Kabinet 'tilde onderkant op'
Reeks valpartijen en botsingen
KIEST
Verkleining van inkomensverschillen was hoofdpunt van beleid
i Stichting!
ATERCfAG 26 MAART 1977
BINNENLAND
Trouw/Kwartet
13
Wat je over het kabinet Den Uyl kunt zeggen of denken, over
één ding zal ieder het eens zijn: we hebben ons de afgelopen
vier jaar geen seconde hoeven te vervelen. Er ging geen week
voorbij of er gebeurde weer iets spannends „never a dull
moment".
Om op die bewogen periode terug te
blikken, hebben we de taanteleggers van
de afgelopen jaren eens opgeslagen en de
in het oog springende koppen van de
nieuwspagina's onder elkaar gezet. Die
rij van hoogstandjes, valpartijen en bot
singen staat op deze pagina afgedrukt.
I Het is zeker een onvolledige, zelfs en-
I igszins willekeurige opsomming van fei
ten en feitjes, maar toch een aardig beeld
van wat we allemaal hebben meege
maakt.
Het valt daarbij weer eens op niet alleen
door onderlinge tegenstellingen binnen
kabinet en coalitie hoewel menigvul-
dig en hevig het bewind Den Uyl zo
i avontuurlijk is geworden, maar dat het in
j niet mindere mate krachten van buiten
zijn geweest die het bestaan van het
kabinet onveilig hebben gemaakt.
Men hoeft niet eens alleen aan de ener-
gie- en economische crisis te denken, of
aan het terrorisme dat het kabinet te
I bestrijden kreeg; ook zonder deze ram-
pen zou het met militairen, tractorbezit-
i ters, vrachtwagenchauffeurs, schippers,
ondernemers en stakers te maken heb
ben gekregen. Historici moeten later
maar uitmaken of er een of andere ge
heimzinnige samenhang valt te ontdek
ken tussen het optreden van dit rumoeri
ge kabinet en, tegelijkertijd, het los
barsten van zo veel en zo verscheiden
maatschappelijke conflicten.
Regeerwoede
Een van de bepalende achtergronden van
de reeks van incidenten was, zeker gedu
rende de eerste helft van de kabinetsperi
ode, stellig het feit dat de socialisten het
gevoel hadden, een achterstand van ja
ren te moeten inhalen. De PvdA had
immers met een korte onderbreking in
'65 en '66 een tiental jaren geen deel
meer uitgemaakt van de regering. De
bestuurlijke energie binnen de PvdA die
zolang gefrustreerd was geweest, barstte
terstond met geweld los. De christen
democraten, nog bijkomend van de for
matie-Burger, waren er niet in alle op
zichten van gediend. Zij hebben de linkse
regeerwoede van de eerste maanden
trouwens ervaren als een correctie achte
raf althans een poging daartoe op
bet beleid onder De Jong en Blesheuvel
dat zij hadden helpen vormen.
De socialisten moesten trouwens ook
wennen aan het dragen van bestuurlijke
verantwoordelijkheid. Dat je als minister
er niet alles kunt uitflappen, dat Je je in
je persoonlijk leven niet meer zoveel als
vroeger kunt veroorloven, dat vergade
ringen van de ministerraad niet open
baar zijn en ook dat de overheid niet alles
van de ene dag op de andere kan omgooi-
en het waren dingen die niet alle
nleuw-aangetreden ministers zich ten
volle bleken te hebben gerealiseerd.
Coalitiemodel
Veel belangrijker dan dat was dat de
christen-democraten niet meteen in de
gaten konden hebben met welke mentali
teit de socialisten hun bestuurlijk werk
begonnen. De katholieke en a.r.-
bewindslieden waren het onder De Jong
en Biesheuvel natuurlijk stellig niet al
tijd eens geweest met de liberale burger
heren met wie zij samenwerkten, maarzij
deelden wel met de WD-ministers een
instelling van wat men zou kunnen
noemen bestuurlijke saamhorigheid.
Die instelling bleek bij het aantreden van
de ploeg Den Uyl bij de progressieve
bewindslieden niet te bestaan. De socia
listen bleken te zijn gekomen om te vech
ten. Op de duur is er wel een persoonlijke
saamhorigheid gegroeid, maar dat deed
er niet aan af dat de socialisten belangen
bleven behartigen die op deze manier nog
niet eerder aan de orde waren gesteld.
Het was de tijd waarin het nog mode was,
de tegenstelling tussen harmonie- en
conflictmodel te hanteren. Steenkamp
had net bij de SSR-reünisten uitgelegd
dat christen-democraten het principieel
bij het harmoniemodel behoren te zoe
ken. Voor socialisten kan harmonie even
wel hoogstens een toestand, maar nooit
een werk-, laat staan een strijdmethode
zijn. 2ij werken zo heeft minister
Pronk het eens uitgelegd met het
coalitiemodel; zij hanteren de werkwijze
van de permanente politieke strijd, de
nooit ophoudende onderhandelingssitua
tie. Het is een methode die precies paste
bij de coalitie Den Uyl die zonder afspra
ken vooraf was begonnen en overigens
een programma-grondslag had die al
spoedig bij het doorzetten van de
economische teruggang achterhaald
bleek te zijn.
Wennen
De linkse ministers bleken zich binnen
de ministerraad niet te gedragen als poli
tici met wie de eensgezindheid in princi
pe al bereikt was. maar in tegendeel als
vechters die op elk denkbaar beleidster
rein met grote inzet probeerden, hun
puntjes te scoren. De christen
democraten moesten daar aan wennen.
Bij KVP-fractieleider Andriessen ging
dat gauw hij betaalde de progressieven
al spoedig met gelijke munt terug en
verwierf zich zo de naam van een kouwe,
harde bikkel maar Aantjes heeft zich
nooit aangepast. Een anti-revolutionair
is namelijk in doorsnee niet zo'n belan
genbehartiger dat zal wel te maken
hebben met zijn kijk op „het ambt van de
Het kabinet aan het begin van de rit: op de dag van zijn beëdiging door koningin Juliana. Nadat het
officieyle portret gemaakt was 'schoot' de fotograaf deze plaat nog.
overheid", een begrip dat in de ideeënwe
reld van PvdA en KVP niet overbekend
is.
Het coalitiemodel van de PvdA leidde
overigens niet tot een model-coalitie. Het
verhaal van de groeiende in plaats van
afnemende onlust over eisen en voor
waarden en de daaruit voorvloeiende
nijd is bekend genoeg, het wordt hier niet
nog eens herverteld.
Nivellering
Wat hebben de socialisten met deze
werkwijze bereikt? Wat heeft dit kabinet
verricht dat een kabinet zonder socialis
ten niet zou hebben volbracht? Er is geen
lange lijst van typische socialistische of
progressieve verworvenheden op te som
men, maar een feit dat alle andere in
betekenis overtreft en duidelijk de be-
stuurshand van de PvdA verraadt is dat
het kabinet in de inkomensverschillen
een ware aardverschuiving heeft teweeg
gebracht.
Uit een cijfermatige evaluatie van het
sociaal-economisch beleid zal binnenkort
blijken dat de hoogste inkomens de afge
lopen vier jaar met enkele procenten zijn
gedaald, dat het gemiddelde inkomen
met een procent of acht is gestegen en
dat het minimuminkomen met niet min
der dan twintig procent reëel is verhoogd.
Den Uyl zal zijn kiezers de komende
weken met reden kunnen voorhouden
dat „de onderkant van de samenleving is
opgetild", zoals hij dat pleegt te zeggen.
(Of hij in het uitzicht zal kunnen stellen
dat eenzelfde lijn ook na de verkiezingen
zal kunnen worden doorgetrokken is een
tweede).
Voor het overige is weinig van vergelijk
bare orde uit het kabinetsbeleid te noe
men dat rechtstreeks kan worden toege
schreven aan de deelneming van de pro
gressieven aan de regering. Het is waar
dat beslissingen op het gebied van de
nucleaire technologie voortdurend zijn
uitgesteld, dat de getijdenwerking in de
Oosterschelde behouden blijft en de Dol-
lard is gespaard. Maar anderzijds hebben
de progressieven vooral PvdA en PPR
voortdurend nederlagen geslikt op het
gebied van defensie en buitenlandse poli
tiek. De uitgaven in de sector van welzijn
en onderwijs zijn aanmerkelijk verhoogd,
maar men kan niet zeggen dat dit op de
christen-democraten moest worden be
vochten.
Bewustwording
Wat het kabinet moet gorden nagegeven,
is dat het opinievormend en opiniever-
nieuwend heeft gefunctioneerd. Het
Tekst P.L. van Enk
Research D. van Ooijen
heeft vooral in de persoon van Den Uyl
leiding gegeven aan de discussie over
nivellering, medezeggenschap, vermaat
schappelijking van de ondernemingen.
Nooit is duidelijker geweest dan nu dat
de sociaal-economische gegevens slechts
de keus laten tussen persoonlijk mate
rieel gewin aan de ene en de kwaliteit van
de collectieve voorzieningen (onderwijs,
sociaal beleid) aan de andere kant. In zijn
leiding aan de meningsvorming heeft het
kabinet veel onbegrip ontmoet, niet
slechts van de kant van de ondeme-
merswereld hoewel in die kring soms
kras is gereageerd maar ook van de
kant van de werknemers, die zich slechts
met moeite en nog lang niet volledig
hebben laten overtuigen van de nood
zaak van uitbouw van medezeggenschap
en van voorrang voor de collectieve voor
zieningen.
Moralisme
Het bewind Den Uyl is af en toe zelfs
enigszins moralistisch geweest, niet al
leen in zijn buitenlands, maar ook in zijn
binnenlands beleid. De burger die zich
door de media op de hoogte liet houden,
moet zich wel eens verwijtend bejegend
hebben gevoeld. Het kabinet leek hem
toe te voegen: Jij verdient teveel, jij
consumeert teveel, je rijdt in een te grote
auto, Je stookt veel te veel energie. Een
kabinet kan zich een dergelijke berispen
de houding natuurlijk niet langdurig ver
oorloven want kiezers houden er niet
van. een standje te krijgen en het heeft
dan ook niet erg geholpen. De verkoop
van auto's bereikt dezer dagen records,
bankstellen krijgen niet meer de kans te
verslijten voordat zij op nog slechts de
vuilnishoop comfort verschaffen, de
kleurentelevisie is een doorslaand suc
ces. Het gaat sinds het begin van de
kabinetsperiode slechts met de econo
mie, maar de burgerman merkt er in zijn
buurt niets van. Hij is blij dat hij rijdt.
Maar aan de andere kant lijkt de verklei
ning van inkomensverschillen „maat
schappelijk aanvaard" te zijn, zoals we
dat tegenwoordig noemen (de oppositie
laat het de laatste tijd dan ook na. tegen
de nivellering te mobiliseren) en dat de
ontwikkelingssamenwerking hoge priori
teit behoeft, durven nog slechts weinigen
te betwisten.
Wat overigens de laatste tijd. bij alle
maatschappelijke bewustwording, ook
wel eens te merken was, dat is een zekere
beuheid van aldoor nieuwe spanningen,
van dat gedreven gedoe van onze leiders
en van die geweldige hervormingen. Een
gevoel van: een kabinet dat gewoon doet
is al gek genoeg. Politici doen verstandig
tekenen van een dergelijk publiek be
wustzijn tijdig te onderkennen.
ini 1973 het wordt nooit meer zoals het is vonnis. Statenverkiezingen klap februari 1975 „De Tijd" over de werking van het len. Marine houdt proU
geweest. voor KVP en ARP. beginsel van het CDA. stratle tegen bezulniginge
Inflict over plan kabinet tot aan- f
issing lopende begroting. Pronk december 1973 anril 1974 IA Vv» aimiietne 1Q75 nnvomhor 1975
jnflict over plan kabinet tot aan-
>ing lopende begroting. Pronk
eldt dat P.v.d.A. is gaan regeren
confessionelen te splijten. Vor-
ik roept op tot actie tegen de tex-
3-CAO wegens achterstelling vrou-
in. Onrust wegens uitlatingen be-
Islieden volkshuisvesting over
kbaarheid hypotheekrente en
irhoudskosten eigen woningen,
linet laat plan tot aanschaf Lan-
:et vallen. Eerste tekenen gene-
iconflict. Voorstel tot verhoging
ineaccijns verworpen. Den Uyl:
tast kernen van beleid aan.
)i 1973
heraalsconflict breidt zich uit;
ideling in interview in 'Trouw':
n generaal die zijn ontslag wil,
i het meteen krijgen'. Generaal
rghuis, opper-o ff icier personeel
dmacht, neemt ontslag. Vrede-
wil Starfighter voorlopig niet
vangen.
het wordt nooit meer zoals het is
geweest.
december 1973
Midden Oostenbeleid van het kabi
net zou zich onder druk olieboycot
hebben gewijzigd. Woordvoerder
Buitenlandse Zaken die dat heeft
gemeld, wordt echter ontslagen.
Benzine op de bon. Machtigingswet;
Lubbers loopt boos weg uit Casthuis
wegens loonarrangement. In Kamer
droogt Andriessen Wiegel af.
ptember 1973
rali
iuatie van de gulden. Botsing
verhoging huurwaarde eigen
L Uit de troonrede blijkt de bede
ijn weggelaten. Minister Brouwer
dbouw) neemt ontslag.
(ober 1973
de oorlog in het Midden Oosten
tte tekenen olieboycot en ener-
kisis. Algerije stopt als eerste de
toevoer naar ons land. Irak naast
prlandse belangen. Vredeling
n generaal tot de orde die, per
ptbrief, had gewaarschuwd te-
idefensiebeleid. Lubbers roept op
sluiting van gordijnen. Van der
[wordt burgemeester Eindhoven,
LVP gepasseerd. Eerste autoloze
vonnis. Statenverkiezingen
voor KVP en ARP.
april 1974
Middenstanders dreigen opnieuw
met harde acties. Boersma: „Wij wij
ken niet voor onverantwoordelijke
politieke leiders van de midden
stand die duistere politieke doelen
proberen te bereiken." Vredeling en
Duisenberg in de clinch over defen
siebezuinigingen.
mei 1974
Conflicten over meerderheids- en
programcolleges. Landmacht-top
protesteert tegen inkrimping aantal
brigades.
juni 1974
rember 1973
tra;
tal akkoord van de baan. Dui-
erg houdt met 'onaan-
dbaar' voorstel van KVP-ARP
U tot matiging van verzwaring
logensbelasting. Chef staf gene-
IJsselstein neemt ontslag,
liende kritiek, vooral uit be-
Sleven, op Midden Oostenbeleid
minister Van der Stoel ('met het
krtje'). Generaal Meynderts
fct ontslag omdat niet hij maar
der Slikke generaal IJsselstein
Igt. Den Uyl in t.v.-uitzending:
Van Agt
januari 1974
Pompidou ziet ons zwemmen in de
olie. Zuidmolukse demonstratie
voor Indonesische ambassade, pro
test uit Djakarta. Scherper prijsbe
leid na protest vakbeweging. Protes
ten middenstand tegen nieuw prijs
beleid en hoger jeugdloon. Pomp
houders negeren benzinedistributie.
Staatssecretaris Mommersteeg
treedt af.
februari 1974
Staatssecretaris Hendriks sluit drie
paviljoens Dennendal. Van Agt
trekt grens: abortusregeling waarin
de vrouw alleen beslist zou onaan
vaardbaar zijn. Prins Claus treedt af
als voorzitter Nationale Commissie
Ontwikkelingsstrategie. Trip en
PPR zijn tegen kerncentrales.
maart 1974
Lubbers rijdt tegen verkeerszuil.
Perzische studenten bezetten Iraan-
se ambassade; personeel ambassade
vertrekt uit protest tegen te licht
Stijging sociale uitkeringen blijkt
zorgwekkend. Kamerdebat over
Dennendal; motie van afkeuring te
gen Hendriks verworpen. NAVO-
opperbevelhebber Goodpaster acht
voorgenomen defensie-bezuinigin
gen schadelijk; speculaties over ka
binetscrisis. Van der Stoel en Vrede
ling ruziën over „omgekeerde
Brezjnew-doctrine". Zware kritiek
NAVO-partners op bezuinigings
plannen defensie, kabinet past plan
nen aan.
juli 1974
Dennendal ontruimd, Den Uyl: „Een
persoonlijke nederlaag". Kabinet
kiest voor binnendijks kanaal Dol-
lard en doorlaatcaisson Oos
terschelde nadat Gruyters en Van
Hulten met aftreden hebben ge
dreigd. Van Agt overweegt actie te
gen Bloemenhovekliniek.
augustus 1974
Boeren en tuinders tegen kabinet in
actie. Van der Stee komt terug van
vakantie en komt boeren tegemoet.
Middenstanders dreigen opnieuw
met harde acties. Vredeling laat zich
door Bibeb in VN uithoren, aanval
len op Van der Stoel ('met het bek-
kie'), Den Uyl. Pronk, Luns. Vrede
ling biedt excuses aan. Den Uyl geeft
uitleg In Kamer.
september 1974
Luns stuurt open brief over inter
view van 'zijne excellentie'. Wester-
terp in conflict met Kamermeerder
heid over.autokeuringen. Geruchten
over omkoping Kamerleden i.v.m.
vervanging Starfighter. Gijzeling
Franse ambassade. PvdA opstandig
in Kamerdebat over defensienota.
oktober 1974
Protest en interpellatie Aantjes na
benoeming V.d. Louw in Rotterdam.
Brief Den Uyl aan Mansholt en
Kloos over kerncentrales. Vakbewe
ging eist afroming superwinsten.
Conflict in Rijnmond over college-
vorming. Biesheuvel lanceert aanval
op kabinet in spreekbeurt voor mid
denstanders. Aantjes zegt dat hij
ambt van commissaris van de Ko
ningin in Zeeland laat lopen. Gijze
ling in Scheveningse gevangenis.
november 1974
Actie tegen Bloemenhovekliniek.
Monnik die Scheveningse gevange
nen van wapens voorzag, blijkt intro
ductie van Van Agt te hebben gehad.
Hoogovens doet onderzoek naar mo
gelijkheid van investeringen in Zuid
Afrika. Kleine Kamermeerderheid
voor open Oosterschelde. Actie
vrachtautochauffeurs en werkgevers
tegen tachograaf.
december 1974
PPR begint op te spelen tegen
uitblijven wetsontwerp onderne
mingsraden. Eerste schermutselin
gen tussen Vredeling en PvdA over
opvolging Starfighter Gruyters zegt
'onaanvaardbaar' tegen AR-
amendement op huurwet Van Dam
januari 1975
Kamermeerderheid
formateur etc. af.
wijst gekozen
februari 1975
AR voor verruiming gewetensbe
zwaren militaire dienst. Van Agt
zegt wel iets anders aan het hoofd te
hebben dan afschaffing zedelijk
heidswetgeving. Werkloosheid komt
boven de 200.000 (206.650 werklo
zen). Initiatiefontwerp chr.-dem.
fracties tot verlaging vennoot
schapsbelasting. Conflict PvdA en
Van der Stoel over erkenning voor
lopige revolutionaire regering Viet
nam. WD en CHU eisen aftreden
Gruyters wegens inzakken bouw.
Gruyters geeft eerste persconfe
rentie.
maart 1975
Pronk overkomt auto-ongeluk.
Langman oud-minister Econo
mische Zaken noemt Den Uyl een
„Colijn". Voorzitter De Zeeuw ver
laat de KVP.
april 1975
PvdA-agitatie tegen de F 16 als op
volger Starfighter. Chr. werkgevers
opponeren tegen plannen vermo-
gensaanwasdeling. Vredeling meent
dat congressen geen vliegtuigen ko
pen. PvdA-congres neemt afstand
van NAVO. Pronk krijgt boete en
ontzegging rijbevoegdheid. Gruy
ters tegen Tolman: „Dit was weer
eens een losse flodder van de CHU.
goede morgen". Moeilijkheden ron
dom Lubbers en VAD binnen
kabinet.
mei 1975
Crisissfeer binnen kabinet over
VAD. Glastra van Loon meldt pro
blemen bij executie vrijheidsstraf
fen. Na Interview VN krijgt Glastra
van Loon ontslag. Kabinet kiest F
16. Niet alleen in Suriname, maar
ook hier rijzen problemen over onaf
hankelijkheid.
juni 1975
PPR blijft, ondanks F 16, onder pro
test binnen coalitie, partijraad
PvdA eveneens. Westerterp moet re
geling autokeuringen terugnemen
Staatssecretaris Veerman treedt af
juli 1975
Alweer moeilijkheden binnen minis
terraad over bezuinigingen over de
fensie. Aantjes schrijft een stuk in
„De Tijd" over de werking van het len. Marine houdt protestdemon-
beginsel van het CDA. stratle tegen bezuinigingen.
november 1975
Zijlstra acht 1-procentsopera tie
•wellicht niet voldoende'. Vredeling
in conflict met marineleiding over
uitlekken van bezuinigingsplannen
Ondernemers verwijten kabinet dat
het het ondernemingsklimaat be
derft, nadat Den Uyl had gepleit
voor internationale organisatie van
de arbeid tegenover multinationals.
Motie Terbeek: levering reactorva
ten aan Zuid-Afrika alleen op voor
waarde dat Zuid-Afrika het non
proliferatieverdrag tekent. Kabinet
wil lagere prijscompensatie in 1976
CDA-top delibereert in Haaften. Su
riname onafhankelijk. Arie Groene-
velt beschuldigt confessionele mi
nisters ervan dat zij remmen.
augustus 1975
Van Doom benoemt Jurgens tot
voorzitter van de NOS. CPB ver
wacht scherpe stijging aantal
werklozen. Den Uyl herinnert zich
de crisis van de jaren '30. Actie bin
nenschippers tegen afschaffing
evenredige vrachtverdeling. Blok
kade waterwegen, kabinet dreigt
marine in te zetten. CDA-'congres
September 1975
Op achternamiddag zet Vredeling
streep door Neptunes. Kritische
brief van Luns over defensiebezuini
gingen. Van der Louw en Peper heb
ben een anti-CDA-motie bedacht.
Vliegend protest van Marine
vliegtuigen over Den Haag (tegen
bezuinigingen defensie). Kabinet
protesteert op Domplein in Utrecht
tegen Spaanse executies, Wester-
terp breekt bezoek aan Madrid af;
ambassadeur in Madrid komt naar
Den Haag. 1-procentsoperatie aan
gekondigd.
december 1975
AR-partijraad acht meningsverschil
over werking beginsel geen beletsel
voor ongedeelde CDA-lijst. Kabinet
treft loonmaatregel. Kaping trein in
Wljster. Tweede actie Zuidmoluk-
kers in Amsterdam. Geruchten over
betrekkingen tussen Prins en
Lockheed. Gijzelaars worden be
vrijd en beschuldigen kabinet
Zie verder pagina M
ADVERTENTIE
Andriessen
oktober 1975
Andriessen eist beleidsombuigingen
op korte termijn. Waarschuwingen
tegen personeelsraad. CDA-top deli
bereert in Berg en Dal. Moeilijkhe
den binnen ministerraad over on
dernemingsraden. P.vd.A eist aan
vaarding vier hervormingsvoorstel-
VOOR HIT ROOI POTLOOD
Wat moet je nu als gewoon burger met
de verkiezingen? Welke uitwerking
heeft je stem en hoe komt een kabi
netsformatie tot stand?
Een antwoord hierop geeft Jan Strocs
in HET RODE POTLOOD: 80 pagi
na's, boordevol illustraties!
Voor boekje geluidscassette f 5,-
overmaken op postgiro 1501169
t.n.v. St. Burgerschapskunde, Leiden.
