Spinoza en de
muziek der sferen
Koffie drinken met
een Haagse heer
SSEESÜEHI
VANDAAG!
Voorbijgangers
ZATERDAG 19 FEBRUARI 1977
Trouw/Kwartet
JZA1
Met het oordeel der engelen en de uitspreek
der Heégen. vtoeken, bannen, verwensen en ver
vloeken wi| Baruch d'Espinoza. met goedvinden der
kerkelijke rechtbank en van deze Me heilige ge
meente. ten aanzien der heilige boeken, naar de
zeshonderddertien voorachriften die dearin geschre
ven staan, met de banvloek waarmee Jozua Jericho
vervloekte, met de verwensing waarmee EHza de
kwajongens verwenste en met al de vervloekingen,
die in de wet geschreven zijn. Hij zij verwenst bij dag
en bij nacht, hij zij verwenst in zijn liggen en verwenst
in zijn opstaan, hij zij verwenst in zijn uitgaan en
verwenst in zijn ingaan Nimmer moge de Heer hem
vergeven, en moge voortaan de woede des Heren en
Zijn ijver op deze mens branden, en hem opleggen
alle vloeken, geschreven in het boek dezer wet En
de Heer zal zijn naam verdelgen van onder de hemel
en de Heer zal hem uitstoten ten verderve uit aMe
stammen van Israël, met al de verwensingen van het
firmament, geschreven in het boek dezer wet. En gij
verkleefden aan de Heer uw God. blijf heden allen
behouden! Waarschuwende, dat hem memand mon
deling mag spreken, niemand bij geschnfte, niemand
hem enige gunst verlenen, niemand op vier ellen
afstand van hem vertoeven, niemand enig papier
lezen, door hem gemaakt of geschreven."
K V *ta /Ta y*.
C»Va
ff •r*
P.'.a cWi -
'iv
■«Itf J-V ,*VT WC
*',r.
"7"Ti -J.'it'i'
,^'5 'r ls
Spinoza
Zo luidde de hoofdinhoud van de
banvloek, op 27 Juli 1656 uitgespro
ken namens de Raad der Ouderlin
gen van de Joodse Oemeente te
Amsterdam, over de 24-jarige Spi
noza. De ironie van de geschiedenis
wil. dat de verdelging van zijn
naam onder de hemel niet is uitge
komen. integendeel, en dat het le
zen van enig papier, door hem ge
maakt of geschreven, tot een we
reldwijde studie heeft geleid. De
herdenking van zijn sterven te 's-
Oravenhage op 21 februari 1677 is
ook voor de krant cultureel nieuws
en aanleiding tot dit artikel
Nico van Suchtelen, In zijn Inlei
ding tot de vertaling van 8plnoza's
Ethica van oktober 1015 (Ultg. We
reldbibliotheek. Amsterdam z.J.) Is
van mening, dat de banvloek Spi
noza's eigen gemoedsrust minder
verstoorde dan die zijner vijanden.
Doch geloof maar dat dese uitban
ning een verpletterende slag Is ge
weest Men had vergeefs gepro
beerd hem om te kopen, later is een
aanslag op zijn leven gepleegd.
Losgesneden van de wortel van zijn
bestaan, werd hij op zichzell terug
geworpen. HIJ ging latijn leren bij
de vrijgeest Van den Ende en op de
fundamenten van zijn Joodae ge
leerdheid een nieuw gebouw van
kennis optrekken, aan de hand van
de klassieken en van de midde
leeuwse scholastiek. Toen de doch
ter van Van den Ende aan een
jongen met dure cadeaus de voor
keur gaf boven de olijfkleurige Be-
nedictus met zijn ravenzwarte lok
ken en zijn grote ogen. tegelijk
droefgeestig, diep en afstandelijk,
toen werd. zegt will Durant. Spino
za filosoof
Levensbeschrijving
Over de filosofie van dit joodse
genie schrijven is voorbehouden
aan de vakman, en dan zeker niet
aan de eerste de beste Een krant
daarvoor trouwens niet de geschik
te gelegenheid. In Trouw van 19
december 1171 heb ik de levensbe
schrijving van Spinoza door Theun
de Vries besproken (Amsterdam
1072) Hém was het te doen om een
marxistische visie te geven op zijn
held. diens omgeving (met name de
Loevesteinse factie) en de periode
van de Nederlandse geschiedenis
waarin Spinoza leefde Wat De
Vries bewezen heeft, is dat de grote
denkers ook bulten hun vakgebied
als figuur in de cultuurgeschiedenis
van betekenis zijn. Belangstellende
buitenstaanders, mits niet geheel
onkundig, mogen over hen schrij
ven. van een bepaalde ge
zichtshoek uit Als men een soort
optelsom maakt van de persoon,
diens levensgeschiedenis, diens to
tale werk en de daarop geleverde
levensgeschiedenis, diens totale
werk en de daarop geleverde com
mentaren. dan blijkt het geheel
méér te zijn dan de som van de
delen. Dan ziet men de figuur, die al
het bekende omvat maar een meer
dere waarde vertoont, welke iets
ondefinieerbaars heeft. Men zou
ook. min of meer in bijbelse zin,
van „de naam'' kunnen spreken.
Is Stelsel
Ferd. Sassen, in het Spinozanum-
mer van Wijsgerig Perspectief van
november 1967. vat op bl. 72 het
spinozisme samen „als een stelsel
van monisme, waarin een oorspron
kelijke visie van de eenheid van het
Oneindige en het eindige, van God
en wereld, wordt omgezet in redelij
ke begrippen, die op hun beurt
weer tot de eenheidsvisie terugvoe
ren". Tegenover het eigentijdse
rooms-katholicisme en calvinisme
beide gesloten en exclusieve
denkwerelden en het joodse ge-
distantie niet alleen naar binnen
(een naar het ascetische neigende
levenswijze), maar ook naar buiten:
„Ik Zal de menselijke handelingen
en begeerten op dezelfde wijze be
schouwen alsof er sprake was van
lijnen, vlakken of lichamen", zo on
geveer zegt hij het in de inleiding
tot het derde deel van zijn Ethica.
J j l> pi i au i i 1 j
O-r?-
Leerlingenlijst van de door Baruch de Spinoza (of Espinoza,
zoals men ook wel schreef) bezochte joodse school. In de linker
kolom is de naam van zijn vader Michael, in de rechterkolom de
naam van Baruch Spinoza zelf doorgehaald. Deze namen werden
weggestreept nadat Spinoza in 1656 in de ban was gedaan. (Deze
en de andere illustratie zijn overgenomen uit Spinoza, beel
denstormer en wereldbouwer" door Theun de Vries, uitg. Becht,
Amsterdam).
loof. dat Spinoza uit zijn gesloten
gemeenschap had verstoten, ont
wierp de geestelijk en fysiek ont
heemde zijn eigen gesloten systeem
tot een grond onder de voeten en
een huis om in te wonen. Binnen
zijn geestelijk huis zocht Spinoza
veiligheid, evenwicht, rust. tevre
denheid en trachtte hij naar een
merkwaardige vorm van verstan
delijke verrukking.
Monisme betekent ongeveer „alles
onder één gezichtspunt plaatsen".
De tegenstelling tussen het bewus
te denken en alles wat ruimte in
neemt (uitgebreidheid), met andere
woorden tussen geest en materie,
het dualisme dat Descartes zo
scherp had gesteld, wordt in Spino
za's denken overwonnen. Maar dan
mag er ook geen tegenstelling be
staan tussen leer en leven. Spinoza
bedoelde met zijn Ethica een le
vensleer te geven en het sprak voor
hem vanzelf dat bij hem leer en
leven één moesten zijn. Wat dan
ook het geval was. Hij toonde zich
onomkoopbaar waar het geld en
eerbewijzen betrof: vrijheid ging
hem bovenal en (dit is een stoïcijn
se trek) rust ging hem boven emo
ties. Die voor hem zo noodzakelijke
vrijheid hield afstand nemen ln, een
Godsbegrip
Voor zijn tijdgenoten was hij
atheïst en daarmee uit. Dit was niet
helemaal juist, „al verschilt het
godsbegrip van Spinoza he
melsbreed van dat van de bijbel"
(Sassen). De 18e eeuw leverde geen
eigenlijke spinozisten op. maar te
gen het einde van die eeuw kwam
er onder de invloed van de Verlich
ting een kentering. Gotthold
Ephraim Lessing (1720-1781) gaf
daartoe de stoot. In ons land heeft
Johannes van Vloten (1818-1883),
schoonvader van Albert Verwey.
een nieuwe volledige uitgave van
Spinoza's geschriften verzorgd. Hij
bekijkt Spinoza in empiristische en
materialistische zin. Na hem komt
J. D. Bierens de Haan (1866-1943)
met een even eenzijdige idealis
tische opvatting. Grote figuren ge
ven altijd aanleiding tot uiteenlo
pende interpretaties. Sindsdien
zijn vele bijeenkomsten rondom de
grote wijsgeer gehouden, exclusie
ve bijeenkomsten, bijgewoond
door een keur van „lieflijke en ge
leerde kruinen zoals lk me uiteen
dichterlijke beschrijving van Al-
bert Verwey herinner, hij bedoelde
dames en heren. Dit was vóór de
oorlog, toen onder de invloed van
de neo romantiek over Spinoza en
diens „verstandelijke liefde tot
God" (hoogste trap van menselijke
kennis) nogal gezwijmeld werd. Het
boek van Theun de Vries zit hele
maal aan de tegenovergestelde
kant en komt overeen met de bena
dering die vandaag in de lucht zit.
Leer eri leven
Wat mij als niet-filosoof in Spinoza
aantrekt is zijn streven naar een
totaliteitsvisie, de eenheid van leer
en leven en zijn afstandelijkheid.
Wie goed wil zien wat er aan de
hand is, moet een beetje op een
afstand staan. „Wie zich afzondert,
tracht naar wat begeerlijks: hij ver
mengt zich met alle bestendige
wijsheid", zo ongeveer staat het
ergens in de Spreuken. Dit is de
houding van Spinoza geweest.
Overigens is zijn monisme een on
houdbare wensdroom. Het leven is
een dynamische worsteling van
goed en kwaad op weg naar een
eindbeslissing. De bijbelse visie
heeft een sterk bewogen, drama
tisch karakter. Wencelius schrijft
dat Calvijn de wereldgeschiedenis
zag als een drama in 5 bedrijven:
hij bevond zich „en plein troisième
acte", midden in het derde bedrijf.
Leven wij in de vierde, of in de
vijfde acte? Boven het notenschrift
van de muziek der sferen staat het
woord „accelerando" geschreven:
toenemende snelheid.
NOOT. .Nadat dit artikel was ge
schreven, kwam Wijsgerig Perspec
tief met een nieuw Spinoza-
nummer (17e jaargang, no. 2). be
vattend o.a. een beschouwing van
prof. dr J. J. Groen, arts, over „Spi
noza als voorloper der moderne
psychobiologie en psychosoma
tische geneeskunde". Voorts is zo
juist bij uitgeverij Voorhoeve te
Den Haag een studie over Spinoza
verschenen van de hand van de
Hattemse hervormde predikant dr
F. de Graaff, getiteld: Spinoza en
de crisis van de westerse cultuur".
ADVERTENTIE
Het begon ermee dat een dame mij
opgetogen vertelde over een door
haar bekeken televisie-programma.
Daarin had een roomse meneer zülke
mooie dingen gezegd dat je bijna zou
denken dat-le protestants was. Nu Is
het natuurlijk een aantrekkelijk
denkbeeld om. zo gauw een
rooms-katholiek verstandige taal
uitslaat, dit toe te schrijven aan de
gunstige Invloed van de reformatie.
Toch voelde tk me geroepen, de
geestdriftige dame tegen te spreken.
Ik had de bedoelde uitzending ook
gezien en was van oordeel dat de
opmerkingen van de persoon in
kwestie juist goed rooms waren.
Het ging hier om een soort van
alternatieve dagsluiting, die de
NCRV zaterdagavond 15 januari op
het scherm bracht. Oerard van den
Berg praatte met een ambtenaar van
CRM en lk werd getroffen door de
onbevangen en volstrekt
onmodieuze manier waarop deze
Haagse heer met de zaak van de
oecumene bezig was. Het
Gled-roomse van zijn verhaal lag
erin, dat hij zorgvuldig vaststelde,
bij zijn activiteiten geen stap te doen
buiten de door het episcopaat
aangegeven mogelijkheden
De week daarop schreef lk erover in
de krant en dit had tot gevolg, dat lk
opgebeld werd door de man. wifps
t v optreden lk tot mijn onderwerp
had gemaakt, de heer H. J. J
Spitzen. 57 jaar. hoofddocumentallst
bij de afdeling documentatie en
bibliotheek van CRM We kwamen
overeen dat de heer 8pltzen. zodra
hij het voornemen had Amaterdams
grondgebied te betreden, mij zou
waarschuwen opdat we samen
ergens koffie zouden kunnen gaan
drinken. Ik verdiepte me terstond in
de vraag, waar ik deze Hagenaar het
beste kon ontvangen Voor een bruin
cafe leek hij mij te deftig, voor een
luxe hoUl te aardig, het zou iets daar
tussenin moeten zijn En zo geviel
het dat ik onlangs met hem aan de
koffie ut in bodega Kejrzer (naast 't
H. J. J. Spitzen
Concertgebouw), waarvan de
Inrichting een vertrouwenwekkende
artisticiteit bezit Ik smaakte de
voldoening dat de heer Spitsen
vergenoegd rondkeek en verklaarde
dat het interieur hem deed denken
aan dat van De Posthoorn ln Den
Haag.
Snel echter gaven we onze
beschouwingen een minder
lichtvoetig karakter en bepaalden
we ons tot hetgeen de heer Spitzen
bezig houdt en wat hij omschrijft als:
kernchrtstendowL Het viel mij op
hoe nauwkeurig mijn
gesprekspartner op de hoogte was
van alles wat zich in de
rooms-katholleke en de protestantse
wereld afspeelt Hij deelde me mee
dat hij ln zijn funktle ook alle
mogelijke kerkbladen onder ogen
krijgt. Ik denk dat de heer 8pitzen
een der zeer zeldzame
rooms-katholleken ln ons vaderland
is, met wie je kunt discussléren over
de verdiensten van het polemisch
werk van ir. J. van der Graaf in De
Waarheidsvriend.
Ik laat nu de heer Spitzen aan het
woord, zonder hem in de rede te
vallen Hij zet dit: „Ik loop tgen een
verdeelde christenheld aan. Zij ia
verdeeld in vele kerken en kerkjes,
de kerken zijn weer verdeeld ln
richtingen en stromingen en zelfs is
ieder individueel christen ln zichzelf
verdeeld met betrekking tot de
vraag wat hij moet geloven en hoe
hij moet handelen. Eigenlijk zijn we
het als christenen maar over één
zaak eens. namelijk dat de bijbel
Gods Woord is. maar we zetten ons
nog niet aan de uitleg ervan, of onze
wegen lopen uiteen. Ik zie heus wel
dat de tegenstellingen tutten de
kerken minder worden, en daar ben
ik blij om. maar tegelijk constateer
ik dat de tegenstellingen binnen de
kerken groeien. Is er dan geen
I oplossing? Ik dacht van wel. In elke
r gemeenschap van mensen geldt, dat
er moet zijn: 'ln necessarils unltas'
(eenheid ln dingen die noodzakelijk
en wezenlijk zijn) 'in dubiis libertas'
(vrijheid in zaken, die twijfelachtig
of voor meer dan één uitleg vatbaar
zijn), en 'in omnibus autem caritas'
(ln alles echter de liefde). Zou het nu
heus onmogelijk zijn dit beginsel
ook toe te passen op de
gemeenschap der christenen? Dat
kan ik niet geloven, lk blijf op dit
punt hoopvol gestemd. In mijn
pleidooi voor wat ik
'kernchrl8tendom' noem zoek ik
naar de 'unitas in necessarils'
rondom de éne Heer. Wat is die kern
dan? Wat is het hart van het
evangelie? Naar mijn overtuiging
vormen de volgende vier
geloofspunten de kern van het
christendom: l. het geloof in een
persoonlijke God; 2. het geloof in de
Ood-mens Jezus Christus, onze
Verlosser en Zaligmaker; 3. het
geloof ln een persoonlijk eeuwig
leven na de dood, en 4. het geloof in
de Liefde als het grootste, ons door
Ood gegeven gebod."
Tot zover ln grote lijnen het betoog
van de heer 8pitzen. Hij praat en
spreekt over „kernchristendom",
omdat hij van mening is dat de
verdeeldheid de geloofwaardigehid
en de wervende kracht van het
christendom ondermijnt. HIJ houdt
voordrachten voor (letterlijk) eigen
parochie én daarbuiten: hij heeft
gereformeerde jongeren en leden
van de christen-vrouwenbond onder
zijn gehoor gehad. Ten gerieve van
degenen die hem willen uitnodigen
op een gespreksbijeenkomst of een
verenigingsavond, is hier zijn adres:
Adelheldstraat 18, Den Haag. Ik
geef alvast een bijdrage voorde
discussie: is het nu werkelijk de
verdeeldheid die het christendom
schade doet? Is het niet veel eerder
de wereldgelijkvormigheid van de
christenen? En dan bedoel ik niet
schouwburgbezoek of voetballen op
zondag, maar dat de christenen zo
weinig tegendraads zijn en zo
gemakkelijk meesjokken met alles
wat er gaande is.
AMSTERDAM.
Postbus 859
Wibautstraat 131
Tel. 020-913456
Telex 13006
ROTTERDAM/DORDRECHT:
Postbus 948
Westblaak 9. Rotterdam
Tel. 010-115588
DEN HAAG/LEIDEN:
Postbus 101
Parkstraat 22 Den Haag
Tel. 070-469445
ZWOLLE/GRONINGEN:
Postbus 3
Melkmarkt 56 Zwolle
Tel. 05200-17030
B boekennieuws
Hans Bouma/W. P. Weijland
MET HET OOG OP ISRAEL
144 Dlz f 19.90
(Pri|S per (-5- 77 24,90)
Een uniek foto/tekstboek over Israèl mei
70 schitterende kleurenfoto s Met korte.
Kittende teksten van Hans Bouma
Dr. G. J. D. Aalders
VAN HUISGEMEENTE TOT
WERELDKERK
140 blz.. 14,90
De eerste drie eeuwen christendom Op
buitengewoon boeiende wi|ze schetst de
auteur de geschiedenis van de christe
nen van het eerste uur Na wantrouwen
en vervolging ging het elan van het
begin verloren
Dr. B. Maarsingh
MAATSCHAPPIJKRITIEK IN
HET OUDE TESTAMENT
72 blz 9.75
Het |ubel|aar. Dit boek gaat in op de
vraag wat er in Levltikus 25 tijdgebon
den is en wat we moe'en zien als begin
selen die voor elke maatschappij gelden.
(Serie Bijbel en Gemeente)
Dr. Willem S. Duvekot
KUNNEN WIJ JEZUS
KENNEN?
176 blz f 19.90
Dal wij Jezus kunnen kennen, vooral uit
het N T staat voor velen vast Het mo
derne denken twijfelt hieraan De auteur
neemt dezo aarzeling en onzekerheid
serieus maar kiest tenslotte voor de
betrouwbaarheid van de evangaliOn en
de overlevering. (Serie BIJtoel en Ge
meente)
Verkrijgbaar in de boekhandel
KOK KAMPEN
Een klein verhaal
En terstond gingen ze uti 6
synagoge
en kwamen in het huis van Simoi
en Andreas, met Jacobus en Ja
hannes.
De schoonmoeder van Simon
lag met koorts,
en terstond spraken zij met Hen
over haar.
HIJ kwam naderbij, vatte haar hant
en richtte haar op
en de koorts verliet haar
en zij diende Hem. (Marcus 1.29-31)
Een klein verhaal. Het begint al wa
te worden. Zes mensen in een huil
Eén lid van deze smalle gemeente k
ziek. De vrouw van Simon wordj
niet genoemd, maar het is haar moe
der die „koorts" heeft Laten wt'
maar zeggen dat ze behoorlijk ziek
is, wat het ook geweest mag zijn'
Het moet hem gezegd worden. Er
eenvoudiger kan het niet meegé!
deeld. Drie werkwoorden: dichter
bijkomen, de hand vatten en opricn
ten. Dat is het helemaal. Geet
woord weerklinkt. Er is iets van eer
eerste stille verwondering. Zo gaa!
dat bij Jezus. Zonder burengerucht
En zij diende Hem. Ze ging leb
opzetten, denk lk. Ik zal wat vooi
jullie klaarmaken, zoiets zal ze we
gezegd hebben. En dan wordt hel
weer stil. Er is een enorme ruimte iD
dit verhaal. Ruimte om te denken
Om het in te vullen, met je elget
situatie. Deze man heeft iets tegen
ziekte en verdriet. Hij maakt er eer
eind aan. Hij stelt een teken dat hel
niet normaal is dat een mens lijdt
Leed heeft een grens bij Hem. Welki
grens? Daar gaat het verhaal verdei
over.
Beroepingswerk
NED. HERV. KERK
Beroepen: te Wierden G. van den
End te Papendrecht; te Meeuwen B.
de Jong te Woerden.
Bedankt: voor Dordrecht J. den
Hoed te 811edrecht; voor Oosterwol-
de (Old) R. E. Kuus te Putten; voot
Kapelle W. P. H. E. van Kooten te
Schoor).
GEREF. KERKEN
Beroepen: te Bergenthetm H. Linde
kand. aldaar die dit beroep heeft
aangenomen.
Aangenomen: naar Hoogeveen J
van der Klauw te Veendam.
GEREF. KERKEN (VRIJG. BV) 5
Bedankt: voor Dronten A. Koers t<
Wormer. V<
Bi
GEREF. GEMEENTEN ce
Bedankt: voor Oostkapelle J. M m
Kleppe te Woerden. m
re
GEREF. GEMEENTEN IN NED. til
Beroepen: te Leerdam J. de Groot te' he
Rijssen. 1 bc
DOOPSGEZ. GEMEENTEN
Benoemd: tot geest. verz.
Pauwziekenhuis te Wageningen
G. van Gilse te Eindhoven en Derf
Bosch, die deze benoeming heefl
aangenomen. de
ki
^Neem nu een abonnement 4
Per kwartaalf. 26 - Per jaarf. 78
De NIEUWPSpiegei -Tl
Uitgeverij Ramshoorn.!^ y'®JL
Postbus 1132 erl
te "-V-■-i|
Minister en magister
Bijbels beraad over de staat.
In dit boeiend leesbaar boek komt
Dr F.H. von Meyenfeldt tot merk
waardige resultaten: een nieuwe vi
sie op Romeinen 13, een relative
ring van het begrip "STAAT", een
vraagteken achter de Christelijke
Politieke Partijen.
Dr O. Jager zei in een bespreking
van dit boek voor de NCRV o.m.:
"Von Meyenfeldt's vrijmoedig?
aanpak prikkelt tot nadenken".
146 pag. Paperback. Prijs f. 18.95
Bij uw boekhandelaar of recht
streeks bij de uitgever Wytte Bene
dictus. Antwoordnummer 1000.
Hilversum (géén postzegel nodig).
NOOD GEM EENTEN ZIJN KERKRECHTELIJKE ONDINGEN
maar juist dèèrdoor kunnen ze een profetische oproep tot bezinning zijn.
Aldus een tirtikel in W. en E
Daarom: "Veracht de profetieën niet" (1 Thass. 5.20).
Luister óók naar hen, die uit diepe geloofsovertuiging niet meegaan met de grote
stroom.
Abonneer u op het Weekblad "Waarheid en Eenheid", f 18.— per halfjaar.
Vraag gratis proefnr
Adres: Boulevard 11. VefpG.
Oo
Me
VO(
sta
sid
bes
dai
ba
mo
ste
