vers van de componist,
kunnen liefhebbers halen bij
de ook dit weer zeer gevarieer
de muziekweek die wordt ge
organiseerd door de Stichting
Gaudeamus. Zoals gebruike
lijk in september, en ook nu
weer wat de concerten betreft
geconcentreerd op een lang
weekeind van 9 tot en met 11
september. Er worden prak
tisch alleen allereerste uitvoe
ringen gegeven op de concer
ten in Breukelen. Amsterdam.
Utrecht en Hilversum.
Helemaal waterdicht zijn sta
tistische gegevens nooit Dat
wil zeggen dat men de metho
de volgens welke het cijferma
teriaal is vergaard en de ma
nier waarop het is verwerkt
precies zou moeten kennen
om onwrikbare conclusies uit
het eindresultaat te kunnen
trekken.
Toch kan men aan de gege
vens die het Centraal Bureau
voor de Statistiek over het
concertbezoek in Nederland
heeft verzameld wel globaal
afleiden hoe het de numerieke
belangstelling van het publiek
voor orkestconcerten in de Ne
derlandse provincies gesteld
is Het CBS heeft over een
aantal Jaren het concertbe
zoek per 100 inwoners der pro
vincie berekend De cijfers
over het seizoen 1*074-75 ge
ven. evenals die van daaraan
voorafgaande peridöfcn nogal
opmerkelijke verschillen te
zien.
Noord-Holland heeft volgens
deze gegevens de meeste con-
certbezoekende inwoners; op
de 100 zielen telde men daar 17
concertbezoeken Zuid-Hol
land ligt daarbij een aa.dig
eind achter met 10 6, Oronin-
gen haalt de 9,2, Friesland 6,5
en Overijssel en Gelderland
beide 6 Utrecht. Noord-Bra
bant en Limburg brengen het
nog tot achtereenvolgens 5.4
en 4.6 en 3,8 waarna Drente
met 2 en Zeeland met 1,5 de
minste belangstelling voor
concerten tonen Dat laatste
is een verkeerde conclusie
Want de hoogte van het con
certbezoek hangt ook nóg af
van het aanbod Drente en
Zeeland hebben maar zelden
concerten door de grote sym
fonie-orkesten waarop deze
cijfers betrekking hebben
Wanneer er meer gelegenheid
in die „minimum-provincies
zou zijn, zou het concertbe
zoek waarschijnlijk aanzien
lijk stijgen
Een wat beter Inzicht in de
belangstelling per provincie
voor orkestconcerten geven
dan ook de cijfers betreffende
de bezettingsgraad van de
concerten over dezelfde
periode
CBS rekende uit hoe vol de
zalen waren, en kwam daarbij
voor Zuid-Holland op het
hoogste percentage, nl 85,
met Noord-Holland als goede
tweede op 84%.
Drente en Limburg, die per
honderd Inwoners maar met
Zo weinigen naar orkestcon
certen gingen, blijken de zalen
toch nog voor 65, resp 60% te
hebben gevuld Voor de ande
re provincies liggen die per
ccntages tussen de 62 en de 79
Waaruit Je met een variatie op
een'bekend gezegde zou kun
nen concluderen dat de gele
genheid de concertbezoeker
maakt.
